زینب پاشا و برخی منابع قدیمی‌راجع به قیام وی
مجید رضازاد عموزین الدینی

تاریخ نگاری حاکم بر اکثر دوره‌های تا ریخی در ایران قبل از مشروطه، متوجه شخص پادشاه و دربار وی بوده و بیشتر به مسائل دربار و احوالات شاه و اطرافیان وی و همچنین به فتوحات لشکریان پادشاه خلاصه می‌گشت. در این نوع تاریخ نگاری‌ها، مسایل اجتماعی، فرهنگی و خصوصاً توجه به مسایل مربوط به زنان بندرت مورد توجه قرار می‌گرفت، به عبارت دیگر منابع تاریخی در اکثر این دوره‌ها در مورد زنان و نقش آنان در تاریخ،تقریبا مطالب زیادی بیان نکرده‌اند، بدیهی است که مسایل فوق از جمله دشواریهای مطالعات تاریخی راجع به زنان در بررسی‌های تاریخ این مرز و بوم بوده است.
به نظر می‌رسد که قاعده فوق از جمله دلایلی باشد که باعث شده تا در مورد «زینب پاشا» و قیام وی (جنبش زنان تبریز) نیز مطالب و منابع کافی و جامع در دسترس مورخان نباشد. به عبارت دیگر زینب پاشا و یاران وی در دوره ای از تاریخ این مرز و بوم به پا خاسته‌اند که مورخین و نویسندگان ‌آن دوره (دوره ناصری و مورخان دوره قبل از مشروطه) این نوع حرکت را از زنان برنمی‌تافته‌اند و اینکه زنانی میدان‌دار و رهبران مبارزات اجتماعی و سیاسی عصر خود باشند، برای آنان امری غیرقابل تصور و عجیب می‌نموده است و به این جهت است که زینب پاشا و قیام وی در تاریخ این مرز و بوم به حاشیه رانده شده و اطلاعات زیادی از آن به دست ما نرسیده است.
از طرفی به نظر می‌رسد که شخصیت بی نظیر و همچنین محبوبیت بی مانند «زینب پاشا» در میان مردم آن روزگار تبریز از جمله عللی باشد که این بی توجهی و قصور مورخان ‌آن دوره به قیام زینب پاشا را جبران نموده و بدین طریق نام و یاد این شیرزن قهرمان را در تاریخ این خطه و در میان مردمان این دیار زنده و پرآوازه ساخته است، به عبارت دیگر یاد و نام «زینب پاشا» در اشعار شاعران گمنام و در افواه توده مردم و در تاریخ شفاهی مردم آذربایجان به حیات خود ادامه داده و بدین ترتیب از فراموشی و گزند روزگار در امان مانده و به دست ما رسیده است، و اینگونه است که اولین راوی حماسه‌ها و قهرمانی‌های وی نیز شاعری گمنام و مردمی‌به نام «میرزا فرخ» است که شرح رشادتهای این زن قهرمان تبریزی را به زبان ترکی آذری و بصورت نظم در اشعار خود جاودانه ساخته است.
۱- «میرزا فرخ» و قیام زینب پاشا
بی شک «میرزا فرخ» از جمله اولین نویسندگان و شاعرانی است که در مورد رشادت‌ها و کارهای زینب پاشا، سخنی به میان آورده و با به نظم کشیدن جریان حمله زینب پاشا و یارانش به خانه « میرزا عبدالرحیم قائم مقام» پیشکار وقت آذربایجان، نام و یاد این زن قهرمان را جاودانه ساخته است. متاسفانه از شرح زندگانی این شاعر تبریزی که در اواخر دوره ناصرالدین شاه زندگی می‌کرده، اطلاعی در دست نیست، اما از اشعاری که وی در مورد یکی از کارهای زینب پاشا و یارانش سروده و بعدها این اشعار در کتاب «مکر زنان و احوالات زینب پاشا» آورده شده، معلوم می‌گردد که این شاعر مردمی ‌همزمان با قیام زینب پاشا و در اواخر دوره ناصری زندگی می‌کرده و از شاهدان این وقایع بوده است. بهرحال این شاعر گمنام را میتوان از جمله نخستین نویسندگانی دانست که یکی از اقدامات « زینب پاشا» را بصورت نظم و در ۲۲ بیت مکتوب ساخته و بدین وسیله اطلاعات نسبتاً مفیدی را در اختیار نویسندگان بعدی قرار داده است. اشعار وی با این ابیات آغاز می‌شوند:
قالدی تبریزده چون تخت حکومت خالی
گتیریب ائیله دیلر قائم مقامی ‌والی…..
در مورد این اشعار بنگرید: زینب پاشا، ۱۳۸۸، نشر اختر، تبریز،ص۸۸-۹۲٫

۲- « کریم طاهرزاده بهزاد» و زینب پاشا
مهندس کریم طاهرزاده بهزاد از جمله مجاهدین دوره مشروطه محسوب می‌شده و در جریانات انقلاب مشروطه حضور داشته است. وی شرح وقایع دوران مشروطه را در کتاب تحت عنوان «قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران» به رشته تحریر درآورده و در همان کتاب نیز در ذکر وقایع دوره ناصری و در ذکر اوضاع تبریز قبل از مشروطیت بطور گذرا و در دو صفحه به «داستان زینب پاشا» و به برخی اقدامات این زن قهرمان اشاراتی نموده است. «طاهرزاده بهزاد» را نیز باید از جمله شاهدان برخی از اقدامات «زینب پاشا» در‌ آن دوره دانست، زیرا وی در قسمتی از نوشته‌های خود و در ذیل «داستان زینب پاشا» به حمله این زن قهرمان و یارانش به خانه یکی از محتکران بزرگ‌ آن دوره که در سال ۱۳۱۶ هـ ق اتفاق افتاده، اشاراتی کرده و می‌نویسد که چون در آن موقع شاگرد مدرسه بوده، لذا از دایی خود خواسته تا وی را نیز بعد از اتمام درگیریها به محل مزبور یعنی محوطه خانه «نظام العلما» ببرد، وی بعدها شرح کوتاهی از دیده‌های خود را از صحنه‌های به جا مانده از آن درگیریها و همچنین خسارات وارده را در کتاب خود بازگو کرده است.”طاهرزاده بهزاد، کریم،۱۳۶۳، قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت، اقبال، تهران،ص۸۵”

۳- محمد آقا ایروانی و قیام زینب پاشا
محمد آقا ایروانی، مردی فاضل و آزادیخواه و از اهالی تبریز بود. وی در ربیع الاول سال ۱۲۶۳ق در این شهر متولد شده است. محمد آقا ایروانی، صاحب چندین تألیف بوده که یکی از آنها در مورد “تاریخ مشروطه ایران “بوده است. مرحوم دکتر عبدالحسین زرین کوب، اصل نسخه کتاب مذکور را که به خط مؤلف بوده است، از سیدحسن تقی زاده به امانت گرفته و منتخباتی را از روی آن استنساخ نمود. این منتخبات تحت عنوان رساله ایروانی توسط “سازمان اسناد ملی ایران ” به چاپ رسیده است. در رساله ایروانی به طور گذرا به قیام زینب پاشا نیز اشاراتی شده و آمده است که ” …. آن واقعه را تبریزیان تاریخ قرار داده‌اند” . به عبارت دیگر از نوشته کوتاه ایروانی استنباط می‌گردد که قیام زینب پاشا و شخصیت وی در تبریز‌ آن دوره چنان معروفیتی داشته که اهالی شهر برای مدتی آن واقعه یعنی قیام زینب پاشا را برای خود مبدأ تاریخی قرار داده بودند.(بنگرید: دو رساله در باره انقلاب مشروطیت ایران، ۱۳۸۰، از ابواقاسم خان ناصرالملک و محمدآقا ایروانی، سازمان اسناد ملی ایران،ص۱۲۲).

۴- گزارش سیسیل وود (Cecil G.wood ) سر کنسول انگلیس در مورد جنبش زنان تبریز
یکی از منابع و اسناد دست اولی که در مورد قیام زینب پاشا و جنبش زنان تبریز در سال ۱۳۱۳ ق در دسترس است، گزارش‌های سرکنسول وقت انگلیس در تبریز، یعنی سیسیل وود (Cecil G.wood ) به سفیر انگلیس در تهران می‌باشد، که متأسفانه این اسناد و مدارک در رابطه با قیام زینب پاشا تا سال‌های اخیر مورد بررسی قرار نگرفته بودند. در مورد این اسناد بنگرید: کتاب ” زینب پاشا، ۱۳۸۸، نشر اختر، تبریز،ص۹۷-۱۰۴”

۵- اسناد وزارت امور خارجه فرانسه و جنبش زنان تبریز
گزارش‌های “هرگون” از تبریز (اوت ۱۸۹۵) مندرج در اسناد وزارت امور خارجه فرانسه، ج۴۲ نیز از جمله منابع دست اولی برای بررسی جنبش زنان تبریز محسوب می‌گردد. در این اسناد به کشته شدن پنج زن در یکی از این قیام‌ها {به رهبری زینب پاشا} اشاراتی شده است.در این زمینه بنگرید: “کتاب جمعه(هفته نامه)، سال اول، ۲۳ اسفند ۱۳۵۸، ش۳۰، مقاله هما ناطق، صص۵۳-۵۴”

۶- قیام تبریز در خاطرات اعتمادالسلطنه
اعتمادالسلطنه نیز از جمله نویسندگانی است که در خاطرات خود به جریان حمله به خانه “میرزا عبدالرحیم قائم مقام” پیشکار وقت آذربایجان در سال ۱۳۱۳ ق توسط مردم تبریز اشاراتی داشته است. هرچند که وی در خاطرات خود از نام زینب پاشا صحبتی به میان نمی‌آورد، اما بر اساس مدارک و شواهد دیگر می‌دانیم که این جریانات توسط زینب پاشا رهبری شده است. بنگرید: “روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه،۲۵۳۶، انتشارات امیرکبیر، تهران، ص۱۰۲۶ “.

۷- یادی از زینب پاشا در یک شعر معروف و قدیمی
از جمله اسناد قدیمی‌که شرح حال و مبارزات زینب پاشا و برخی از یاران وی را می‌توان در آن مشاهده نمود، شعر معروفی است که با این بیت شروع می‌شود:”زینب پاشا الده زوپا اوز قویدی بازار اوستونه…” بر اساس این شعر بسیار معروف وزیبا اسامی‌ برخی از یاران زینب پاشا از جمله” فاطمه نساء”، “سلطان بگیم”، “ماه شرف”، “جانی بگیم”، ” خیرالنساء”، “شاه بیگم”،….برای پژوهشگران معلوم شده و همچنین نحوه سازماندهی آنان در قیام‌ها و برخی مسائل دیگر این جنبش نیز تا حدودی مشخص می‌گردد. در مورد این اشعار بنگرید:” روزنامه آذربایجان،۲۷آذر ۱۳۲۰، ش۱۴، ص۲” و کتاب” زینب پاشا، همان، صص۶۴-۶۵”.

۸- قیام تبریز در خاطرات کلنل کاساکوفسکی
کلنل کاساکوفسکی، فرمانده بریگاد قزاق روسیه تزاری نیز در خاطرات خود به حمله معترضین به خانه “نظام العلما ” در سال ۱۳۱۶ ق به علت احتکار گندم توسط وی و نزدیکانش اشاراتی داشته و مطالب جالبی از این واقعه بیان داشته است. کاساکوفسکی سهوا در مورد رهبری این حرکت می‌نویسد:” محرکین اصلی این آشوب‌ها معلوم شد که سه نفر از زنان اشراف تبریز بوده‌اند….”( خاطرات کلنل کاساکوفسکی، ۲۵۳۵، ترجمه عباسقلی جلی، انتشارات کتاب‌های سیمرغ، تهران،صص۲۵۱-۲۵۳). اما دکتر بشری دلریش، استاد تاریخ دانشگاه، گفته‌های او را رد کرده و می‌نویسد:” کاساکوفسکی سه تن از زنان اشرافی را عامل اصلی این حرکت مردمی‌ می‌داند، این در حالی است که می‌دانیم زنان اشرافی، به دلیل امکاناتی که داشتند، همواره در منزل خود به طبخ نان می‌پرداختند و در این مورد هیچ احتیاجی به نانوایی‌ها نداشتند. واقعیت این است که در این ماجرا، زینب – همان زنی که در اعتراض به قرارداد رژی پیشرو زنان تبریز بود- رهبری زنان را به عهده داشت.”( دلریش، ۱۳۷۵، زن در دوره قاجاریه، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، تهران،صص۱۶۶-۱۶۷).

۹- یادی از زینب پاشا در « روزنامه آذربایجان»
از جمله نوشته‌های دیگر در مورد «زینب پاشا» می‌توان به مقاله‌ای کوتاه تحت عنوان «تبریزلی زینب پاشا» اشاره نمود که با امضای «هلال» و در یکی از شماره‌های روزنامه آذربایجان و در مورخه ۲۷ آذر ۱۳۲۰، و به زبان ترکی به چاپ رسیده است. “هلال {ناصری} ” در شروع این مقاله می‌نویسد: “بو زینب پاشا تبریزین عموزین الدین محله سینده دوغولموش …..” که مضمون آن چنین است: زینب پاشا در محله عموزین الدین تبریز متولد شده بود…{لازم به ذکر است که بر اساس تمامی‌اسناد و مدارک معتبر تاریخی زینب پاشا در محله عموزین الدین تبریز دیده به جهان گشوده است} و در ادامه این مقاله کوتاه، شعر معروف «زینب پاشا الده زوپا اوز قویدی بازار اوستونه …» آورده شده که در سطور پیشین مطالبی راجع به آن ذکر گردید.

۱۰- یادی از زینب پاشا در کتاب «مکر زنان و احوالات زینب پاشا»
کتاب مذکور در موضوعات متفرقه بوده و احتمالاً در اواسط دوره پهلوی دوم و توسط نویسنده‌ای ناشناس در شهر تبریز نوشته شده و توسط انتشارات «فردوسی» تبریز (واقع در شیشه گرخانه) بدون ذکر تاریخ، انتشار یافته است. در این کتاب که راجع به موضوعات متفرقه نوشته شده در قسمتی از آن و در حدود «چهار صفحه» به زینب پاشا و اقدامات وی نیز اشاراتی شده است. به این ترتیب که در یک صفحه آن و به طور اجمالی به شرح حالی از زینب پاشا و اقدامات وی اشاراتی شده و سه صفحه دیگر آن مقاله نیز اختصاص به شعر معروف «میرزا فرخ» که قبلاً در مورد آن صحبت گردید، دارد. در حقیقت اعتبار و اهمیت این مقاله کوتاه نیز به آوردن همان شعر ۲۲ بیتی «میرزا فرخ» این شاعر گمنام تبریزی می‌باشد.
بدیهی است که صحبت در مورد شرح حال زینب پاشا در منابع و پژوهش‌های جدید در سال‌های اخیر، از جمله مسائل جالب و مهمی‌است که بررسی همه جانبه آن فرصت دیگری را طلب می‌کند…

منابع:

۱-         ناهیدی آذر، عبدالحسین، ۱۳۸۴، سه مبارز مشروطه،  نشر اختر ، تبریز.
۲-         طاهرزاده بهزاد، کریم،۱۳۶۳، قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت، اقبال ، تهران.
۳-         دو رساله در باره انقلاب مشروطیت ایران، ۱۳۸۰، از ابواقاسم خان ناصرالملک و محمدآقا ایروانی، سازمان اسناد ملی ایران.
۴-         کتاب جمعه(هفته نامه)، سال اول، ۲۳ اسفند ۱۳۵۸، ش۳۰، (نگاهی به برخی نوشته ها و مبارزات زنان در دوران مشروطیت_ هما ناطق).
۵-         اعتمادالسلطنه،۲۵۳۶، روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه ،انتشارات امیرکبیر، تهران.
۶-         روزنامه آذربایجان،۲۷آذر ۱۳۲۰، ش۱۴، (تبریزلی زینب پاشا-مقاله ی “آقای هلال”).
۷-         خاطرات کلنل کاساکوفسکی، ۲۵۳۵، ترجمه عباسقلی جلی، انتشارات کتاب های سیمرغ، تهران.
۸-         دلریش، بشری، ۱۳۷۵، زن در دوره قاجاریه، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، تهران.
۹-         مکر زنان و احوالات زینب پاشا ، بی تا ، از نشریات کتابفروشی فردوسی،تبریز.
۱۰-        رضازاد عموزین الدینی، مجید، ۱۳۸۸، زینب پاشا،  نشر اختر ، تبریز.
۱۱-        براهنی ، رضا، بی تا، تاریخ مذکر(علل تشتت فرهنگ در ایران)، دفتر اول، تهران.
۱۲-        جهان زنان (مجله)، دوره جدید، سال اول، ش۳، دهم آبان۱۳۵۸، (نقش زنان در جنبش مشروطه).