«کتاب دده قورقود»ون درسدن نوسخه‌سی ساتیشدادیر
پرویز زارع شاهمرسی طرفیندن ۱۳۹۲ینجی ایلده ۱۵۱ صحیفه‌ده نشره حاضیرلانمیش «کتاب دده قورقود»ون درسدن نوسخه‌سی ساتیشدادیر. بو ده‌یرلی اثر «تک درخت» نشریاتی واسطه‌سیه ۵۰۰ نوسخه‌ده چاپ اولموش و اونو تهران و آذربایجانین شهرلرینده آنا دیل‌لی کیتابلار ساتماقدا فعالیت گؤسترن کیتاب ماغازالاریندان الده ائتمک مومکوندور.
پرویز زارع شاهمرسی‌‌نین کیتابا یازدیغی اؤن سؤزونده اوخویوروق:
هر بیر ائلین اؤتگی اوچ یئره افسانه، حماسه و هابئله تاریخه بؤلوندوگو گؤز قاباغیندا اولسا، یارانمیش داستانلارین هانسی بؤلومه باغلی اولدوغونو، آیدین شکلیده بیلمک اولار. افسانه‌لرده دونیا ایله انسانین یارادیلیشیندان دانیشیلیر. هر بیر ائل اؤز باخیشیندا دونیانی افسانه‌لرینده آچیقلاییر. بئله بیر دورومدا حادثه‌لرینیئریله اولان چاغی بوتونلوکده آیدین دئییل.
ایکینجی بؤلوم حماسه یاخود قوچاقلیق‌دیر. بو بؤلومده ائلی قورویان ایگیتلرین قوچاقلیقلاریندان سؤز آچیلیب، اونلارین گؤردوکلری ایشلر اولسون کی قاباردیلمیش بیچیمده اورتایا قویولور. بو دورومدا ائل یارادیلاندان سونرا دوشمانلارین ایلغارینا اوغراییب، ایگیتلره گرک تاپیلیب، یئر آچیلیر.
اوچونجو بؤلومده ائل تاریخه آیاق قویور. بو دورومدا یازی یارانیب، حادثه‌لر اولدوغو بیچیمده ساخلانیب. بو بؤلومده زمانلا مکان بوتونلوکله وئریلیب، حادثه‌لرده قابارما ایشی آزدیر. بورادا داستانلار سینه‌لردن یازیلارا کؤچوب، کتابلاردا گلیر.
دده قورقود داستانلاری قورولوشونا گؤره ایکینجی بؤلومه باغلیدیر. بو او دئمکدیرکی دده قورقود داستانلاری، قوچاقلیق داستانلاری‌دیر. بورادا هر شئیدن چوخ ساواش، دوشمن، ایگیت، اؤلوم کیمی سؤزلر چوخ گؤزه چارپیر. آنجاق هر بیر داستانین قورولوشویلا سونوجو باشقادیر. هر بیر داستاندا قیراقدان آیریجا آنلاملار سسله‌نیر. سئوگی اؤزون گؤزه وورور، اؤگود هردن آرایا گیریر.
دده قورقود داستانلاری چو خ اسکی بیر زاماندا یارانیب، زامان گئتدیکجه چوخالیب یاخود دگیشیلیب. بو داستان سینه‌لرده گزندن سونرا یازییا کؤچرکن بیزیم الیمیزه چاتیب. بو داستانلاردان اوچ اسکی ال یازماسی «واتیکان»،«درسدن» هابئله «برلین»ده ساخلانیلر. ان بوتون یازقیسی آلمانیانین «درسدن» شهرینده‌دیر.
ایندیه دک بوتون آچیقلامالار، آراشدیرمالارلا چئویرمه‌لر بو یازقینین اوزرینده آپاریلیب. بو یازقی ترکیه‌ده لاتین یازیسی ایله، آذربایجان جمهوریتینده کریل یازیسی ایله یاییلیب. چوخلو آراشدیریجیلار بو یازقینی آراشدیرماغا، گیریشیب، اونون آیریجا باخیملاردان آچیقلاییبلار. گئتدیکجه یئنی سونوجلار اورتایا گلرکن، دده قورقود داستانلارینین آنلامدان بیر دنیز اولدوغو آیدین اولور.
بو آراشدیریجیلار دالغیج کیمی بو دنیزه دالیب، یئنی اینجیلرله ائشیگه چیخیرلار. آنجاق ایش بیتن دئییل نییه کی بو داستانلار بیر ائلین دوشونجه‌سیندن یارانیب. هر ائلین دوشونجه‌سی ده اؤزونده آنلاملاری مین قات قورویور. تکجه بو داستانلارداکی سؤزجوکلرله آتالار سؤزو بیر اوجسوز بوجاقسیز دونیادیر.
اوخوجولارا سونولان کتاب، دده قورقود داستانلارینین «درسدن»یازقیسی‌دیر. چالیشان بو یازقینی اولدوغو بیچیمده گتیریب، بیر پارا چتین سؤزجوکلری اتکده آچیقلاییب. قوشقوسوز بو ایش اونا اومور کی بو یازقینین اوخونوشو، آراشدیرماسی داها یاخشی گئتسین. اولسون کی بو کیچیک ایش ، ائلین یانیندا خوش قارشیلانسین….
یک پاسخ
اولمایان درده نه درمان؟
سایتینیزدا «دده قورقود» کیتابی تانیتدیرماق اوچون جیلدینین تصویرینی قویوبسونوز. من بو کیتابی نئچه ایل بوندان قاباق گؤرموشدوم. آنجاق منه بیر شئیی خاطیرتلاتدی و بو یازییا سبب اولدو. کیتابین جیلدینده یازیلیر «درسدن یازقیسی». من هله ده اؤزومه گله بیلمیرم؛ آخی بو «یازقی» سؤزونو کیم یارادیب کی، بیزیم باشیمیزی بلایا سوخوبدور. او بویدا عظمتلی بیر کیتابین اوستونده بو سؤز؟ یازقی سؤزو داها چوخ یازیق سؤزونو منه خاطیرلادیر. بیزیم دیلیمیزده بو کیمی کیتابلاری آدلاندیرماق اوچون آد تاپیلمیردی کی، اونو یازقی آدلاندیریریق. قدیملردن بوگونه قدر هامی بئله کیتابلاری «ألیازما» آدلاندیریبدیر. اوندا نه اوچون بیز اونو «یازقی» آدلاندیرمالییق؟
تورکییه ده بوجور کیتاربلاری «یازما- yazma» ، اوزبکلر «قول یازما-qolyqzma »، تاتارلار « قول یازما -« кулъязма قازاخلار «قول ژازبا- қолжазба » ، قیرقیزلار «قول ژازما – кол жазма » ، تورکمنلر «ألیازما-قولیازما- elýazma-golýazma» باشقیرلار «قولیازما- ҡулъяҙма» ، آذربایجانلیلار« ألیازما- əlyazma » دئییرلر. ایندی باشقا دیللریله ایشیمیز یوخدور. نییه بونلاری سئچدیم؟ چونکی بونلار رسمی دؤولت دیلی ساییلیرلار. ایندی بو یازقی هاردان گلیبدیر؟ گلین بو سؤزون ائتیمولوژیسنه باخاق. یازقی ، یاز+قی شکیلچیسیندن عمله گلیبدیر. بیزده بو شکیلچی اوچ واریانتلی بیر شکیلچیدیر (-qı,-gi, -ki,). دیلیمیزده –قی ایله اولان سؤزلر توپلام ۱۶ دنه دیر (آلغی-ساتقی، بیچقی، ساتقی، دارتقی، قاتقی، چاتقی- باتقی، آتقی، قیسقی، باسقی، آسقی، تاپقی، زیققی، فیققی، فاققی)، -گی ایله اولان سؤزلر ۱۴ دنه دیر ( بیلگی، سیلگی، گزه گی، اوزنگی ، دوزنگی، وئرگی، گچرگی، درگی، گئدرگی، سرگی، اؤترگی، گزرگی، سئوگی، جیزگی)، – کی ایله اولان سؤزلر ده ۴ دنه دیر ( ایچکی، بیچکی، چکی، سئچکی ). بو سؤزلره دیقتله باخسانیز ، اونلارین هامیسی فعلدن ایسیم یارادیر. بوراجان هر شئی اؤز قایداسسیندادیر. آنجاق بیر فرق وار، بونلارین هامیسی پروسسی ، عملین باش وئرمه پروسئسینی بیلدیریر. فارسجا دئسک اسم ذات آدلانیرلار. مثلن سئچکی دئیینده سئچمه ایشینین پروسئسینی ، باش وئرمه سینی گؤسترمک اوچون ایشلنیر. فرق بورادادیر. هرگاه بیز یازقی سؤزونو یارتساق- اوندان بیر مادی وارلیغی یوخ ، بیر پروسئسی معنا ائتمک اوچون یارارلانا بیلریک. بونا گؤره ده یازقی سؤزو (دستنویس) ألیازما معناسیندا یالنیشدیر و اونو ایشلتمک ده داها بویوک بیر سهودیر.
من ماراق اوچون بو سؤزو- یازقینی ، گوگئلده سئرچ ائله دیم و گؤرونن نتیجه منی هم مأیوس ائتدی ، هم ده سهویمیزین نه قدر جدی بیر زیانا یول آچماسینی گؤردوم. اورادا بئله یازیلاررا اؤز-اؤزه گلدیم: یازقی یازان ، مقاله لر و یازقی لار ، آجی یازقی، آذربایجانین غیرتلی جوانلارینا بیر یازقی، آقای جنتی اوچون بیر یازقی ، اسکی یازقیلار، یازقی عائله سی ، او یازان اوچ یازقی یازدی، تورکجه یازقیلار، عرب دیلینده کیتاب به نوره سی کتب یا یازقی دان قایناقلانیر، بو یازقی طبیعت گونونده…، چوخ عذر ایستیرم کی چوخ بواقجا یازقی وردیم، باغلا بونی یازقی یازلموش کفنه، کیمین آدی یازقی لارا قالیبدی- یازقی لارا یاخجی لیغی سالیبدی…
بو و بونا اوخشار سؤزلر دیلیمیزی کورلاییر. سؤز یارتماقدا چوخ ائحتیاطلی اولمالییق. بو سؤز اونا اوخشاییر کی، سن ایللر بویو اوشاغیوا بیر آد قویاسان ؛ نئچه ایل اوجور دا چاغیراسان ، بیردن بیرگون دوروب، بیری اونو باشقا بیر گوبود آد ایله آدلاندیرسین .
یازقی دیلی سهودیر ، دیلیمیزده «یازی» سؤزو ایللر بویو ایلشله نیبدیر. سؤزو قورتارماق اوچون سؤز حاققیندا فضولیدن بیر شعیری سیزه پای وئریرم کی، سؤزون قدرینی یاخشی بیله سینیز:
خلقه آغزین سرّنی هر دم قیلیر اظهار سؤز
بو نه سّردر کیم، اولور هر لحظه یوخدان وار سؤز
آرتیران سؤز قدرینی صدقیله قدرین آرتیرار
کیم نه مقدار اولسه، اهلین ایلر او مقدار سؤز
وئر سؤزه أحیا کی ، توتدوقجا سنی خواب- أجل
ائده هر ساعت سنی او یوخودان بیدار سؤز
بر نگار عنبرین خطدیر کؤنوللر آلماغا
گؤستریرهر دم نقاب- غیبدن روخسار سؤز
خازن گنجینه اسرادیر هردم چکر
رشتۀ اظهاره مین – مین گوهر- اسرار سؤز
اولمایان غواص بحر معرفت ، عارف دئییل
کیم ، صدف ترکیب تندر، لؤلؤ شهوار سؤز
گر چوخ ایسترسن فضولی، عزتین، آز ائت سؤزی
کیم ، چوخ اولماقدان قیلیبدیر چوخ عزیزی خوار سؤز.