تبریز میرتچیل‌لاری و مزه‌لی سؤزلر(۱- تبریز میرتچیل‌لاری)
رضا همراز
آذربایجان، خصوصی ایله قوجا تبریز ان اسکی زامانلاردان حاضیرجاوابلیغا، دبک‌لییه و دئییب – گولمه‌یه آد چیخارتمیشدیر. هاواسینا دئییل کی بو شهرین جماعتی حاقدا بئلنچی بیر سؤز دئمیشلرکی «تبریز اهلی‌نین یاریسی دلی‌دیر، یاریسی ایسه دلی باز» بو شهردن بول – بول دوببه‌لر باش قاوزامیشلار کی تاسف‌له ایندی اونلارین آد – سانلارین آراماق اؤزو بؤیوک و گوج آپاران بیر ایش کیمی ساییلا بیلر. هله ۳۰ – ۴۰ایل بوندان اوله کیمی میرتچیل‌لار محله‌لرین یا خود دربند باشلاری، قهوه قاباقلاری و نه بیلیم هانسی بؤیوک بیر ائولرده توپلانیب دوببه‌لیک‌له باشلارین قاتیب، میرت چیخاردی یوغورت آغاجینا! میرتچیل‌لار توپلانان قهوه‌خانالارین آن آدلی- سانلیسی و تانینمیشی تبریزده اولان «ائششک‌لر قفه‌سی» ایدی. یاخشی بیلیرسیز کی قهوه‌خانالارین‌رولو بیزیم تاریخیمیزده هئچ ده اونودولماز‌دیر. واختی ایله بیر چوخ ضیالی‌لار اورایا توپلاشیب چوخ ساحه‌لرده اؤلچو – بؤلچو ائدرمیشلر. اونلارین بیر سیراسیندا هله ده بوگون تویوقچولار، اوزوک – تسبئح ساتانلار، قوش بازلار، شاعیرلر، توپچولار , عاشیقلار و باشقالاری توپلانارلار. بو چایخانالارین بیریسی ده تبریزده گئچمیش زامانلاردا اولان ائششک‌لر قفه‌سی ایدی. دئمه‌لی‌یم بو چایخانا یا خود قهوه‌خانا تبریز بازارینین ایچینده بیر کروانسارادا (ایکی قاپلی‌لاردا) اولاردی. ایندی همین قهوه‌خانانی اورانین صاحبی‌نین اوغلو اوشاقلار ایچون اویناتمالی یا خود ایلنجه ساتان یئره چئویرمیشدیر. دئدییم کیمی بئش – آلتی ایل بوندان اول من بیر نئچه دوست‌لا برابر اورا گئدیب یاخیندان گؤردوک. اورایا اساسا تبریزین دوببه‌لری توپلانیب یالنیز دئیب – گولمه‌یه کفایتلنمه‌ییب یئری گلدیکده گون مسئله‌لرین ده اؤرتولو و طنز اولاراق تنقید آتشینه توتاردی‌لار. اورانین فیرلادانلاریندان:
۱- ساری قولوخان (۱۳۴۸ینجی ایل ۹۴ یاشیندا ساری قولوخان دونیاسین ده‌یشیب، تهرانین امام زادا عبدالله قبرستانیندا تورپاغا تاپیشیریلمیشدیر. هله ده تبریز جماعتی اونون گولمه‌لی سؤزلریندن دئیب – گولر‌لر)
۲-رحیم آبیاری
۳- میر جعفر اوغلو میر محسن مستجاب الدعوه (میر محسن مستجاب الدعوه ۵۹ ینجی ایلینین شهریور آیی‌نین اونونجو گونو، ۷۵ یاشیندا دونیاسین ده‌ییشیب تبریزین وادی‌رحمت قبرستانلیغینین ۶ ینجی بولوکوندا – ۴۹ ینجی‌ردیفین آلتینجی نومره‌لی قبیرینده تورپاغا تاپیشیریلمیشدیر. )
بو قهوه‌خانا ۵۷ انقلابیندان بیر ایکی ایل سونرایا کیمی داوام گتیرمیشدی. نهایت بیر پارا مسئله‌لره گوره اورانین قاپیسین باغلاییرلار.
دئدیک‌لره گوره اورا هر بیر کیمسه گلسه‌یدی سؤز سؤز اونو لاغا قویوب بیر تهر دئیب – گولردی‌لر. هابئله دئدیک‌لره گوره اورا بؤیوک – بؤیوک یازیچی‌لار و شاعیرلرده گلیب – گئدردی‌لر. بو یازیچی‌لاردان دونیا شهرتلی یازار دوقتور غلامحسین ساعدی، عمران صلاحی، جلال آل احمد و. . . بو چایخانادان گوروش ائدیب یازی‌لاریندان ایسه گاهدان اوترگی حالدا اشاره‌لری اولموشدو.
ماراقلی‌دیر کی اورایا گلن‌لرین هامیسی بیر گؤزده گؤرونردی‌لر. نه بیلیم بو سرهنگ‌دی، بو سرواندای، بو دوقتوردی، بو معلیم‌دی اورادا اوخونمازدی.
یادیما گلن گئچمیش دوببه‌لردن کی یا آدلارین ائشیدیب یا خود گؤرمه‌یینه موفق اولموشام اؤرنک ایچون بونلارین آدلارین چکه بیلرم.
۱-میرزه باغیر حاجی‌زاده:
میرزه باغیر حاجی‌زاده بیلدییمیز کیمی تبریز تیاترینین آدلی – سانلی، عین حالدا آدی نسبتا اونودولموش بؤیوک هنرمند‌لریندن ایدی. او عؤمور بویو اؤز وطنداشلارین گولدوروب نهایت سورگون و زیندانلارا معروض قالمیشدیر. بیرینجی دؤنه اولاراق اوستاد سعید منیری بو بؤیوک هنرمندین یاشاییشین قلمه چکیب، انقلابدان سونرا بیر نئچه دؤنه چاپ اولموشدور. سونرالار‌رحمتلی اوستاد محمدعلی فرزانه ده بو قده‌ر شخصیت‌دن خاطیره‌لرین بیر کیتاب ائتمیش کی بو سطیرلرین یازارینین همتی ایله چاپ و یاییلمیشدیر. دئییرلر بیر گون حاجی‌زاده‌نین بالاباغ‌دا نمایشی وار ایدی. خالق آرا بلیط‌لر ده ساتیلیب توکنمیش‌دیر. گویا نمایشین تورکجه اولدوغونا گوره خفیه مامورلاری بونو بیلیب، حاجی‌زاده‌یه مراجعه ائدیب، دئییرلر: نه جور بیلیط‌لری ساتمیسان او جورده اونلاری قایتار! حاجی‌زاده دئییر آخ جانیم بو ایش اولاسی دئییل کی! من نه تهر بلیط‌لری گئری قایتارا بیله‌رم ؟ دولت مامورلاری دئییرلر دا بوراسین اؤزون بیله‌سن! بیز گؤرسک بورادا نومایش وئریلیر بیز بیله‌جه‌ییک، سن! ناچار قالان حاجی‌زاده چوخ گؤتور – قوی دان سونرا بیر فیکیر بئینینه چاتیر. نوماییش باشلانان چاغی او بالاباغین قاباغینا بیر کورسو (صندل) قویوب؛ اوستونه چیخیب اوجا سس‌له دئییر: آی بالا بیلیط‌لرینیزی وئریب پولوزو آلین؛ دولت مصلحت گورمه‌ییب. یا آللاه؛ تئز گلین! بو صحنه‌لری گؤرن‌لر طنز قالیبیندا یئنی بیر درس آلیب، دولتی تنقید ائدیب، هامی‌سینین دوداق‌لاری بوزوله – بوزوله اورانی ترک ائتمه مجبوریتینده اولورلار.
۲-رحیم آبیاری:
بو هنرمند ده گویا تبریزده ائششک‌لر قهوه‌سینین دولاندیران‌لاریندان ایدی. تاسف‌له ترجمه حالیندان بیر زاد الده ائده بیلمه‌دیک.
۳-رسول‌راه آهن:
بو بؤیوک هنرمندی بیر نئچه دؤنه گؤروب دبک‌لیک‌لرینه شاهید اولموشدوم. او رحمتلی بیر گون بیزی اوستاد یحیی شیدا ایله داش ماغازالارین آغزیندا دوتوب آغیز – گؤزون اویان – بویان ائده- ائده دئییردی: گونلرین بیرینده ائویمیزده آنام ایله سؤزوم چیخدی. او دئدی، من دئدیم نهایت باسدیم قولاغینین دیبینه. یازیغین اوز – گوزوندن قان شورولدوردو ! بو آرا تئز دستمال گتیریب، اوز – گؤزون سیلدیم. آخی ننه‌م دی دئدیم بیردن عاق والدین اولارام! یازیق ننه‌م دئدی: سودومو حالال ائله‌میه‌جه‌یم! ائله بونون آغزیندان سؤز چیخماق هامان منیم ده بیر جعبه محله باققالیندان سود آلیب، گؤتور بو دا سنین سودون آز دوک – دوک ائله. نئجه ائله‌ییم من عاق والدین‌لیک‌دن همشه قورخاردیم!
۴- میر قولابیه:
تبریزین چاغداش دبک‌لریندن ایدی. آدیندان بللی اولدوغو کیمی سید ایدی. میر قولابیه‌نین ادا – اصولو گئچمیش تبریزلی‌لرین هله ده یادلاریندادیر. رحمتلی آتام اوندان آی سؤزلری دئییردی. اونون بیر‌سیرا جوک‌لاری بو گونکو گنج‌لرده گلیب چاتمیشدیر. اونون گؤردویو ایش‌لرین بیریسی بوله‌دیر. «میر قولابیه اؤزو دوببه اولدوقدا یامان کلک‌باز ایدی. دئییرلر او گئدردی بازاردان بورونج سکه‌لری آلیب، اونلاری سیلیب تمیز‌له یب و قیزیل قابلاریندا ( قوطولاریندا) قویوب، سامان مئیدانی، شاطیر علی دوزو ؛ یئکه توکانلاردا دوروب گلیب – گئدن کندلی‌لرین قاباغین کسیب دیلین اییب دئییردی: بیز تورکیه‌دن گلمیشیک آنجاق بورادا بیزیم هرنه‌یمیزی ویریب‌لار(اوغورلایب‌لار) ایندی تورکیه‌یه دؤنمک ایسته‌ییریک. (او بو سؤزلری گویا عثمانی لهجه‌سینده دانیشاردی کی یازیق کندلی‌لری ایناندیرسین) یازیق کندلی‌لرین اوره‌ک‌لری یانیب بو بورونجو آلیب باغریلارینا باساردی‌لار کی گویا قیزیل بیر لئره‌نی نه وئریمه آلمیشیق. نه یازیق کی میر قولابیه پولو آلاندان سونرا آرادان چیخاردی و سونرالار یازیق کندلی‌لرین ایکی اللری اولاردی، بیر باشلاری.
میر قولابیه آیری ایش‌لری ایله برابر گون یومیه بو ایش‌لرینه دوام ائتدیر‌ردی. شانسدان بیر گون شیکایت‌لر چوخالیر و بو یاخالانیب کلانتری‌یه آپاریلیر. میر قولابیه کلانتری‌نین ایکینجی طبقه‌سینده هله اینتظار چکیردی کی ؛ گؤرور اوردان آزاد اولان مجرم‌لری بیر پاسبان دربچه‌دن باشین ائشیگه اوزالدیب آشاغیداکی قاراوولا (بو آزاد دی) دئییر و سونرا او مجرم پله‌لری انیب ائشیگه چیخیر. بو آرا نگهبانی کلانتری رئیسی ایچری چاغیریر. نگهبان کلانتری رئیسی‌نین اوتاغینا گئدنده؛ میر قولابیه فرصت‌دن فایدالانیب گویا او نگهبانین باشینین اوستونده بیر میخا سانجیلمیش پاسیوان بورکون باشینا تاخیب؛ باجادان باشین او نگهبانا اوزالدیب (بو آزاددی) دئیه تئز باشین ایچری قایتاریب بورکو میخا تاخیب پلله‌لردن انیب و شصتینن ائشیگه چیخیب، تئز جین فنگ اولور. میر قولابیه‌نی تبریزین پوللولاری اؤز ییغینجاقلارینا آپاریب ساهات‌لار اونون ائتدیی ادا بازلیق‌لاریندان ائشیدیب، دوببه‌لیک ائدردیلر. تاسف‌له بو میرتچیل کیشی‌نین دوغوم و اؤلوم تاریخی و خصوصی یاشاییشیندان بو سطیرلرین یازارینین الینده بیر شئی یوخدور.
۵-عسگرانلی:
تبریزین ان تانینمیش دبک‌لریندن ایدی. اونون گؤردویو و ادا – اوصولوندان فایدالاناراق رحمتلی پروفسور حمید محمد‌زاده اونلار حئکایه یازمیشدیر کی بیر سیرا‌سی ماراقلا چاپ اولموشلار. تاسف‌له چوخ آرایب – آختاراندان سونرا عسگرانلی‌نین نه بیر شکلین و نه خصوصو یاشاییشیندان بیر شئی الده ائده بیلدیک. اونون گؤردویو ایش‌لردن و ادابازلیق‌لاریندان تبریزلی‌لرین خاطیره دفترلرینده گزیر. دئییرلر عسگرانلی چوخ بئکار قالیر. آنجاق داها آرواد – اوشاق بونو قیناییر کی، کیشی آخ بئله کی اولماز، باری بیر ایش گور! یازیق ناچار قالان عسگرانلی قرار اولور بیر قفه آچسین. ائودن بیر ساماوار ایله بیر سیرا ایستکان – قندان ترتیب وئریر کی قفه آچسین. گویا هله پیس – پیس بیر شریک ده توتور. بونلار نئچه گون گودورلر آنجاق اورا بیر نفر دولانمیر کی دولانمیر. بونلار بو قراره گلیرلر کی اوزلری دویونجا چای ایچیب، ایچدیک‌لری چایلارین پوللارین دخیله سالسین‌لار. بیر – ایکی گون ایدی کی بونلار بو ایشی گؤروردولرکی شانسدان دا بیر مامور ایچری گلیب عسگرانلی‌دان بیلمیرم بهداشت کارتی یا کسب پروانه یا نه کارتی ایسته‌ییر کی او دا یوخ ایدی. بدبخت عسگرانلی بو کارکاغازی جورله‌ینمه‌دیکده کلانتری‌یه گئتمه‌لی اولور. نه یازیق کی عسگرانلی آلتی آی زیندانا معروض قالیب اده – باراکاللاه ایله زیندانا دوغرو یوللانیر. خلاصه آلتی آی زیندان قورتاردیقدا ائشیگه چیخیب یئنه ایکی ال بیر قولتوق قالیر. اؤز اؤزونه فیکیر‌لشیرکی بو دؤنه نه ائدیم ؟ فیکرینه چاتیرکی گئدیم او آچدیغیم قفه‌یه بیر باش چکیم. تازا قیفیلی آچمیشدی کی بیر مشتری ایچری گیریب آی قارداش منه بیر چای وئر دئییر. یازیق عسگرانلی توموخوب؛ اؤزون ساخلاییر و تئز ساماواری قیزیشدیریب آلتی آی قاباق کی چایدان ایستیکانا بوشالدیب او مشتری‌یه وئریر. مشتری چایین ایچیب، تایین ایسته‌مه‌دن آیاغا قالخیب آی قارداش بو سنین پولون، آما چایین دم آلماییب دئیه دیشارا چیخاندا، عسگرانلی دئییر: آی قارداش قادان آلیم بو ایش اولاسی‌دیر کی بیر چای آلتی آیدان سونرا دم آلا بیلمه‌سین !
۶-ماراغالی اسماعیل:
بو هنرمندده آدیندان بللی اولدوغو کیمی ماراغا‌لی‌دیر. آنجاق ایللردی کی تبریزده یاشاییر. او، ۱۰- ۱۲ ایل بوندان قاباقدان میرتچیل‌لار جرگه‌سینه قوشولوب، اؤزوندن بیر نئچه ناواردا بازارا ارائه وئرمیشدیر.
۷-قیرمیزی گوز حسین:
تبریزین باشماقچی بازارینین تیمچه‌لرینین بیرینین آغزیندا پینه‌چی‌لییه باخاردی. اودا تبریزین دوببه‌لریندن ایدی. ۱۰-۱۲ ایل بوندان اول دونیاسین دگیشمیشدی.
۸- سعید فخریه:
تبریز میرتچیل‌لاریندن ایدی. اوستاد شهریارین بو دوببه کیشی‌یه گؤره بیر شعری ده واردیر.
آردی وار …
یک پاسخ
سلام من خواهرزاده رحیم آبیاری هستم نمی دانم تا چه حد ولی می توانم کمکتان کنم اگر احتیاج باشه در خدمتم هم خواهرهایشان هم تنها برادر و تنها پسرش هم میتوانند کمکی برای تکمیل کتابهایتان داشته باشند.