علیرضا نابدل (اوختای)ین یارادیجیلیغی باره‌ده
رحیم رئیس‌نیا

تبریزلی گنج شاعر علیرضا نابدل‌دن «ایشیق»آدلی شعر توپلوسو «آذربایجان و مسئله ملی» (آذربایجان و ملی مسئله) آدلی بیر سیاسی – تشکیلاتی رساله، محمدباقر خلخالی (۱۹۱۹ـ۱۸۳۹)نین «تعلبیه»‌سینین یئنی‌لشدیریلمیشی ، ایکی ـ اوچ مقاله و بیر آلولو خاطیره یادگار قالمیشدی.
ایشیق مجموعه‌سینده کی شعرلرین چوخو، یعنی ۳۳ شعر و ایکی شعر ترجمه‌سی ۶۶ـ۱۹۶۳‌نجی ایللر آراسیندا یازیلیب، ۱۹۶۲‌نجی ایلده شاعرین ۱۸ یاشی ایکن قلمه آلدیغی بیر شعری و ۱۹۶۷‌نجی ایلدن‌ده باشقا بیر شعر بو دفتره یول آچیب. «صمد کونلومده‌دیر» باشلیقی آلتیندا آرخاداشی صمد بهرنگی‌نین اؤلومو مناسبیتله ۱۹۶۸‌نجی ایلده قوشدوغو شعر ایسه «آرش» ژورنالیندان بو مجموعه‌یه کؤچورولموشدور.
بئله‌لیکله شاعرین ۱۹۶۷‌نجی ایلدن۱۹۷۲نجی ایلین مارس آیینا قده‌ر سؤیله‌دیگی شعرلردن هئچ بیر ایز قالمامیشدیر. دئمک اولار کی، شاه رژیمی ایله گرگین مبارزه آپاردیغی ایللرین شعرلری ده گنج شاعرین ناکام حیاتی کیمی یغمایا اوغرامیشدیر. یالنیز ۲۷ ایل یاشایان مبارز شاعرین سون ۹ ایل یارادیجیلیق دؤرونون ایلک یاریسی‌نین محصوللاری الیمیزه چاتیب. بونلار دا زنگین بیر ذکانین، جوشغون بیر روحون جارپیلاریدیر.
بو آنا دیلینده تحصیل آلمامیش گنج اؤزونو نئجه یئتیشدیرمیشدیر؟ او ۱۹۷۰نجی ایلده یازدیغی «آذربایجان و ملی مسئله» آدلی اثرینده بیر گروه آذربایجانلی جوانلاردان سؤز آچیر کی، ۱۹۶۰نجی اون ایللیگین اوللریندن آذربایجان ادبیاتی‌نین کئچمیش و معاصر اثرلرینی اوخوماغا باشلاییرلار. اونلار رژیمیمن آغیر باسقیسینا باخمایاراق اؤز آنا دیللری ایله تانیش اولوب، اونو باجاردیقجا منیمسه‌ییب، داوام ائتدیرمک ایسته‌ییردیلر.
۱۹۳۶نجی ایلدن ۶۰ نجی ایللرین اولینه قده‌ر کیفیتی آشاغی اولان حسین کورد و امیر ارسلان، بیر نئچه نوحه کیتابی و بیرده شهریارین حیدرباباسیندان باشقا آذربایجان دیلینده آیری بیر اؤنملی اثر نشر امکانی تاپمامیشدیر.
شبهه‌سیز نابدل اوزوده سؤزون آچدیقی گنجلردن بیری ایمیش. الیمیزه چاتان اثرلری گؤستریر کی او محدود امکانلاردان فایدالانماق قابلیتینه مالک اولاراق هله ایلک تجربه ایللرینده گوجلو اثرلر یارادا بیلن نادر بیر انسان ایمیش.
گونشین آل قانی ظلمت الیله
گون باتان داغلارا یاییلان زامان
آخشام نسیمی‌نین حزین سسیله
دنیزده لپه‌لر آییلان زامان
دورنالار کئچنده باغلار اوستوندن
چیخاردی ایوانا طاقتسیز آنا
…دولو گؤزلریله‌هارای چکردی
دورنالار رحم ائدین، بیر لحظه قونون
یار ولایتیندن گلن عزیزلر
دئیین کی باشینا نه گلدی اونون…
آی آراندان گلن گؤزه‌ل دورنالار
سؤیله‌یین آنایا، قاچمایین اوندان
اوغلومون طالعی نه ایدی آخر…
بو ۱۹ یاشلی بیر گنج قریحه‌سیندن قوپان شعر، مینلر سیاسی قاچقینین گؤزو یولدا اولان آنا باجی لاری‌نین اوره‌ک دؤیونتولرینی داشییر.
ایشیق شعرینده ده مختلف زحمت آداملاری‌نین ایستکلری یئر آلیر. قارا تئللی کیبریتچی اوغلاندان ایسته‌ییر کی اودلار یوردونون قیزیل داغلاریندان میلیونلار تون گوگورت قازیب،‌ ائله کیبریت‌لر تؤکسون کی ظولمون کؤکون یاندیریب یاخسین. ساری تئللی زنجانلی دان خواهش ائدیر کی آغ پولاددان ائله کسگین پیچاقلار یونسون کی ییرتا بیلسین ظولمون چیرکین اوره‌گینی … بلکه چوبان آزاد چالسین توته‌گینی!
گون گؤرمه‌ین، چیراغ کیمی یانان، قانین یاغ یئرینه یاندیران، دفه دؤگن، ایلمک سالان توخوجودان بیر تمناسی وار:
بیرجه یولدا خالچاندا بیر شکیل سال
باخانلارین دیزلرینی قوروتسون
قوی خالچانی ساتان آلان بیلسین کی
سنین دیلسیز اللرینده نه‌لر وار
خالچا اوسته باشماقلی یئریینلر
بیلسینلر کی دیلسیز دینسه نه قوپار!
آخیردا دا اوجا بویلو، خورما تئللی معلمدن رجا ائدیر کی باشاردیقجا ایشیق آچسین قارانلیق صینف‌لره. ایشیق ساچسین صنف‌لره توپلانان، آی اولدوزسوز او کیچیک دونیالارا… و او کورلوق چکمیش بالاجا انسانلارین قول قانادینی باغلایان گؤیلرده کی قورخو فیکرینی پوزسون.
ائله اؤزوده تهران اونیورسیته‌سیندن حقوقشناسلیق بیتیریب، چوخلو حقوقشناسلار کیمی قاضی و یا وکیل اولابیلمه‌سینه باخمایاراق، مسلکداشلاری بهرنگی، دهقانی و باشقالاری کیمی معلملیگی اوستون دوتوب، خوی شهرینده ایشه باشلادی.
علیرضا ایله صمد «آدینه» نشریه‌سینی چیخارتدیقلاری واخت تانیش اولموشدولار. «آدینه» مهد آزادی غزتینه باغلی اولان بیر نشریه ایدی. ۱۹۶۵نجی ایلین عرضینده بو نشریه‌نین یالنیز ۱۷ نومره‌سی چاپا بوراخیلا بیلمیشدی. بیر نئچه باشقا قلم دوتان گنجلر کیمی، اوختایین دا ایلک یازیلاری آدینه ده چاپ اولونوبدور. شعرلری ترجمه ائدن ده آدلیم شاعریمیز یدالله مفتون ایدی، معلم شاعری بئله تانیتدیریردی:
«علیرضا اوختای آذری دیلینده شعر یازان جوشغون بیر استعداد دیر، گؤزه‌ل شعرلرده یازیر بو بیر گوشه‌ده توشوب قالمیش «توزلو پیانو» بیر انتشار نسیمی، بیر بارماق اشاره‌سی گؤزله‌ییر کی شورلار و نوالارین دورغونلوق دؤرونده ایستی سویوغونو یاغدیرماغا باشلاسین و بو اونون شعرلری‌نین بیرینین (توزلو پیانو شعرینین) بیر پارچاسینین ترجمه‌سیدیر. سؤز یوخ کی اطلسین آستارانین لطافتی اوزونه چاتماز.»
او احساسلی شاعر ترجمه‌یه سوق ائدن شعر بئله جانلی مصراعلارلا دولودور:
… سازاقلی بیر سحر پارچالایاجاق
قارا سسسیزلیگی توزلو پیانو
قیرغین بارماقلاردان آخاجاق او گون
سهندین بوزلانمیش آغجا گؤللری…
یئری گلمیشکن دئمه‌لی‌یم کی،‌ «ایشیق» شاعری‌ده «دریاچه»،‌ «کولاک»، «انارستان»، «فصل پنهان»، ‌مجموعه‌لری و «عاشیقلی کروان» منظومه‌سینین یارادیجیسی اولان مفتونون ایکی شعرینی فارسجادان تورکجه‌یه چئویرمیشدیر. قوجامان شاعر، حبیب ساهرده او فیرتانا قوشونون وقتسیز وورولماسی‌نین یئدینجی ایل دؤنومونده ایران انقلابی‌نین غلبه‌سیندن بیر آی سونرا ، اوندان بئله یاد ائتمیشدیر:
«قیش موسمی آخشام چاغی ایدی. ایلک دفعه اوختای ایله تانیش اولدوم. او مندن “لیریک شعرلر” کیتابیمی ایسته‌دی. ائویمه چاغیردیم اوچ گوندن سونرا، گون باتانا یاخین بیزه گلدی. اوتوروب چای ایچدیک. دره‌دن تپه‌دن دانیشدیق. اوختای اؤزونون تورکجه شعرلریندن بیر نئچه پارچا اوخودو،‌ حیرت ائتدیم!
اوختایین شعرلری نه اوتایلی‌لارین و نه ده بوتایلی‌لارین شعرینه بنزه‌مز. اوختایین الحانیندا یالنیز گؤزه‌للیک دگیل، درین بیر دویغو و یابانجی بیر آهنگ وار ایدی. شبهه‌سیز اوختای مستثنا استعدادا مالیک بیر گنج ایدی. لاکین افسوس او پارلاق جوهر قارا توپراق آلتیندا چورویوب فنایه گئتدی…
بودورکی
داغلارین آردیندا دان یئری آغاریر
و ییرتیلیر گئجه‌نین گؤی حریر پرده‌لری
سحر زمانی، درین بیر خیاله سانکی دالیر
نسیم اسیر و شیریلدیر مرند چشمه‌لری
بو دور کی باغلار ایچینده
گؤرنمه‌ین بیر قوش
یاواشجا ناله ائدیر: آه وطن فضاسیندا
قیزیل قانا بویانان اوختایین عزاسیندا…
(تهران ، ۲۶ اسفند ۵۷ – ۱۷ مارس ۷۹)
دئییلمه‌لی‌دیر کی نابدل ده «آذربایجان و ملی مسئله»‌سینده ساهرین حسابینی ایران آذربایجانی‌نین باشقا شاعرلریندن آییریب:
او کئچن نسلدن یادگار قالمیش ان صمیمی، ان انکشاف ائتمیش و ان ساده آذری تورکجه‌سینده یازانلارداندیر. آمما کئچه‌جه‌یه اوز چئویرمه‌سی، رمانتیکلیک، خلق کوتله‌لری‌نین یاشاییش و دیلیندن آیری دوشمه‌سی اونونلا خلق آراسیندا فاصله سالیبدیر…»
نابدل‌ین ایکی مقاله‌سی آدینی چکدیگیمیز فارسجا نشریه ده چاپ اولونموشدور. بیری فولکلورون توپلانماسی‌نین ضروری‌لیگی باره‌ده‌دیر و او بیری‌نین باشلیقی ایسه «آقای پانین احوالاتی»دیر کی پان تورکیستلر و پان ایرانیستلری تنقید آتشینه دوتموشدور. پان ایرانیستلر پارتیاسیندا انشعاب ائدنلرین اورگانی اولان «خاک و خون» غزئته‌سی‌نین کسگین اعتراضیندان سونرا آدینه نین نشری حکومت طرفیندن دایاندیریلدی.
آدینه‌نین تیراژی و حجمی‌نین آز اولماسینا باخمایاراق،‌ یئنی‌هاوا گتیردیگی اوچون آذربایجانین ادبی – سیاسی محیطینه بؤیوک تاثیر باغیشلاییب. بو اوجاغین باشینا ییغیشان گنجلرین چوخو سونرالار باشقا استقامتلرده آددیملاسالاردا، اوندان آلدیقلاری حرارتی آز چوخ اوره‌کلرینین درینلیکلرینده داشیمیشلار، بلکه هله ده داشییرلار، اولا بیلسین کی اونونلا ایکینجی مین ایللیگی اوچونجو مین ایللیگه باغلاسینلار. نئچه کی بیرینجی مین ایللیگی ایکینجی مین ایللیگه باغلایان گنج ضیالیلاریمیزدا چوخ اولموشدور. ائرامیزین بیرینجی مین ایللیگی‌نین سونلاریندا اسراری آچدیغی ایچون دارا چکیلمیش منصور حلاجین یولو، ایکینجی مین ایللیگین ایکینجی یوز ایللیگنده میانا – همدانلی عین‌القضات لار و زنجانلی سهروردی‌لر (شیخ اشراق) کیمی گنج داهی‌لریمیز قانلی ایاقلارلا دوام ائتمیشلر. مشعل الدن اله ۱۳ نجو عصرده جهانه سیغمایان نسیمی‌نین الینه چاتیر و ائله جه ده ایگیرمینجی عصرین سونونا یول آچیر.
حیران ائدیجی بیر حالدیر کی، آدی چکیلن دوشونجه بهادرلری‌نین‌هامیسی شاعر ایمیش و شعرلری ده شعورلاریندان قاینارمیش … آذربایچانین, ایرانین، دونیانین ایگیرمینجی عصر تاریخی گنج گولله‌لنمیش شاعرلرین آدلاری و یادلاری ایله زنگین و رنگین‌دیر. علیرضا قارانلیقدان ایشیغا دوغرو ایره‌لی‌ینلرین کاروانی‌نین ایاقداشی‌دیر. میکائیل مشفق، گارسیا لورکا و…
اوختایین دئدیگی کیمی:
بو بیر ناغیل دیر کی ائللر سویله‌ییر
بیری سسدن دوشسه او بیریسی دئییر…