آغشین آغکمرلی‌له موصاحیبه*
لاله جبرائیل*
س- بو گون گونئی آذربایجاندا عنعنه‌وی پوئزیا ایله یاناشی، نثر ده گلیشمکده‌دیر. سیزین بو یؤنده دوشونجه‌لرینیز ندیر؟
ج- مسئله بوندادیر کی، بیز ییرمی یوز ایلین باشلانغیجیندان بو کونویا دیقت یئتیرسک، او زامان نثرله پوئزیا آراسیندا ائله بؤیوک بیر فرق گؤرمیه‌جه‌ییک. ادبی چاخناشمالار دئمک اولار کی، یوخدور. ادبی پروسئس عئینی دوزنده، دؤنمده‌دیر. معین زامان کسیمیندن سونرا گونئی آذربایجاندا یئنی بیر اوسلوبدا گلیشمه مرحله‌سی گونده‌مه گلیب. طبیعیدیر کی، بو اوسلوبون گونئی آذربایجان ادبیاتینین اینکشاف ائتمه‌سینده چاغداش دونیا ادبیاتینین دا تاثیری بؤیوکدور. دونیا ادبیاتی ایسه بو گون ایراندا یارادیجیلیق دیلی اولان فارس دیلی‌ده اؤیره‌نیلیر.
آذربایجان مسئله‌سینه گلدیکده، ادبیات هم ژانر باخیمیندان، هم ده اوسلوب باخیمیندان سئچیلیر. بونون اساس سببی گونئی آذربایجانداکی شاعیرلرین چوخونون قوزئی آذربایجانداکی ادبی پروسئسلردن اؤرنک گؤتورمه‌سیدیر. چونکی قوزئی آذربایجاندا باش وئرن اولایلار هئچ زامان گونئی آذربایجان ادبی موحیطی اوچون یاد اولمامیشدیر. بولود قاراچورلو سهند، حبیب ساهر، علیرضا نابدل اوختای، مرضیه احمدی اوسکویی کیمی اونلو یازارلار قوزئی آذربایجان ادبیاتیندان ائتکیلنمیش اولسالار بئله، زامانلا اؤزلری بیر ادبی اوکول یارادیبلار و بو آنلام یئنی بیر مرحله‌یه چئوریلیب.
شهریارین آدینی نییه چکمه‌دیم؟ چونکی شهریارین یاراتدیغی ادبیات تامامیله فرقلی مقاملاری اورتایا گتیرمیشدیر. سونوج اعتباری ایله، صمد وورغون، عثمان ساریوللی، سولئیمان روستم، رسول رضا، جعفر خندان، بالاش آذراوغلو، بختیار واهابزاده و علی توده‌نین گونئی آذربایجاندا گئدن ادبی پروسئسلره بیرباشا تاثیری اولوبدور. معین دؤور وار ایدی کی، ادبی اثرلری کیریل الیفباسیندان عرب الیفباسینا کؤچوروردولر. بونون سایه‌سینده ده یارادیجی اینسانلار آراسیندا بیر چوخ تانیشلیقلار یاراندی. زامانلا گونئی آذربایجان ادبی دیلی ایله قوزئی آذربایجان ادبی دیلی آنلاییشیلارینی اورتایا قویانلار اولدو. بونو حتّی”حیدر بابایا سالام” پوئماسی ایله اساسلاندیریردیلار. یاخشی بیلیرسینیز کی، “حیدربابا”نین اؤزونده ادبی دیل یوخدور. او تامامیله شیفاهی خالق ادبیاتیدیر. بو گونده‌لیک دانیشیق دیلیدیر. کونکرئت بیر مکانین لهجه‌سینده یازیلمیش بیر پوئمادیر. خوشبختلیکدن بو پلان باش توتمادی. ادبی دیلیمیز اؤز چرچیوه‌سینده اینکیشاف ائتمکده‌دیر و گونئی آذربایجانلا قوزئی آذربایجان آراسیندا گئدن ادبی دیل آنلامی اورتاق بیر شکیلده اوزلاشماقدادیر.
گونئی آذربایجاندا نثر اؤزللیکله شیفاهی خالق ادبیاتیندان قایناقلاندی و بو یؤنده ناصر منظوری، عبدالکریم منظوری خامنه‌لی کیمی شخصیتلر یئتیشدی. اونلار شیفاهی خالق ادبیاتی اؤرنکلرینی، فولکلوروموزو توپلادیلار و او ادبی اؤرنکلرین اساسیندا بو گون گونئی آذربایجاندا ادبی نثر فورمالاشدی. مثلا، هاشیم ترلان‌ین سون زامانلاردا “گوموشو پئنجک” آدیندا چوخ گؤزل رومانی چاپ اولونوب. بو رومان نه‌اینکی اونون اؤز حیاتی، حتّی من دئیردیم کی، بو بوتون آذربایجانین طالعی دئمکدیر. آدی چکیلن روماندا آذربایجاندا گئدن پروسئسلری داخیلدن ایزله‌مک مومکوندور. آنجاق، منه گؤره، بیزیم نثر قولوموز معین چرچیوه‌ده اولماقلا یاناشی، سانکی بیر قده‌ر لنگی‌ییر. لنگیمه‌نین اصل سببی ایسه، نثرده یازیلان موضوعلارین اوزون اولدوغونا گؤره اونو درگییه و یا قزئته وئرمک، هم ده اوخوماق زامان آپاریر. چونکی یازینین یئنیدن بیلگیسایاردا ییغیلماسی واخت آپاریر. شعر ایسه، اوزاغی ایکی صحیفه‌لیک اولدوغونا گؤره، هم یازیلماسی تئز باشا گلیر، هم ده راحاتلیقلا یاییلیر. حبیب فرشبافی نظره آلدیقدا نثر کونوسوندا اونون چوخ گؤزل قلمی واردیر. ادبی پروسئسده یاخیندان ایلگیسی اولان بیری کیمی قئید ائده بیلرم کی، اونون یارادیجیلیغینی تقدیر ائدیرم. او جومله‌دن، گنجعلی صباحی، رقیه کبیری و باشقالارینی اؤرنک کیمی گؤسترمک اولار. بو اینسانلار زامانلا اؤزلری بیر اوسلوبا چئوریلیبلر، یول آچیبلار، مرحله‌یه چئوریلیبلر. بو دا اونلارین اؤزلریندن سونرا گله‌جک نسیللر اوچون بؤیوک اؤرنکدیر.
س- گونئی آذربایجاندا ادبی اثرلرین چاپی نه سوییه‌ده‌دیر؟
ج- بو گون ادبی اثرلرین نشری چوخ ضعیف دورومدادیر. پروبلئمین اساس سبب‌لریندن بیری ایلک نؤوبه‌ده سیاسی مسئله‌دیر. باشقا طرفدن ایسه مادی پروبلئملرین اولماسیدیر. عزیز نسین، یاشار کمال و باشقا یازارلارین اثرلری ایندی گونئیده ائتکیسینی گؤسترمکده‌دیر. تکجه فیکیر باخیمیندان دئییل، سؤزلرین ایشله‌دیلمه‌سی، یازی اوسلوبو، ادبی یاناشما باخیمیندان دا تورکییه‌نین تاثیرینی گؤرمک مومکوندور. یازارلاریمیزدا آنادولو تورکجه‌سینه مئیللی‌لیک وار.
بیزیم زنگین ادبیاتیمیزین اولماسینا باخمایاراق،بو گون اونو اوزه چیخارماق پروبلئملریمیز وار. بونونلا یاناشی، سئویندیریجی مقاملار دا واردیر. مثلا، خویلو علیرضا ذیحق آدلی یازار دوستوموز مئشکین بؤلگه‌سینین بوتون ناغیل و حئکایه‌لرینی توپلایا بیلمیشدیر. او اؤزو هم ده ناثر کیمی بیر چوخ حئکایه‌لرین مؤلیفیدیر. علی کمالی، محمدتقی زهتابی کیمی اوستاد یازارلار دا بو ساحه ده مؤحتشم ایشلر گؤرموشلر. اوشاق حئکایه‌لری ایله باغلی، شخصن منیم اؤزومده تاثیری اولان مرضیه احمدی اوسکویی کیمی ادیبلر سانکی بو پروسئسین باشلانغیجینی قویموشلار. صمد بهرنگی‌نین “بالاجا قارا بالیق” حئکایه‌سی بو گون هله ده اؤز اوستونلوگونو قورویوب ساخلاماقدادیر. بو حئکایه ییرمی یوز ایل دونیا ادبیاتینین ان نادیر اینجیلریندن بیری ساییلیر. ائله بیر اؤلکه تاپماق اولماز کی، اورادا صمد بهرنگی‌نین “بالاجا قارا بالیق” حئکایه‌سی چاپ ائدیلمه‌سین، سئویله-سئویله اوخونماسین. بیر خالقین باغریندان، اونون روحوندان قوپوب گلن اینجه دویغولاری بالاجا قارا بالیقلارین دیلی ایله ایفاده ائتمک هله کی، باشقا خالقلارین ادبی میراثی اولاراق اورتایا قویولماییب. بو گون گونئی آذربایجاندا ادبی پروسئسین داها اوستون سوییه‌ده اینکیشافی باخیمیندان بیر سیرا سورونلار موجوددور. بوتون بونلاری قطعیین دانماق اولماز. ایندی بو مسئله‌لرین تملینده بیر بوشلوق دایانیر. چونکی او بوشلوغون اصیل سببی آنا دیلینده مکتبلرین اولماماسی اوجباتیندان، اؤز دیلیمیزده اوخویوب یازا بیلمه‌مه‌ییمیزدیر. باشقا یاندان، یازیچیلاریمیز بو موضوعدا مسئولیتلی دئییللر. اونلار ادبی پروسئسه گلدیکلری ایلک دؤنمده فارس دیلینده یازماغا اوستونلوک وئریرلر. بو دا فارس دیلینین اؤلکه‌ده اساس یازی دیلی اولماسی ایله باغلیدیر. سونرادان بو یازارلار اؤز دیلیمیزده یاراتماغا چالیشدیقدا ترجومه‌یه بنزر یارادیجیلیق اورتایا چیخیر. اونلارین اثرلرینده‌کی جومله قورولوشو، ایفاده ائدیلن ادبی یاناشما اوسلوبو، یارادیجیلیق اؤرنکلری فارس دیلیندن کؤچورولدویونو آنیمسادیر. اینتئرنئتین یارانماسی، تئلئویزییا کاناللارینین چوخالماسی بیر چوخ مسئله‌لری شوبهه‌سیز کی، قیسمن ده اولسا حل ائده بیلیر. تأسوفلر اولسون کی، اینتئرنئتین اولماسی بئله، آز اؤنجه سؤیله‌دیگیمیز بوشلوغو دولدورا بیلمیر.
س- گونئی آذربایجاندا ادبی تنقید وارمی؟
ج- ایندیکی دؤورده من گونئی آذربایجانداکی مدنیتین اینکیشافی باخیمیندان ادبی تنقید آنلاییشینا یاخشی باخمیرام. چونکی گونئی آذربایجاندا ادبی تنقید یارادیجیلیق ساحه‌سی کیمی تام معناسی ایله قاورانیلماییب. هم ده گونئی آذربایجان ادبی پروسئسی ائله بیر مرحله‌ده دئییل کی، تنقید اولونسون. بو گون کیم اؤزونده جسارت تاپیب آنا دیلینده یازیرسا، اونو قیمتلندیرمه‌لی‌ییک، همین یازارلارا ده‌یر وئرمه‌لی‌ییک. بلی، گونئی آذربایجاندا باتیدان، کلاسسیکادان، فولکلوردان ائتکیلنن ادبیات واردیر. بعضاً ادبی دارتیشمالار اولور. آنجاق ادبی تنقید اوزره اختصاصلاشمیش متخصص یوخدور. بیزده ادبی درنکلرین چوخو اون دوققوز یوز ایللیکده یارانمیش درنکلر کیمیدیر. ائودن-ائوه گئدیب یازدیقلاری اثرلرینی اوخویورلار. دئدیگینیز تنقید ده بو یؤنده تحصیل آلان بیر قورومون ایشیدیر.
س- تورکییه‌ده تحصیل آلیب گلنلر ندن بو ایشی اوزه‌رلرینه گؤتورمورلر؟ ییرمی یوزیلین باشلانغیجیندا تقی رفعت، جعفر خامنه‌لی، میرزه‌علی معجز، میرزه باغچه‌بان و باشقالاری ایستانبولدا تحصیل آلیب گئری دؤندوکلرینده تبریز، اورمو، سلماس، زنگان، اردبیل، قزوین و همدان کیمی ایری مدنی شهرلرده آنادیللی ادبی یارادیجیلیغین اینکیشافینا بؤیوک تکان وئردیلر.
ج- گونئی آذربایجانین اراضیسی و اهالیسینین سایی قوزئی آذربایجاندان آلتی دفعه چوخدور. تورکییه‌ده تحصیل آلیب گئری دؤنن سویداشلاریمیز بیرینجی اولسالار بئله، دنیزده‌کی داملا کیمیدیرلر. قیرخ میلیونا یاخین تورکون یاشادیغی بؤلگه‌ده اوزاغی اون نفر تورکییه‌ده تحصیل آلیب گئری دؤنن شخصلرین تاثیری اولا بیلمز. نه‌یه گؤره اولماز؟ مسئله‌نین ضرورتینی گؤرمک و اونو ده‌یرلندیرمک لازیمدیر. بو ضرورت اودور کی، بیزیم هر ساحه‌میزده بیر بوشلوق وار. ایستر اوشاق ادبیاتیندا، شعریمیزده (معین قده‌ر)، فولکلوروموزدا، ایسترسه ده ادبی تنقیدده بو بوشلوغو گؤره بیلریک. میثال اوچون، بیز گونئی آذربایجاندا بیر درگی چاپ ائدیریک. آخی منیم ایشیم درگی چاپ ائتدیرمک دئییل. من کیمم؟ سیرادان بیر حکیم. آنجاق بو بوشلوغون سونوجو کیمی، بیز بو ایشی ائتمه‌یه مجبوروق. بیز ائتمه‌سک، کیم ائده‌جک؟ بیر زامانلار اوشاق ادبیاتینی چاپ ائدیردیک. “شنگولوم، شونگولوم، منگولوم” ،”کیبریتچی قیزین پوئماسی” ،”دوندورماچی” ،”قورو گؤل” ،”گؤروش” و س. حئکایه‌لری چاپ ائتدیردیک. اوشاق ادبیاتی اؤزو بیر مرحله‌دیر. بیز تهراندا “کوراوغلو” تاماشاسینی صحنه‌یه قویدوق. گؤروروک کی، آکتیور یوخدور و بیز اؤزوموز آکتیورلوق ائتدیک. بیز هر ایشله مشغولوق. آتدیغیمیز بو آددیملاریمیز پئشکارلیقدان چوخ اوزاقدیر. بیز نییه بو ایشلری گؤروروک؟ بو همین بوشلوغون نتیجه‌سیدیر.
س- سیزین فیکرینیزجه بو پراکنده‌لیگی آرادان نئجه گؤتورمک اولار؟
ج- بو پراکنده‌لیگین آرادان قالخماسی اوچون ایلک نؤوبه‌ده آنا دیلینده اوکوللار آچیلمالیدیر. آراشدیرما مرکزلری و دیل قورومونون یارادیلماسی دا اؤنملیدیر. آنجاق ان اساسی آنا دیلینده باخچالارین و ابتدایی صینیفلرین آچیلماسیدیر. اوشاغین دوشونجه‌سی دیل آچیب ایلک دانیشدیغی و اؤیرندیگی دیلدن باشلاییر. ۱۹۹۰-جی ایلده باکیدا اوکوللارین، تئلئویزییا و رادیونون، مطبوعاتینین اولماسینا باخمایاراق کوچه‌ده آذربایجان تورکجه‌سینده دانیشان بو قده‌ر آدام گؤرمک مومکون دئییلدی. اینسانلار اؤولادلارینی آذربایجان تورکجه‌سینده‌کی اوکوللارا قویماق بئله ایسته‌میردیلر. چونکی آنا-آتانین پسیخولوگییاسیندا باشقا بیر آنلام حاکیم ایدی. روسلاشما پروسئسی گئدیردی. گونئیده اوکوللاردان، آراشدیرما و کولتور مرکزلریندن داها اؤنجه آنا دیلینه و میللی کیملیگینه سئوگینی یاراتماق لازیمدیر. او سئوگی یارانارسا قالان بوتون ضرورتلر اؤزونو گؤستره‌جکدیر. طبیعی کی، دیگر بیر پروبلئم کادر مسئله‌سیدیر. میرزه حسن روشدیه، میرزه جبار باغچه‌بان کیمی. میللی حؤکومت دؤنملریندن بو یانا بیز مین دفعه‌لرله تأسوفلر اولسون کی، کادر پروبلئمی ایله اوزلشمیشیک. میللی حؤکومت دؤنمینده پئداقوژی اونیوئرسیتئتین یارانماسیندان سونرا ایلک دفعه ولاراق میللی کادرلار یئتیشمه‌یه باشلادی. مسئله‌نین تملینده او سئوگی دایانیر. میللی حؤکومت دؤنمینده او مؤحتشم سئوگی وار ایدی کی، پئداقوژی اونیوئرسیتئتین آچیلماسینا ضرورت یاراتدی. او سئوگی میللتلشمه پروسئسیندن کئچیر. میللت کیمی اؤز ایستکلریمیزی اورتایا قویمایاجاغیقسا، هر بیریمیزدن باشقا بیر آواز گله‌جکسه، او زامان بیز هئچ بیر اوغور قازانا بیلمه‌یه‌جه‌ییک. اوکوللار یاراندیقدا هانسی لهجه‌ده درس کئچیلمه‌سی گوندمه‌ده گله‌جکدیر. دیل قورومو یاراندیقدا هانسی باخیشلا یاناشماق مسئله‌سی گوندمده اولاجاق. احمد کسروی‌نین، ایرج افشارین و بو کیمی قاتی آنتی تورک ایدئولوگییاسی و تورکو اینکار دوکتریناسی علمی، یوخسا باشقا بیر یول ایله تورک کیمی یاناشاجاقسان؟ بونلار فرقلی-فرقلی مقاملاردیر.
ایضاح:
*بو مصاحبه بوندان اؤنجه آذربایجان جومهوریسنده‌کی http://atev.az سایتیندا یاییلمیشدیر.
* ایران آذربایجانی شاعری و تدقیقاتچیسی محمد قاسمی(آغشین آغکمرلی) ایندیلیکده باکیدا یاشاییر و دیش حکیمی‌دیر.
