یادی از «زینب پاشا» در فیلم مستند «نیمه پنهان ماه»
مجید رضازاد عموزین الدینی

در میان فیلم‌های مستندی که در دهمین جشنواره فیلم مستند ایران (سینما حقیقت) که آذر ماه ۱۳۹۵ در تهران به نمایش در آمدند، می‌توان به فیلم «نیمه پنهان ماه» به کارگردانی «آزاده بی‌زار گیتی»، اشاره نمود***. این مستند تاریخی به نقش زنان ایران در دوره مشروطیت پرداخته و در این میان برای اثبات سلحشوری زنان در این دوره، زینب پاشا این شیرزن تاریخ آذربایجان را بعنوان محور و شخصیت اصلی فیلم خود قرار داده است.
خانم «بی‌زار گیتی» در باره انگیزه اصلی خود برای ساخت این فیلم مستند می‌گوید: گویا جانفشانی‌های میهن‌پرستانه و بی دریغ زنان در فراز و فرودهای مهم جنبش مشروطیت، از حافظه‌ی تاریخی مورخان پاک و فراموش شده است. به همین جهت ساخت مستند «نیمه پنهان ماه» با همه سختی‌ها و محدودیت‌ها نوعی ضرورت بود. نوعی بازخوانی دوباره تاریخ و تلاش برای ترمیم حافظه جمعی. به گفته وی خط تاریخی مستند نیمه پنهان ماه بصورت کامل حفظ شده و همچنین واجد نوعی نگاه اجتماعی و جامعه شناسانه است. این مستند در روند تاریخی خود به حضور مؤثر زنانی چون انیس الدوله، زینب پاشا و زنان گمنامی‌که در بثمر رساندن مفاهیم مشروطه خواهی تلاش کرده اند، می‌پردازد.
مستند تاریخی «نیمه پنهان ماه» پژوهشی جامع، دقیق و قابل اعتنا پیرامون حضور زنان در جنبش مشروطیت ایران است…. از همان ابتدای فیلم که سایه «آزاده بی زار گیتی» را در میان تصاویر محو و رنگ باخته زنان قاجار می‌بینیم و صدای او را می‌شنویم که می‌گوید: «من مثل شبحی سرگردان خودم را وارث انبوهی از زنان روبنده پوش می‌دانم و از خودم می‌پرسم که این زن‌ها با این چادرهای سیاه و روبنده‌های سفید چه کسانی هستند؟» ما را با خود به هزار توی راز آلود تاریخ می‌برد و برای شناخت آن‌ها به مکاشفه‌ای دردمندانه در چهره‌های گنگ و مبهمشان در عکس‌های به جا مانده دعوت می‌کند تا با روایتی عمیق، شورانگیز و متفکرانه در باره سهم پنهان زنان پرده‌نشین تاریخ در جنبش مشروطه مواجه شویم و بعد آن را در پیوند با نقش زنان معاصر دریابیم. این فیلم نشان می‌دهد که فیلمساز چگونه سال‌های متمادی زحمت کشیده تا با دشواری به دل تاریخ چنگ بزند و کلمات و تصاویر زنان گمشده را همچون گنجی پنهان بیرون بکشد و نام‌های فراموش شده زنان مبارزی همچون انیس الدوله، زینب پاشا، سردار مریم بختیاری را در کنار اسامی‌پرافتخار مردان انقلابی ثبت کند و نام و‌یادشان را زنده نگه دارد…” بنگرید: سایت هنر آنلاین، نزهت بادی”
نیمه پنهان ماه در هفتاد دقیقه تلاش کرده حضور زنان در انقلاب مشروطه را توضیح دهد. نقطه قوت این فیلم علاوه بر موسیقی و تدوین مناسب، نمایش صدها عکس نادیده از زنان دوره ناصری، مظفری، انقلاب مشروطه و پهلوی اول است. بسیاری از تاریخ نگاران حضور اجتماعی آگاهانه و جدی زنان شهرنشین را از آستانه انقلاب مشروطه می‌دانند اما نیمه پنهان ماه این تاریخ را قدری به عقب برده و آن را از اعتراضات مردمی‌در قیام تنباکو و بلواهای مرتبط با کمبود نان در تهران در دوران ناصری و مظفری روایت می‌کند. به روایت فیلم، ده‌ها زن در جریان اعتراضات به اعطای امتیاز تنباکو به “شهادت” رسیده‌اند، اما تاریخ نامی ‌از ایشان نبرده است. «شخصیت محوری که فیلم برای اثبات سلحشوری زنان در این دوره شاهد مثال قرار داده، زینب پاشا است، تنها زنی که سردیس او در خانه مشروطه تبریز نصب شده است. زنی از اهالی تبریز که در دوران ناصری و در جریان قیام تنباکو و تعطیلی اعتراضی بازار تبریز به همراه چند زن دیگر مسلحانه در بازار حاضر شد و تلاش مأموران دولتی برای مجبور ساختن بازاریان به پایان اعتصاب را ناکام گذاشت. از جمله دیگر اقدامات زینب پاشا حمله به خانه متمولین ظالم تبریزی و مصادره گندم‌های احتکار شده به نفع فقرا بوده است” ( بنگرید: ماهنامه اندیشه پویا، ۱۳۹۵، مقاله علی ملیحی، ص۱۲۵) اگرچه که فیلم می‌کوشد زینب پاشا را از رهبران انقلاب مشروطیت قلمداد کند، اما باید اذعان نمود که نقش این شیرزن اسطوره‌ای آذربایجان بیشتر در حوادث و تحولات دوران پیش از مشروطه مؤثر بوده و در جنگ‌های دوره مشروطه ( دوران محمدعلی شاه قاجار) منابع از حضور این زن در حوادث این دوران مطالب دقیقی بیان نمی‌کنند؛ بعبارتی نقش وی در این دوره نیاز به بررسی و پژوهش‌های بیشتر و جدی دارد زیرا منابع تاریخی و محلی در این موارد زیاد روشنگری نکرده اند. “بنگرید: زینب پاشا، ۱۳۸۸، پاورقی ص۱۲۹”
بهرحال از اینکه خانم بی زار گیتی به این موضوع جالب و کمتر کارشده پرداخته و تلاش و کوشش‌های زیادی نیز در این زمینه متحمل شده‌اند، باید به ایشان صمیمانه تبریک و خسته نباشید گفته و ادامه و تکمیل این نوع مستندها‌ی ارزشمند را به انتظار نشست.
منابع:
۱-ناهیدی آذر، عبدالحسین، ۱۳۶۰، زنان ایران در جنبش مشروطه، نشر احیا، تبریز.
۲-رضازاد عموزین الدینی، مجید، ۱۳۸۸، زینب پاشا، انتشارات اختر، تبریز.
۳-روزنامه آذربایجان، ۲۷ آذر ۱۳۲۰، ش۱۴، (تبریزلی زینب پاشا- هلال).
۴-وبلاگ “از همه در باره دهمین جشنواره سینما حقیقت- مقاله نزهت بادی”.
۵-پایگاه خبری تحلیلی “سینما تجربی”،‌یکشنبه ۱۷ آبان ۱۳۹۴٫
۶-خبرگزاری میزان، آبان ۱۳۹۴، رونمایی از نیمه پنهان ماه در سینما حقیقت.
۷-ماهنامه اندیشه پویا، سال ۵، ش ۴۰، دی و بهمن ۱۳۹۵، مقاله علی ملیحی، ص۱۲۵٫
*** عوامل مستند” نیمه پنهان ماه” عبارتند از :
-پژوهشگر، نویسنده، کارگردان: آزاده بی زار گیتی
– تدوین: آزاده بی زار گیتی
-همراه تدوین: سولماز افتخاری
– فیلم بردار: صادق سوری
– طراحی و ترکیب صدا: انیسه ملکی
– جلوه‌های بصری: سعادت رحیم زاده
– انتخاب موسیقی: علیرضا میرعلی نقی
تهیه شده در مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی