اولمایان درده نه درمان؟(بو «یازقی» سؤزو هاردان گلیبدیر؟!
دوقتور فیروز رفاهی
سایتینیزدا «دده قورقود» کیتابی تانیتدیرماق اوچون جیلدینین تصویرینی قویوبسونوز. من بو کیتابی نئچه ایل بوندان قاباق گؤرموشدوم. آنجاق منه بیر شئیی خاطیرتلاتدی و بو یازییا سبب اولدو. کیتابین جیلدینده یازیلیر «درسدن یازقیسی». من هله ده اؤزومه گله بیلمیرم؛ آخی بو «یازقی» سؤزونو کیم یارادیب کی، بیزیم باشیمیزی بلایا سوخوبدور. او بویدا عظمتلی بیر کیتابین اوستونده بو سؤز؟ یازقی سؤزو داها چوخ یازیق سؤزونو منه خاطیرلادیر. بیزیم دیلیمیزده بو کیمی کیتابلاری آدلاندیرماق اوچون آد تاپیلمیردی کی، اونو یازقی آدلاندیریریق. قدیملردن بوگونه قدر هامی بئله کیتابلاری «ألیازما» آدلاندیریبدیر. اوندا نه اوچون بیز اونو «یازقی» آدلاندیرمالییق؟
تورکییه‌ده بو جور کیتابلاری «یازما- yazma»، اوزبکلر «قول یازما-qolyqzma »، تاتارلار «قول یازما -« кулъязма ، قازاخلار «قول ژازبا- қолжазба »، قیرقیزلار «قول ژازما – кол жазма »، تورکمنلر «ألیازما-قولیازما- elýazma-golýazma» باشقیرلار «قولیازما- ҡулъяҙма»، آذربایجانلیلار«ألیازما- əlyazma» دئییرلر. ایندی باشقا دیللریله ایشیمیز یوخدور. نییه بونلاری سئچدیم؟ چونکی بونلار رسمی دؤولت دیلی ساییلیرلار. ایندی بو یازقی هاردان گلیبدیر؟ گلین بو سؤزون ائتیمولوژیسینه باخاق.
یازقی، یاز+قی شکیلچیسیندن عمله گلیبدیر. بیزده بو شکیلچی اوچ واریانتلی بیر شکیلچیدیر (-qı,-gi, -ki,). دیلیمیزده –قی ایله اولان سؤزلر توپلام ۱۶ دنه‌دیر (آلغی-ساتقی، بیچقی، ساتقی، دارتقی، قاتقی، چاتقی- باتقی، آتقی، قیسقی، باسقی، آسقی، تاپقی، زیققی، فیققی، فاققی)، -گی ایله اولان سؤزلر ۱۴ دنه دیر (بیلگی، سیلگی، گزه‌گی، اوزنگی، دوزنگی، وئرگی، گچرگی، درگی، گئدرگی، سرگی، اؤترگی، گزرگی، سئوگی، جیزگی)، – کی ایله اولان سؤزلر ده ۴ دنه دیر ( ایچکی، بیچکی، چکی، سئچکی ). بو سؤزلره دیقتله باخسانیز، اونلارین هامیسی فعلدن ایسیم یارادیر. بوراجان هر شئی اؤز قایداسیندادیر. آنجاق بیر فرق وار، بونلارین هامیسی پروسسی، عملین باش وئرمه پروسئسینی بیلدیریر. فارسجا دئسک اسم ذات آدلانیرلار. مثلن سئچکی دئیینده سئچمه ایشینین پروسئسینی، باش وئرمه سینی گؤسترمک اوچون ایشلنیر. فرق بورادادیر. هرگاه بیز یازقی سؤزونو یاراتساق- اوندان بیر مادی وارلیغی یوخ، بیر پروسئسی معنا ائتمک اوچون یارارلانا بیلریک. بونا گؤره ده یازقی سؤزو (دستنویس) ألیازما معناسیندا یالنیشدیر و اونو ایشلتمک ده داها بویوک بیر سهودیر.
من ماراق اوچون بو سؤزو- یازقینی، گوگئلده سئرچ ائله‌دیم و گؤرونن نتیجه منی هم مأیوس ائتدی، هم ده سهویمیزین نه قدر جدی بیر زیانا یول آچماسینی گؤردوم. اورادا بئله یازیلارلا اوز-اوزه گلدیم:
یازقی یازان،
مقاله‌لر و یازقیلار،
آجی یازقی،
آذربایجانین غیرتلی جوانلارینا بیر یازقی،
آقای جنتی اوچون بیر یازقی،
اسکی یازقیلار،
یازقی عائیله‌سی،
او یازان اوچ یازقی یازدی،
تورکجه یازقیلار،
عرب دیلینده کیتاب به نوره‌سی کتب یا یازقی‌دان قایناقلانیر،
بو یازقی طبیعت گونونده…،
چوخ عذر ایستیرم کی چوخ بواقجا یازقی وردیم،
باغلا بونی یازقی یازلموش کفنه،
کیمین آدی یازقی لارا قالیبدی- یازقی لارا یاخجی‌لیغی سالیبدی…
بو و بونا اوخشار سؤزلر دیلیمیزی کورلاییر. سؤز یاراتماقدا چوخ ائحتیاطلی اولمالییق. بو سؤز اونا اوخشاییر کی، سن ایللر بویو اوشاغیوا بیر آد قویاسان؛ نئچه ایل اوجور دا چاغیراسان، بیردن بیرگون دوروب، بیری اونو باشقا بیر گوبود آد ایله آدلاندیرسین .
یازقی دیلی سهودیر، دیلیمیزده «یازی» سؤزو ایللر بویو ایشلهنیبدیر. سؤزو قورتارماق اوچون سؤز حاققیندا فضولی‌دن بیر شعیری سیزه پای وئریرم کی، سؤزون قدرینی یاخشی بیله‌سینیز:
خلقه آغزین سرّنی هر دم قیلیر اظهار سؤز
بو نه سّردر کیم، اولور هر لحظه یوخدان وار سؤز
آرتیران سؤز قدرینی صدقیله قدرین آرتیرار
کیم نه مقدار اولسه، اهلین ایلر او مقدار سؤز
وئر سؤزه أحیا کی، توتدوقجا سنی خواب- أجل
ائده هر ساعت سنی او یوخودان بیدار سؤز
بر نگار عنبرین خطدیر کؤنوللر آلماغا
گؤستریرهر دم نقاب- غیبدن روخسار سؤز
خازن گنجینه اسرادیر هردم چکر
رشتۀ اظهاره مین – مین گوهر- اسرار سؤز
اولمایان غواص بحر معرفت، عارف دئییل
کیم، صدف ترکیب تندر، لؤلؤ شهوار سؤز
****
یازیچی‌نین علاوه‌سی:
بورادا فضولینین غزلینین سون بیتی دوشوبدور، اونو علاوه ائتدیم:
گر چوخ ایسترسن فضولی ، عزتین آز ائت سؤزی
کیم چوخ اولماقدان قیلیبدیر چوخ عزیزی خوار سؤز
بو یازیدان مقصودوم یالنیز «یازقی» سؤزونون سهو اولماسیدیر. گرگ بونو علاوه ائدیم کی، دیلیمیزین وارلانماسینین أساس یولو یئنی سؤزلرین یارانماسیدیر. بونون دا تک یولو کؤک و شکیلچیلر و یا سؤز بیرلشمه لری یولو ایله اولور. ائله یوخاریدا اولان شکیلچیلر یاردیمی ایله دیلیمیزه ایچکی (ایچیلن بیر شئی و ایچمک فعلیندن و – کی شکیلچیسیندن یارانیبدیر)، درگی ( درمک = توپلاماق معناسیندا اولان فعل و بو شکیلچی ایله یارانیبدیر)، نئچه ایل بوندان قابان آسقی (پالتارلاری آسلاماق اوچون) آسماق و بو شکیلچی ایله یارانیبدیر. دیلیمیزده اولمایان سؤزلره هر کیم سؤز یارادسا اونا آفرین دئمک لازیمدیر، آما یوز اؤلچوب بیر بیچمک ایله.
ساغ و أسن اولاسینیز
11 پاسخ
سلاملار سایین دوقتور فیروز بی رفاهی
سایین دوقتور جان چوخ ساغ اولون چوخ گوزه ل و گوجلو کونولار ایله آیدینلیق وئریرسینیز.
دوقتور جان لکن سیزلر ایله ارتباط یولو آختاردیم تاپا بیلمه دیم.
بوردا گوردوم سایین دوقتور مجد فر و استاد حسن ریاضی و جنابینیز دوقتور رفاهی دوست و یاخین یولداش اولوبسونوز. امکانی وارسا منه هر اوچونوزون تلفون نمارالاری لازیمدیر یا ارتباط اوچون بیر کانال سوسیال
چوخ ساغ اولون.
اورمودان غلام_ قلی زاده
جناب دوکتور سالاملار!
وئردییینیز آچیقلامالارا گؤره مینت دارام، منی باعیشلارسینیز، ایکی سسلی آراسی قایداسی، ایکی سس سیز تایپ اولونوبدور. آنجاق بورادا او قانون دخالت ائتمیر. بورادا سس سیز حرفلرین قانونوندان فایدالانیریق. بئله کی، اگر سؤزلر کار سس سیز ایله بیترلیرلرسه، قین، قون اکلریندن اؤرنک: توتقون، باسقین، چاپقین ترسینه جینگیلتیلی سس سیزلرله سؤز بیتدیکده غین، غون دان یارارلانیر. اؤرنک: آزغین، سایغین، یورغون، پوزغون و کین، کون – گین، گون اکلری ده اینجه سسلی سؤزلرده، کار – جینگیلتی لی اساسیندا یازیلیر.
منیم سورغوم یالنیش یوخسا یانلیش یازی شیوه سینه گلدیکده بونو بیلمه لی یم: ایضاحلی لوغت سؤزلویونده، یانلیش گلیب. کؤک باخیمیندان دا بو دوز نظره گلیر. اؤرنک اولاراق بو قوهوم سؤزلری نظره آلاق: یانیلماق، یانیتماجا. آنجاق منده سورغو بوردان اورتایا چیخیر کی، یاراپاق، تورپاق سؤزلرینین، مئتاتئز قانون اساسیندا، یالنیش شکلینی سهو اولسادا، راحات دئییلدییینه گؤره ادبی دیلده قبول ائتمیشیک می؟
جناب صالحی بی سلام
سیزین ایکی سوآلینیز یازی سایاغیدیر. ایکینجی سوآلینیزدا سوراق دوغرودور. بیزیم دیلیمیزده «سورماق» نه ایسه نین آرخاسیندا اولماق معناسیندادیر و بورادا «سور+ ق (شکیلچی) علاوه اولونور. ایندی بیر شئی وار کی، بو سؤز بیزیم دیلیمیزدن فارس دیلینه هله ۵-نجی هجری عصریندن قاباق کئچیبدیر. اوندا بونو «سراغ» کیمی یازیبلار و بو سؤز سونرالار ائله بو فورمادا دیلیمیزه داخیل اولوبدور. اوچونجو سوآلینیزآ گلینجه سایغین دوغرو اولور. «سایماق» فعلی حؤرمت ائله مک معناسیندادیر و بو فعله «-قی» شکیلچی علاوه اولوناراق صیفت یارادیر. آما بیر قایدا وار کی، ایکی سسیز آراسیندا اولان «ق» سسی یوموشالیر و «غ» سسینه چئوریلیر. اوندا سایغین یازماق دوزگون ساییلیر. سیزین بیرینجی سوآلینیزا گئنیش بیر ایضاح لازیمدیر. بونو من تصادوفن یازیب و «آذری» درگیسینه گؤندرمیشم. بو یاخیندا سایتا گؤندررم کی، نشر اولونسون. لوغتلرده یالنیش یازیرلار کی، منیم فیکریمجه سهودیر.
هله لیک ساغ و سلامت اولون.
سلاملار! سایین اوستادیم دوکتور رفاهی جنابلاری!
ایسته ردیم، مومکونجه منیم اشاغیدا گلن سورغولاریمی یئری گلمیشکن جاوابلاندیراسینیز.
۱- یالنیش، یوخسا یانلیش؟
۲- سوراغ، یوخسا سوراق؟
۳- سایقین، یوخسا سایغین؟
سالاملار! سایین اوستادیم، جناب دوکتور رفاهی من همیشه سیزدن اؤیرنمیشم. “یازغی” حاقدا سیزینله راضی یام. من یالنیز “غی” اکینه گؤره بو دوشونجه یه یؤنلدیم کی، یازغی نی، یازی یا یوخ، یازی وسیله سینه ایشلتمک اولار. بئله لیکله دوشوندویومو، سیزه اؤنه ری کیمی اورتایا چیخارتدیم.
جناب صالحی بی سلام
منیم او یازیدان مقصدیم “یازغی” سؤزون دیلیمیزده اولماماسی و “یازما” معناسیندا ایشلنمه سینین یالنیش اولماسی ایدی. ایندی بو قالیر اوخوجولارا کی، او مقاله دن بیر شئیلر اؤیرنسینلر ، یا اؤیرنمسینلر. یازغی سؤزو من بیله سی آنجاق اؤزبک دیلینده و فرقلی بیر معنادا ایشلنیلیر. بو سؤز هئچ بیر دیرلی سؤزلوگده : “أسکی تورک سؤزلری سؤزلویو” ، “تورک سؤزلرینین ائتیمولوژی سؤزلویو” و تورکلرین “تاراما سؤزلویو” و س. یوخدور. أیر سیز بیر سوراغ بیلیرسینیز منه ده اؤیردین. “یازغی” سؤزونون قارشیسی دیلیمیزده ساده جه “یازی”-دیر. و بو چوخ أسکی سؤزدور ، ائحتیاج دا یوخدور کی، اونو باشقا سؤزیله دییشک. بئله سؤزلر ایشین و عملین فرایندینی و باش وئرمه سینی گؤستریر و ترکیبده بیر ایسیم کیمی ایشلتمک اولار. سیزین یازدیغینز “آسغی” دا بئله دیر. قدیملر شلواری ساخلاماق اوجون شالوارآسغیسی واریدی. یا چالغی تک بیر شئیی بیلدیرمیر آمما دیینده چالغی آلتی معنالانیر ، یا چالغی+چی اولور بیر آدام. تک باشینا او دا بیر فرایند اولور و ایسیم معناسیندا ایشلنمیر. منیم سؤزوم بودور کی، اولان سؤزه قارشی یا معادل لازیم دییل. مثلن بیزیم حؤرمتلی تدقیقاتچی دیلداشیمیز جناب شاهمرسی یازیر “قارشیت” بو سؤز ده یالنیشدیر و اونون دوزگونو ائله قارشیدیر. -ایت شکیلچیسی ایله بئله سؤز یاراتماق اولماز. نه اینکی بئله سؤرلر قیسیردیرلار ، بلکه بونا گؤره کی، دیلیمیزین قایدالاری بونا ایجازه وئرمیر. بیزیم دیلیمیزده هئچ بیر دنه ده قیسیر سؤز یوخوموزدور. بوتون سؤزلریمیزن تؤره مک قابلیتی وار: آز یا چوخ وار.
ساغ و أسن اولون.
سلاملار سایین اوستادیم دوکتور رفاهی جنابلاری
من ایندی یه دک بو حاقدا فیکیرلشمه سمده، سیزین یازینیزا دوشونرکن، ساندیم بیر زاد تاپان کیمی اولموشام. وئردییینیز اؤرنکلره گؤره:
۱- چک+ کی= چککی و موخفف اولاراق چکی اولموشدور
۲- چالقی یوخ، چالغی یازمالی ییق. چال فئعلینین سونو “ل” جینگیلتیلی سس سیزلردن دیر.
۳- منجه یازقی یوخ، “یازغی” اولمالی دیر. یازغی دا “ال یازما” یئرینه یوخ، یازیلان یئر و بوش کاغیذ آنلامیندا ایشلنه بیلر. اؤرنک اولاراق آس+ قی= آسیلان یئر و ائله جه ده یاز+ غی= یازیلان یئر و ان سونو بئله دوشونورم کی، کاغیذ آنلامیندا ایشلنه بیلر.
سلاملار.
سایقین رفاهای جنابلارینین یازیسینی اوخویوب اوندان سونرا یازیلان ایکی باخیشی دا ایزله دیم. رفاهی جنابلاری «نسخه» سؤزونون قارشیسیندا «یازقی» سؤزونو قویماقدان اوزگون اولوب، دئییرلر نییه «ال یازما» سؤزونو ایشلتمه میشم. بیرینجی سؤز بودور کی «ال یازما» سؤزو «سخه خطی» نین قارشیتی دیر یا «نسخه» نین؟ آذربایجاندا یا باشقا تورک اؤلکه لرده جناب رفاهی یازدیغی کیمی «ال یازما» نی هانسی سؤزه ایشله درلر. تورکو دیلینده یا دونیانین هر بیر دیری دیلینده یئنی سؤزو نئجه دوزلرلر؟ ان یاخشی ان دوزگون قارشیت نئجه یارانا بیلر. رحمتلیک پروفسور زهتابی نین «لکسیکولوژی» کتابیندا یا باشقا کتابلاردا اؤزنک اوچون فارس دیلینده محمد رضاباطنی نین یازیلاریندا بیر کؤکلو سؤز وار: یئنی سؤز یاراتمالی اولورسا گرک فعلدن دوغولوب هر نه قدر امکان وار کیچیک و دونوق اولا. اؤرنک اوچون «آلت موسیقی» سؤزونه تورکو دیلینده «چالقی» یاخشی دیر یا «ال چالان»؟ بیز «چالقی» سؤزوندن یاخشی فاعل (چالقیچی) دوزلده بیلریک یا «ال چالان» دان؟ «ال یازما» یا «قول یازما» سؤزو یاییلیب آنجاق ادبی و دیلچیلیک باخیمیندان دوزگون دئییل نییه کی دیلچیلیک اصطلاحیندا بئله سؤزلره «قیسیر سؤزلر» دئیرلر. نئجه کی فارسی دیلینده «فریب دادن» «قیسیر» دیر. دوز بودور کی «فریفتن» ایشلنسین. تورکو دیلینده بو قایدا اؤزون گؤزل گؤستریر. بو دیلده او قدر سؤز یاراتما اساسلاری آیدیندیر کی «ال یازما» کیمی «مرکّب» سؤز یاراتماغا یئر قالمیر. رفاهی و باشقا اوستادلاری بو قونو ایلگیلندیکلرینه گؤره آلقیشلاییب اونلاری دکتر محمدرضا باطنی نین «فارسی زبان عقیم» یازسینی اوخوماغا چاغیریرام. بونودا سوندا دئمک گرکدیر کی «یازقی» سؤزو تورکو دیلینده کؤکلو سؤز اولوب «نسخه» سؤزونه یاخشی قارشیتلارداندیر. یئنه بوتون یولداشلارا اولو تانریدان جان ساغلیغی دیله ییرم.
سلام. فیروز معلمین یازیسینین آردیندا، ارسلانین کامنتینی گؤرمک منی چکدی آپاردی ۳۶ ایل بوندان اوله. بیز دؤردوموز، یعنی من، فیروز و ارسلان، هم ده او گونکو جاوان دوستوموز و بو گونکو قدرتلی ادیب و شاعریمیز حسن ریاضی، آز بیلدییمیزه باخمایاراق، آذربایجان دیلینه دستور و سونرالار سؤزلوک یازماق فیکرینه دوشموشدوک. آنجاق چوخ آز مدتده دوشوندوک کی یازماق عوضینه، اوخوماق لازیمدیر. ارسلانین سؤزو دوز دور. بیر – ایکی آی بیر تورکیه تئلویزیون کانالینا باخیب، بیر باکی سایتیندا گزن دوستلار ، دیلیمیزه دستور یا خود سؤزلوک و دایره المعارف یازماق فیکرینه دوشورلر.
او ایللر بیزیم هر دؤردوموزون یولوموز، بیر دؤرد یول آیریمیندا آیریلان دؤرد نفر کیمی، دؤرد فرقلی و البته آز- چوخ بیر- بیرینه یاخین اولان یوللارا بؤلوندو و فیروز دیلچیلیکده، ارسلان ایسه، تورکیه نین پارلاق سیمالاری نین اثرلرینی آذربایجان و فارس دیللرینه ترجمه ائتمکده و حسن ریاضی ایسه نقد ادبی ساحه سینده متبحر اولودلار، من ایسه هله …
ایشیق سایتیندان ایسته ییرم بئله قیسا و یول گؤسترن یازقی لاری( باغیشلایین، یازی لاری!) تئز- تئز نشر ائتدیرسینلر. هم ده حسن ریاضی و ارسلانین یازی لاریندان بیز اوخوجولاری آرتیق راق فایدلاندیرسینلار.
فیروز قارداش ، بو جور قوندارما سؤزلرین سایی چوخدان دؤزولمز درجه‌یه چاتیب، چوخدان اؤز حدینی آشیب.
یئریندن دوران، بیر-ایکی تورکجه ژورنال اوخویور یاخود تورکیه و آذربایجان تلویزیونونا اؤتری بیر باخیر،
بیر ایکی گوندن سونرا گؤرورسن کی هاوا گؤتوروب «منده سیغار ایکی جهان، من بو جهانه سیغمازام»- دئییر!
سونرا کلمه دوزلدیر، اصطلاح یارادیر، دیلچیلیکله مشغول اولور، ادبی نظریه ایره‌لی سورور،
اؤزوندن باشقا هئچ کیمی قبول ائله‌میر.
بونلارا دئمک لازیمدیر کی، آی قارداش، آی باجی، بو دیل دونن یارانماییب، قدیم کئچمیشی، عنعنه‌سی، فورلاشمیش ادبی دیلی، زنگین ادبیاتی وار. سن بونلارین هامیسینی اوخویوب، سونرا اسکیکلرینی، دلیک-دئشیکلرینی یاماییرسان؟
یوخسا نه قاییریرسان؟ دیل یئتیم اوشاغین مالی دئییل کی، هره اؤزونه پای قوپارماق ایسته‌یه. دیل خلقین مالیدیر و خلق اونو قورویاجاق.
سلاملار
بورادا فضولینین غزلینین سون بیتی دوشوبدور، اونو علاوه ائتدیم:
گر چوخ ایسترسن فضولی ، عزتین آز ائت سؤزی
کیم چوخ اولماقدان قیلیبدیر چوخ عزیزی خوار سؤز
بو یازیدان مقصودوم یالنیز «یازقی» سؤزونون سهو اولماسیدیر. گرگ بونو علاوه ائدیم کی، دیلیمیزین وارلانماسینین أساس یولو یئنی سؤزلرین یارنماسیدیر. بونون دا تک یولو کؤم و شکیلچیلر و یا سؤز بیرلشمه لری یولو ایله اولور. ائله یوخاریدا اولان شکیلچلر یاردیمی ایله دیلیمیزه ایچکی (ایچیلن بیر شئی و ایچمک فعلیندن و – کی شکیلچیسیندن یارانیبدیر)، درگی ( درمک = توپلاماق معناسیندا اولان فعل و بو شکیلچی ایله یارانیبدیر)، نئچه ایل بوندا قابان آسقی (پالتارلاری آسلاماق اوچون) آسماق و بو شکیچی ایله یارانیبدیر. دیلیمیزده اولمایان سؤزلره هر کیم سؤز یارادسا اونا آفرین دئمک لازیمدیر، آما یوز اؤلچوب بیر بیچمک ایله.
ساغ و أسن اولاسینیز