زینب پاشا در شعر و بیان استاد میرزاحسین کریمی‌مراغه‌ای
مجید رضازاد عموزین‌الدینی

زینب پاشا،‌این شیرزن بی‌نظیر تاریخ آذربایجان، در دوره قاجار و در محله عموزین‌الدین شهر تبریز دیده به جهان گشود. “بنگرید: روزنامه آذربایجان، ۲۷ آذر ۱۳۲۰،ش۱۴، (تبریزلی زینب پاشا- مقاله روانشاد هلال ناصری)”‌این شیرزن را می‌توان یکی از نام آورترین و شجاع‌ترین زنان آذربایجان و‌ایران در طول تاریخ‌این مرز و بوم بشمار آورد.
در نشریه “آذربایجان” در مورد زینب پاشا آمده است: وی نمونه‌ای از زنان رشید و معروف تبریز می‌باشد که مانند بیشتر شخصیت‌های تاریخی آذربایجان راه به کتاب‌ها نیافته و فراموش شده است. زندگی و مبارزات ‌این زن شجاع در‌ هاله‌ای از ابهام فرو رفته، ولی بعلت اهمیت قیامش، نام وی زنده و خودش نیز مشهور می‌باشد. “روزنامه آذربایجان، ۱۳۲۰،همان، ص۲”.
زینب پاشا پیشتاز بیداری زن قرنها ستمدیده ‌ایرانی است، وی در دوره ناصرالدین شاه قاجار، مهر سکوت تاریخ را از لب برمی‌دارد و برای اولین بار در تاریخ‌ ایران با چهل نفر از شیرزنان تبریز علیه ستم پیشگان و به موازات آن علیه نابرابری‌های جنسی که نظام فئودالی و دیدگاههای سنتی بر زنان تحمیل کرده بود، به جنگ مسلحانه و پارتیزانی دست می‌زند و همه را در برابر دلاوریهای شگفت انگیز خود به حیرت وا می‌دارد. “بنگرید: ناهیدی آذر، عبدالحسین، ۱۳۸۴، سه مبارز مشروطه، انتشارات اختر، تبریز، ص۱۳۳”.
در دایره المعارف تشیع و در ذیل زینب پاشا آمده است: “از زنان سیاستمدار و سخنور، شجاع و مبارز تبریز، پس از تعطیل بازار تبریز در نهضت تنباکو به رهبری میرزای شیرازی و بازگشایی مجدد آن توسط مأموران دولتی، زینب پاشا بسیاری از زنان تبریز را گرد آورد و با سخنرانی‌های آتشین خود آنان را وارد میدان مبارزه و مأموران دولتی را تهدید به برخورد و جنگ مسلحانه خیابانی کرد….در همین سالها به دلیل احتکار گندم از طرف مالکان، در تبریز قحطی شده بود و گرسنگی مردم را تهدید می‌کرد، به تحریک او زنان تبریز به انبارهای گندم محتکران حمله کردند و درب انبارها را گشودند و ذخایر انبارها را در اختیار نیازمندان و فقرا قرار دادند. او زنی مبارز بود که دربار قاجار را به هراس افکنده بود.”دایره المعارف تشیع، ۱۳۷۹، زیر نظر احمد صدر حاج سیدجوادی، کامران فانی، بهاالدین خرمشاهی،ج۸،تهران، ص۵۹۹”.
لازم به ذکر است که زینب پاشا در میان شاعران آذربایجان نیز از قدیم‌الایام مورد توجه خاصی بوده، تا جایی که چندین شعر زیبا و پرمحتوا از شاعران ‌این دیار در مورد ‌این شیرزن دلاور آذربایجان به یادگار مانده است. “در مورد‌ این اشعار بنگرید: کتاب زینب پاشا، ۱۳۸۸، مجید رضازاد عموزین‌الدینی، نشر اختر، تبریز”.
در ‌این نوشته سعی داریم به طور اجمالی به شعر “زینب پاشا” سروده استاد کریمی‌ مراغه‌ای نظری داشته باشیم. ‌این شعر در جلد ۱۷ رنگارنگ کریمی‌ که اخیرا به زیور طبع آراسته شده، آورده شده است. اما جریان سروده شدن ‌این شعر زیبا به ‌این قرار است که در آبان ماه سال ۱۳۹۵، از طرف “سردرود مدنیت اوجاغی” که به همت جناب استاد محمد حسین قابل نژاد سردرودی اداره می‌گردد، مراسمی‌برای تجلیل از استاد داود مثمر (عاصی مراغه‌ای) گرفته شد و در ‌این مراسم استاد کریمی ‌مراغه‌ای نیز حضور داشتند، بعد از پایان مراسم فرصتی دست داد تا نگارنده ‌این سطور {رضازاد عموزین‌الدینی} با استاد کریمی ‌دیداری صمیمی‌داشته باشم. در‌ این دیدار بعد از صحبت‌های متفرقه، موضوع “زینب پاشا” توسط‌ اینجانب به میان آمد و نخست شمه‌ای از تاریخچه زندگانی و مبارزات ‌این شیرزن دلاور آذربایجان را با استاد در میان گذاشتم و سپس در مورد اشعاری که توسط شاعران ‌این دیار در مورد زینب پاشا سروده شده،به محضر استاد مطالبی بیان نمودم و در نهایت از استاد کریمی‌خواهش نمودم در صورت امکان وی نیز در مورد زینب پاشا دست به قلم افسونگر خود ببرد و اشعاری هر چند کوتاه به یاد‌ این شیرزن آذربایجان بسراید….. برایم بسیار جالب بود که ‌این پیشنهاد با استقبال بسیار گرم و صمیمی ‌استاد کریمی ‌همراه گردید و حضرت استاد علاقمندی خویش را در‌این زمینه بیان نمودند که البته ‌این از ارادت و احترام خاص استاد کریمی ‌مراغه‌ای نسبت به زینب پاشا حکایت داشت… بهر حال اخیرا توسط جناب قابل نژاد اطلاع یافتم که جلد ۱۷ رنگارنگ کریمی‌به چاپ رسیده و استاد به قول خود عمل کرده و شعر “زینب پاشا” را نیز در‌این مجموعه رنگارنگ خود آورده است. استاد شعر زینب پاشا را با‌ این ابیات آغاز کرده اند:
” سن زینب اولا بولمه‌سن عفتده خانم قز
زینب پاشا اول باری شهامتده خانم قز”
در ‌این شعر نسبتا بلند، نخست استاد کریمی‌ ابیاتی در مورد حضرت زینب (س) آورده و بانوان را به عفت و حیا دعوت نموده و در ادامه نیز در ابیاتی به دلاوریهای زینب پاشا ‌این شیرزن دلاور آذربایجان پرداخته است. در‌این قسمت گزیده‌ای از‌این شعر آورده می‌شود:
«زینب پاشا»
سن زینب اولا بولمه‌سن عفتده خانم قز
زینب پاشا اول باری شهامتده خانم قز

زینب که علینون قزی خاتون عربدی
پرورده زهرا اؤزی کانون ادبدی
درس غمه ابجدی وقار جد و ابدی
خاتون قیامتدی قیامتده خانم قز
…. زینب پاشا تک ‌ایستی قان اولسون داماروندا
بیگانه نیه قد علم ‌ایتسون دیاروندا
فرصت‌طلبی قویما اوتورسون کناروندا
نامحرمین افکاری خیانتده خانم قز

… عورتلر ‌ایچینده کیشی زینب پاشا چخدی
ظالملرین عمرین داشا وردی باشا چخدی
غیرت سو اولوب آخدی تعصب داشا چخدی
باخ قحط رجاله بو ولایتده خانم قز

… زینب پاشا تبریزین آدین ‌ایلدی احیا
وار سنده لیاقت اوزیوی ‌ایله محیا
شاید که قیامتده الوندن {توتا} زهرا
ممتاز اولاسان دین و دیانتده خانم قز….
“کریمی‌مراغه‌ای، حسین، (زمستان ۱۳۹۵)، رنگارنگ کریمی، ج۱۷، انتشارات پیری، تهران، صص۳۴۹- ۳۵۲”.