یاندیریلان کیتابلار ادبیات گوزگوسونده
رضا همراز
بیلدییمیزه گؤره ۱۳۲۵ینجی ایلین آذر آیی‌نین ۲۶ینجی گونو آذربایجانلی‌لارا چوخ کدرلی، قارا و داریخدیریجی بیر گون اولموشدور. همین گونده میللی حؤکومتین بئش گون دئوریلدییندن سونرا آللاهسیز پهلوی رئژیمینین امری ایله تورکجه‌میزده نشر اولان اللرینه گلن کیتابلاری، اؤزللیکله درسلیک‌لری تونقال قاییریب اوددا یاندیرمیشلار. ائشیدییمیزه گؤره او دؤورده بو گولونج، عیبه‌جر، عین حالدا آغلامالی ایشه دونیا سویه‌سینده بیریسی دوداغین دوداغینین اوستوندن گؤتورمه یب، اعتراضین بیلدیرمک ایسته‌مه‌دی!!
یئنه ساغ اولسون اؤز آذربایجانیمیزین شاعیر و یازیچی‌لاری کی یئری گلمیشکن بو قباحتلی ایشی قینادیلار. آذربایجان خالقی‌نین بؤیوک شاعیری صمد وورغون پاریسده گئچیریلن دونیا باریش قورولتاییندا کی ۱۳۳۱ینجی ایللرده قورولموشدور اشتراک ائدیب، یاندیریلان کیتابلار شعری ایله آذربایجانلی‌لارین حاق سسلرین دونیایا چاتدیرا بیلمیشدیر. البته صمد وورغون بو شعری ۱۳۲۶-۱۳۲۷ینجی ایللر آراسیندا قوشوب، آنجاق نئچه ایل سونرا اونو تریبون آرخاسیندان اؤز گور سسی ایله دونیایا خطاب اوخوموشدور. باشقا شاعیرلردن کی بو قارا ایشه اعتراض ائتمیشلر بیریسی ده ائل شاعیری رحمتلی حبیب ساهیر اولموشدور. بیلریک کی حبیب ساهیر دیندار بیریسی اولوب حتی قورآنیمیزی منظوم اولاراق تورکجه‌میزه چئویرمیشدیر. او گؤرنده کی الله، امام، پیغمیبر آدی اولان کیتابلاردا بو تونقال‌لار ایچره آلاولانیرلار، کؤورک اوره‌یی درده گلیب، بو آجی ماجرایا توخونوب بئله بیر ایفاده‌سی اولموشدور:
بو گونده اودلادیلار آذری کیتابلاری. آه!
بو قانلی فاجیعه‌دن اولمادی جهان آگاه؟
او یئنگی دونیالی اربابلارین سئویندیردی
سیچان دلیک‌لرینی اول ساتین آلان آگاه
یولداش درگی‌سینین دؤردونجو سایی‌سیندا «دان اولدوزو» باشلیقلی بیریسندن بیر کیچیک خاطیره ده نقل اولونموشدور کی اؤزلویونده ماراقلی ایدی. نیسگیل ائدیرم اونون بورادا گتیرمه‌سین سیزلره !
کتاب یاندیرما مراسمی:
«یانغین‌لاردان، قیرغین‌لاردان سونرا ایدی کی بیر گون معارفین نامرد فراشلاری آذربایجان دیلینده نه قدر کتاب و یازی وارایدی چوواللارا دولدوروب، بودو،ها ! آپاردیلار ساعات قاباغیندا خرمن قالادیلار… یولدان گئچن پاسبانلار، لات – لوتلر، ژاندارمالار، باققاللار، صرافلار، دلال لاردا ییغیشدیلار… بیر چوخ آرواد، اوشاق دا «گؤره سن آیی اوینادیرلار ؟. ..» دئیه میدانا ساری یوگوردولر… بیردن، بیره صف‌لر پوزولدو…هامی‌ساکت اولدو ! دانشسرانین «بدرلنمیش آیی» او اؤلومجول جاوان ایره‌لی یئریدی… بیر گؤیه باخدی، بیر یئره باخدی، گؤزلوگونو گؤزونه تاخدی، فارسجا «چیینه توپور» بیر سؤزلر سؤیله‌دی: او ذاتین فرمایش‌لرینی ائشیدنلر گولدولر ! ائشیدمه‌ینلرده «هوررا» چکدیلر… سونرا، او جاوان‌آغا کبریتی چیخاتدی: کیتابلاری یاندیردی ! یئدی. .. ایچدی، مورادینا یئتیشدی. ..»
البته کی بو گون بیزیم الیمیزه نئچه شاعیرین شعری چاتسادا، اینانیریق باشقا شاعیرلریمیزده بو قونولاردا شعر دئمیش، آنجاق ارتجاع قورخوسوندا اونو گیزله‌دیب‌هاچان اورتایا چیخماسی بللی دئییلدیر. اما اینانیریق شاعیرلریمیزین دیوانلارینا رجوع ائتسک یقین کی بو قونولاردا راستلاشا بیلریک. بیر نئچه ایلدیر بو گونو اونودماماق دئیه، آذربایجانین ضیالی‌لاری کیتاب ساتان یئرلره توپلاشیب، تورکجه کیتاب آلیب اونو بیر بیرلرینه پای وئره‌رک، چالیشیرلار اؤز اعتراض‌لارینی بیلدیرسینلر. ایندی بورادا نیسگیل ائدیرم صمد وورغونون شعرینین اوخوجوسو اولوب، او قارا گونو بیرداها خاطیره‌لریمیزده مرور ائده‌ک.
یاندیریلان کیتابلار
جللاد! سنین قالاق قالاق یاندیردیغین کیتابلار
مین کمالین شؤهرتیدیر٫ مین اوره‌یین آرزیسى
بیز کؤچریک بو دونیادان٫ اونلار قالیر یادیگار
هر ورقه نقش اولونموش نئچه اینسان دویغوسو
مین کمالین شؤهرتیدیر٫ مین اوره‌یین آرزیسى
یاندیردیغین او کیتابلار آلوولانیر….یاخشى باخ!
او آلوولار شؤعله چکیب شفق سالیر ظولمته
شاعیرلرین نجیب روحو مزاریندان قالخاراق
آلقیش دئییر عئشقى بؤیوک٫ بیر قهرمان میللته
او آلوولار شؤعله چکیب شفق سالیر ظولمته
جللاد! منیم دیلیمده‌دیر بایاتیلار٫ قوشمالار
دئ اونلارى هئچ دویدومو سنین او داش اوره‌یین؟
هر گرایلى پرده‌سینده مین آنانین قلبى وار
هر شیکسته‌م اؤولادیدیر بیر موقددس دیله‌یین
دئ اونلارى هئچ دویدومو سنین او داش اوره‌یین؟
سؤیله سنمى خور باخیرسان منیم شعیر دیلیمه
قوجا شرقین شؤهرتیدیر فضولینین غزلى
سنمى « ترک خر» دئییرسن اولوسوما٫ ائلیمه؟
داهیلره سود وئرمیشدیر آذربایجان گؤزه لى
قوجا شرقین شؤهرتیدیر فضولینین غزلى
جللاد! یانیب اود اولسا دا٫ کوله دؤنمز آرزیلار
طبیعتین آنا قلبى قول دوغمامیش اینسانى
هر اوره‌یین اؤز دونیاسى بیر سعادت آرزیلار
قانلار ایله یازیلمیشدیر هر آزادلیق دستانى
طبیعتین آنا قلبى قول دوغمامیش اینسانى
ازل باشدان دوشمنیمدیر اوزو موردار قارانلیق
هر تورپاغین اؤز عشقى وار٫ هر میللتین اؤز آدى
کاییناتا ده‌ییشمرم شؤهرتیمى بیر آنلیق
منم اودلار اؤلکه‌سینین گونش دونلو اؤولادى
هر تورپاغین اؤز عئشقى وار٫ هر میللتین اؤز آدى
نه دیر او دار آغاجلارى٫ د٫ کیملردیر آسیلان
اویونجاقمى گلیر سنه وطنیمین حاق سسى
دایان!….دایان!….اویاق گزیر هر اوره‌کده بیر آسلان
بوغازیندان یاپیشاجاق اونون قادیر پنجه‌سى
اویونجاقمى گلیر سنه وطنیمین حاق سسى
جللاد! سنمی‌دئ٫ قیریرسان فداییلر نسلینى
میللتیمین صاف قانی‌دیر قورد کیمى ایچدییین قان
زامان گلیر…من دویورام اونون آیاق سسینى
شهیدلرین قییام روحو یاپیشاجاق یاخاندان
میللتیمین صاف قانی‌دیر قورد کیمى ایچدییین قان
بیر ورقله تاریخلرى٫ اوتان منیم قارشیمدا
آنام تومریس کسمه‌دىمى کیخسروون باشینى
کوراوغلونون٫ ستارخانین چلنگى وار باشیمدا
نسیللریم قویمایاجاق داش اوستونده داشینى
آنام تومریس کسمه‌دىمى کیخسروون باشینى
سور آتینى٫ دؤرد نالا چاپ! مئیدان سنیندیر آنجاق
من گؤرورم آل گئیینیب گلن باهار فصلینى
قوجا شرقین گونشی‌دیر یاراندیغیم بو تورپاق
من یئتیردیم آل بایراقلى اینقیلابلار نسلینى
من گؤروره م آل گئیینیب گلن باهار فصلینى
۱۹۴۷
بو قباحتلی مسئله ایله ماراقلانانلارین بیریسی ده چاغداش شاعیرلریمیزدن بیریسی اولان حیدر عبادی «دارابلی» جنابلاری‌دیر. اونلاردا بیر شعرلرینده بو چیرگین و عیبه‌جر ایشی تنقید آتشینه توتوب، ماجرانی بئلنچی تصویره چکمیشلر:
یانان کیتابلار
توستوله‌ییر هله یانان کیتابلار
کوللر آلتیندا هنیرتیسی وار
آغلاییر غزللر آغلیر کیتابلار
کوللر آلتیندا هنیرتیسی وار
سیزلاییر قوشمالار سینه به سینه
اوره‌کلر کیتابا بیر مزار اولوب
اوخودو لای –لای دا او گونده ننه
اوره کلر کیتابا بیر مزار اولوب
یاندی سو چؤره‌ک- یاندی جان اوره‌ک
یاندی آذربایجان دیل یاساق اولدو
یاندی قیز اوغلان یاندی دیل دوداق
یاندی آذربایجان دیل یاساق اولدو
یانمادی تک کیتاب آذر اودوندا
یاندی هم ائلیمیز یاندی دیلیمیز
باشیما گلدی چوخ بلا سونوندا
یاندی هم ائلیمیز یاندی دیلیمیز
آلیشیر سونموش بو اوجاق هردن
یانمیشق درگیلر کیتابلار سایاق
قوزانیر کول آتدان بیر غزل هردن
یانمشیق درگیلر کیتابلار سایاق…!
طبیعی کی ادبیات تاریخیمیزین صحیفه‌لرینه گؤز سالدیقدا باشقا شاعیرلریمیزین ده شعرلرینه بو قونودا راستلاشا بیلیریک کی هر بیریسینین بیر نوع گؤزللیگی وار‌دیر. بو آرا احساسلی شاعیره‌میز « اولکر داغ قیزی » دا اؤز ملاحظه‌لرین آشاغیداکی کیمی‌تصویره چکه بیلیر:
۲۶ آذر مناسیبتی ایله
هر نه سؤزون بیتدیی یئردن باشلادی:
اللریمیزده کی کیتابلار باریت قوخویور
فضولینین ان اسکی نوسخه‌سی گؤزلرینده واراقلانیر
«جانی، جانان دیله میش، وئرمه مک اولماز ای دیل…»
آلنیندا کی قان دوداقلارینا جیغیر سالیر
گولومسه ییرسن«قوْلجا قوْپوزو گؤتوروپ، ائلد‌ن ائله، به‌یدن به‌یه
اوْزان گزر
ار جؤمه‌ردینی، ار ناکه‌سینی، اوْزان بیلیر
…
خانیم، هئی!…»
بوتون سسلرینین ائش لیینده، قیوراقلاشیر آددیملاریمیز
گولوستان باغینین اؤنوندن سووشوروق
خیانت سمفونیسین سسلندیریر قارغالاری
و درینله شیر ارگین یارالاری
بورخولور آیاغیم…
نسیمینی گوجونه آیاقدا ساقلاییرسان
«بیزده‌سیغار ایکی جاهان،بیز بو جهانه‌سیغماییز…»
ساعاتا ساری دؤنوروک…
بیزه ساری قاچیر اوشاقلار
«باخین!مشق لریمیزین‌هامیسین یازمیشیق…
سن ای منیم آنا یوردوم، عزیز آذرررررررررررررررررررر….
قورشونلار ساعاتدان، گؤی مچیده چیچکله نیر
سئوگی تومورجوقلانیر اوره ییمده
ساچلاریم دیلینین اوجونا باغلیدیر
آلوولانیب، کوله دؤنوروک
سؤزون بیتدیی یئرده!
۹۱/۹/۲۴ – تبریز
البته بونلار قالسین بیر طرفده، بیر ایل قاباق تانریمیزین رحمتینه واصل اولان اوستاد‌هاشیم ترلان‌لا دانیشدیقدا اوندان خواهیش ائتدیم کی بو قونودا بیر شعری اولورسا، بیزدن اسیرگه‌مه‌سین. بو سؤز منیم آغزیمدان چیخماقدا قوجا کیشی‌نین گؤزلریندن یاش شیر – شیر آخماغا باشلادی. دئدییمه پئشمان اولدوم !! اوره‌ییم کؤورلدی. تومدوم. جینقیریمی‌دا چیخاردا بیلمه‌دیم. بیر آن آرامیزا سوکوت حاکیم اولدو. بیر آز سونرا کیشی گؤزلرین سیلیب، ایچین چکیب ایندی دئمه‌سین دئدی: والله بو قونودا منیم شعریم وار ایدی، آنجاق قالابالیقدا آرادان گئدیب! یاخشی یادیما سالدین بیر حال تاپدیقدا گؤزوم اوسته یازارام. بیر نئچه گون سونرا گؤردوم قوجامان شاعیریمیز سئوینجک، منه زنگ آچیب شعرین یازماسیندان خبر وئردی. اونلار منیم بو ایسته‌ییمی‌یئرینه یئتیریب بئلنچی بیر شعرده قوشموشلار. بیلیریک کی اوستاد ترلان بو قضیه‌لری اؤزو شخصاً گؤزو ایله گؤروب، ائشیدیب،هابئله ناظر اولموشدور. ایندی بو‌سیز بو دا اوستاد ترلانین شعری:
کؤزه‌رن کیتابلار
دئدیلر آی ائللر یوللار سولانسین
قویمایین گور آخان سئللر بولانسین
گونش علویتی آلیب قوینونا
گلیرآذر آیین تاخسین بوینونا
باخدی شوکتیمه قمر خانیم‌دا
فرحلر اویانیب جوشدو قانیم‌دا
تهرانین گؤزونه چؤکدو غم- غبار
سؤندو قلبینده‌کی جوشان آرزولار
حاکیم لر غضبدن آلیشدی یاندی
قانسیز دامارلاری عرشه دایاندی
– بو دیلین آد- ثانی یوخدور خبرده
داندیلار دیلیمی‌داندیلار منی
مغولدان تؤرنمیش ساندیلار منی
اؤتدو قرینه‌لر، دولاندی ایللر
آچدی گوزلرینی اییرمی‌بیر آذر
اویاندی یام- یاشیل چؤللر بزندی
گؤزللر تئلینه باخیب، دوزندی
سارسیلدی دربارین باشیندا تاجی
باخیردی تبریزه هردم قیقاجی
میللی حؤکومتین ایلکین یاشیندا
بایراغی یئللندی ارکین باشیندا
اؤز آنا دیلیمیز حاکیم یاراندی
تئللری داراخدان کئچیب، داراندی
کیتاب لار سؤز آچدی اؤز دیلیمیزده
دئدیک بو ائللرین وقاری بیزده
دانشگاه قاپیسین آچدی تای با تای
علمی‌کیتابلاری آرتدی آی با آی
مکتبلی اوشاقلار چانتا بئلینده
ماهنیلار قوشوردو آنا دیلینده
فرح لی چاغلاردی او دمده، گونلر
آچیلیب گولوردو پاسلی دوگونلر
تهران بویلاندیقجا آذربایجانا
بیر گون قلم چکدی عهد پیمانا
تانگ‌لار گورلادی یوردومدا ایندی
ده‌ییشدی آل دونون قارا گئییندی
توی بایرام یئنی‌دن دونوب یاس اولدو
یئنه کهنه حمام، کهنه تاس اولدو
قولومدان آچیلان زنجیرلر او دم
سس لندی ظولمته بویاندی اؤلکه م
شاعیرلرین شعری، سؤزو، صحبتی
یازارلارین عشقی، ایلک محبتی
عاشیقلارین سازی مضرابی سؤندو
آذری یوردونون قلبی دؤیوندو
دیلیمده نشر اولان درس کیتابلاریم
آنامدان یادگار دولتیم، واریم
قالاندی اوست- اوسته میرواری دیلیم
گونشدن نور آلان آرزوم، عملیم
رضاخان اوغلونون امری ایله یاندی
بیر خلقین ناله‌سی عرشه دایاندی
یاندیقجا حرف لر، سؤزلر، کلمه‌لر
سانکی دان یئرینده بوغولور سحر
حرف لر یاندیقجا داش قاشلار ایله
سوزوردو آنامین گؤز یاشلار ایله
بو ایلکین کیتابلار آدیم، سانیم لا
بدنیمده آخان قیزیل قانیم لا
یازیلمیش تاریخه آذری‌یم من
شعریم له دیللرین ازبری‌یم من
یانمیشام یئنه ده یاناجاغام‌دا
«ترلانام » قوینونا قوناجاغام‌دا
فروردین ۱۳۹۲
البته بو آرا، داها چوخ شفاهی ادبیاتیمیز اوغروندا شعرلرینی ائشیدنی اولدوغوموز سایین ولی نصیری ایسه بو کرواندان دالی قالمایب قلم اله آلیب بئله یازیر:
یانان کیتابلار
ظالیم باش آپاردین خیانت ائتدین
بیلمه‌دین بیر گونده وار سنه اؤلوم؟
الیندن گلنی خیانت ائتدین
دئدین کی قالاجاق کلگیم، فئلیم
نه یامان قان تؤکدون ائیله‌دین طغیان
انصافسیز سانمادین یازیق‌دیر اینسان
سئویله‌دین قوی ائدیم بلالی طوفان
اؤلکه‌نی داغیتسا داغیتسین یئلیم
نه قدر یالتاقی قاندیردین آنجاق
حقیقتی دانیب داندیردین آنجاق
مینلرجه کیتابی یاندیردین آنجاق
یئنه ده تاریخدن سیلینمز دیلیم
قازت‌لر قاپیسین چکیب باغلادین
« نصیری» خلقینین قلبین داغلادین
شاهلیقین قورتاردی سنده آغلادین
اوندا گؤردوم شنلیک ائدیر بو ائلیم.
قایناقلار ؛ ایضاحلار:
۱-وطن عشقی،بیرینجی چاپ، تبریز، رفعت نشری، پائیز۵۷
۲- آتش گونده‌لییی- چرشنبه ۲۷ آذر ۱۳۲۵ – نقل اولوندو: حکومت ملی آذربایجان / حسین علیزاده (باریش مرندلی )، نشر الکتریکی، آذر ۱۳۹۲ – اینترنت
۳- آتش گونده‌لیینده یانان کیتابلارا عاید بئلنچی بیر یازی دقته لایق‌دیر: امروز ساعت ۱۱ و نیم قبل از ظهر از طرف دانش آموزان و دانشجویان شهر تبریز در میدان مقابل عمارت شهرداری جشنی با حضور عده بسیاری از اهالی شهر و مخبرین مطبوعات پایتخت و افسران ارتش و مامورین دولت برپا گردیده و قبلاً در وسط میدان آتش بزرگی افروخته بودند و مقدار زیادی کتب کلاسیکی ترکی را که فرقه ننگین دموکرات چاپ کرده و بزور می‌خواستند بکودکان تدریس نمایند در میان کف زدن و هورای حضار و فریاد‌های زنده باد اعلیحضرت شاهنشاه محبوب ما و پاینده باد جناب اشرف قوام السلطنه و محو باد دشمنان آذربایجان و نابود باد خائنین ایران، تمام کتابها را در آتش ریختند و سپس عکسهای سران خیانتکار و مزدور فرقه ننگین دموکراتهای قلابی را آتش زدند. آنگاه چند نفر از مخبرین جرائد پایتخت نطق‌هائی ایراد و از جمله آقای احمد شارق اشعاری خواندند و جشن دانشجویان تبریز ساعت یک بعد از ظهر در میان احساسات اهالی پایان یافت.
۴-یولداش ، نومره ۴، بیرینجی ایل ۴/۱/۱۳۵۸ – تهران، باش یازار حسین دوزگون
رحمتلی اسد بهرنگی‌نین ده کیتاب یاندیرماغا عاید بیر نئچه سطیرلیک خاطیره‌سی ماراقلی‌دیر باخین:
«. ..رفتیم مدرسه. دیدم نام مدرسه را که «۲۱ آذر مدرسه‌سی » بود، دوباره « ۱۵ بهمن » کرده‌اند، مدیر جدیدی آمده بود،بچه‌ها می‌گفتند آقای رفعتی را گرفته‌اند، مدیر مدرسه در جلو صف به فارسی گفت: بچه‌ها پیشه‌وری فرار کرد، متجاسرین شکست خوردند و غائله تمام شد. پیشه‌وری رفت، زبانش را هم با خود برد! اکنون با هم می‌رویم تا مانده آثارش را نابود کنیم. به صف شدیم و از کوچه تنگ، که به کوچه « میرزا حسین واعظ » مشهور بود،گذشتیم. تو میدان گذر “لیلاوا”، آتش شعله می‌کشید، بچه‌های دیگر مدارس هم آمده بودند، یک یک کتابها را انداختیم تو آتش، مدیر جدیدمان به هر بچه‌ای که کتابش را تو شعله می‌انداخت،یک شیرینی می‌داد. مدیران مدرسه‌ها مواظب بودند که کسی کتابش را پنهان نکند. حتما آن را بیندازد تو آتش، من هم کتاب‌هایم را انداختم تو آتش. آن روز بعد از مراسم کتاب سوزان مدرسه را تعطیل کردند. گفتند بروید خانه تان، فردا بیایید.
پدر تو خانه ناراحت بود می‌گفت:آخر کتاب چه تقصیری داشت. در این مدت تابلو مغازه‌ها که ترکی بودند پایین آورده شدند. پدر می‌گفت: روزنامه‌ای زبان ما را به مسخره گرفته، زبان ترکی را زبان پیشه‌وری و زبان همسایه نام نهاده. آخر زبان چه ربطی به پیشه وری داشت، به همسایه داشت، مگر ما نسل به نسل با این زبان حرف نزده‌ایم. می‌گویند اسامی‌ترکی خنده‌دار است مثلا چرا نوشته‌اند «کبابچی دوکانی» آخر این کجایش خنده آور است. مادر گفت:اینها خیال کرده‌اند که تو ایران حتی تو دنیا فقط یک زبان هست. اگر به فرانسه هم بروند آن جا هم،تابلو‌ها را به مسخره خواهند گرفت… »
۵-برادرم صمد بهرنگی/روایت زندگی و مرگ او/به قلم اسد بهرنگی، صص۶۰-۶۱، تبریز
