تورک دیل‌لی حروفی ادبیاتی نئجه یارانیب؟/ غلامرضا بوداغی
یازیمیزا کؤچورن: حمید بخشمند
فضل‌الله ابن ابومحمد تبریزی – نعیمی- (۱۳۸۹- ۱۳۹۳میلادی) حروفی‌لیک طریقتی‌نین نظری اساسلارینی احاطه ائدن «جاویدان‌نامه» و «محبت‌نامه» کیمی نثر اثرلرینی استرآباد لهجه‌سی ایله قاریشیق فارس دیلینده یازمیش، اوتوز ایل‌لیک رؤیالارینی «نؤوم‌نامه» تراکتاتیندا محض استرآباد لهجه‌سینده قیده آلمیشدیر. فیلوسوف – شاعر ۱۱۲۰ بیت‌لیک «عرش‌نامه» مثنوی‌سینی، ائله‌جه ده شعر دیوانچاسینی فارس دیلینده یازیب یاراتمیشدیر. عؤمرونون سون گونلرینی شیروان زندانیندا یاشایان نعیمی‌نین عائله عضولرینه و مریدلرینه خطاباً یازدیغی «وصیت‌نامه»سی، فضله منسوبلوغو احتمال اولونان ۶۲۶ بیت‌لیک «اسکندرنامه» مثنوی‌سی ده فارس دیلینده یارادیلمیشدیر.
فضلین آتاسی ابومحمد تبریزلی اولموش، سونرالار مازندرانین استرآباد (ایندیکی گورگان) شهرینه کؤچموش، اورادا شهرین باش حاکمی (قاضی‌القضات) وظیفه‌سینده چالیشمیشدیر. ابومحمد تبریزی‌نین استرآبادا نه زامان کؤچمه‌سی ایله باغلی منبع‌لرده هئچ بیر معلوماتا راست گلمیریک. فضلین اؤز دئدی‌یینه اساساً اونون ایلک اوشاقلیق ایل‌لری استرآباددا کئچمیشدیر. اونون استرآباددا دونیایا گؤز آچدیغینی و آناسی‌نین استرآبادلی اولدوغونو گومان ائتمک اولار. فضل استرآباددا بویا- باشا چاتسادا، آتا- بابا یوردو اولان تبریزله علاقه‌سینی کسمه‌میشدیر. او، ایلک مکّه سفریندن سونرا تبریزه دؤنموش، اورادا بیر مدت سلطان اویس جلایری‌نین ساراییندا یاشامیشدیر. ایکینجی دفعه ایسه ۳۵- ۳۸ یاشلاریندا اصفهاندان تبریزه گلمیش، حروفی‌لیک طریقتینی ایلک دفعه اولاراق بورادا اعلان ائتمیشدیر. بوندان علاوه متفکّر عؤمرونون سون ایل‌لرینی باکی و شیرواندا یاشامیش، بورادا یئرلی اهالی ایله سیخ اونسیّت‌ده اولموشدور.
بوتون بو فاکت‌لار، ائله‌جه ده «جاویدان‌نامه»، «محبت‌نامه» و «عرش‌نامه» اثرلرینده یئری گلدیکده تورک سؤزلریندن استفاده ائتمه‌سی فضلین آذربایجان تورکجه‌سینه یاخشی بلد اولدوغونو خبر وئرسه ده، هله بو گونه‌دک اونون تورک دیلینده آیریجا اثری آشکار ائدیلمه‌میشدیر.
رسپوبلیکا ال‌یازمالار اینستیتوتوندا ساخلانیلان b.1496 نومره‌لی ۵۶ ورقدن عبارت ال‌یازما جُنگونده 2a و 5b ورقلرینده «گفته‌ی نعیمی» («نعیمی‌نین سؤیله‌دیکلری») باشلیغی آلتیندا، مربع فورماسیندا، رَمَل بحرینده ایکی تورکجه شعری وئریلمیشدیر. ادبیات تاریخینده فضل‌الله نعیمی‌دن باشقا بیر نئچه نعیمی و نعیما آدلی شاعر ده اولموشدور- نعیمی هِرَوی (۱۵- جی عصر)، نعیمی قُمی (۱۸- جی عصر)، نعیما شیرازی (۱۷- جی عصر). آدلارینی چکدی‌ییمیز بو شاعرلر ایستر دونیا گؤروشلرینه، ایسترسه ده یارادیجیلیق اوسلوبلارینا گؤره فضل‌الله نعیمی‌دن کسگین شکیلده فرقله‌نیرلر. بوندان باشقا اونلارین تورکجه شعرلری اولمادیغی دا بیزه معلومدور. اساساً تصوّف شعرلرینی اؤزونده بیرلشدیرن بو ال‌یازمادا عمادالدین نسیمی‌نین شعرلری ایله برابر فضلین شعرلری‌نین وئریلمه‌سی بیزجه تصادفی دئییلدیر. بونونلا بئله بو حاقدا تام قطعیّت‌له سؤز دئمک داها گئنیش آراشدیرما طلب ائدیر.
فضل‌الله نعیمی‌نین اثرلری ایله باشلایان حروفی ادبیاتی‌نین تَمَلی فارس دیلینده و استرآباد لهجه‌سینده قویولموشدور. فضلین علی‌الاعلا و سید اسحاق کیمی خلیفه‌لری، ائله‌جه ده علی‌الاعلانین مریدی اولان غیاث‌الدین محمد ده اثرلرینی فارس دیلینده و استرآباد لهجه‌سینده یاراتمیشلار.
عمومیّتله، حروفی‌لیکده باشقا دیل‌لره نسبتاً عرب و فارس دیل‌لرینه اوستونلوک وئرمک تمایلی ده موجود اولموشدور. غیاث‌الدین محمدین «استوا نامه» اثرینده همین تمایل‌له باغلی ماراقلی فاکتا راست گلیریک. او یازیر: «درویش محمد تیرگر ده بو فیکیرده ایدی کی، عرب و فارس دیل‌لریندن باشقا بوتون دیل‌لر محو اولوب آرادان گئتمه‌لیدیر.» («استوا نامه» واتیکان نسخه‌سی، ورق 20a).
بو تمایلین نماینده‌لری قرآنین باشقا دیل‌لرده یوخ، محض عرب دیلینده اولدوغونو ائله‌جه ده قرآنا برابر توتدوقلاری «جاویدان‌نامه»نین فارس دیلینده یازیلدیغینی اساس گؤتورن بو دیل‌لری ایلاهی‌لشدیریب اوستون توتوردولار. فضل‌الله‌ین فاجعه‌لی اؤلوموندن سونرا حروفی‌لر شدّتلی تعقیب و تضییق‌لره معروض قالاراق اؤلکه‌نی ترک ائتمک مجبوریتینده قالمیشلار. فضلین بیرینجی خلیفه‌سی علی‌الاعلا آنادولویا کؤچموش، اورادا بکتاشی‌لرین خانقاهینا سیغیناراق حروفیلی‌یی یایماقلا مشغول اولموشدور. تاریخی قایناقلارا گؤره علی‌الاعلا اؤز تهلوکه‌سیزلی‌یینی قوروماق اوچون حروفیلی‌یی حاجی‌بکتاش ولی‌نین تعلیمی آدی ایله تبلیغ ائتمه‌یه باشلامیشدیر. هله فضل اؤز ساغلیغیندا طریقتی اسلام شرقینده یایماق ایشینده یئددی یاخین مریدیندن استفاده ائتمیشدیر. او، بو مقصدله علی‌الاعلانی روما (آنادولویا) گؤنده‌ریر. علی‌الاعلانین «کورسی‌نامه» مثنوی‌سینده بونونلا باغلی دَیرلی معلوماتا راست گلیریک. «کورسی‌نامه»دن آیدین اولور کی، علی‌الاعلا حروفیلی‌یین آنادولودا ایلک تبلیغاتچیسی اولموش، «جاویدان‌نامه» ایسه محض اونون واسطه‌سی ایله «اَدیرنه» و آنادولویا گئدیب چیخمیشدیر.
علی‌الاعلانین آنادولویا مهاجرتی ایله حروفیلی‌یین تاریخینده یئنی بیر مرحله باشلایاراق طریقتین مرکزی ایراندان آنادولویا کؤچور. بو تاریخدن اعتباراً تملی فارس دیلی و استرآباد لهجه‌سینده قویولان حروفی ادبیات، تورک دیلینده یاشاماغا باشلاییر. اونودولماز تدقیقاتچی عبدالباقی گؤلپینارلی دوزگون اولاراق قید ائتمیشدیر: «آذربایجاندان و ایراندان آنادولویا یاییلان حروفی‌لیک ۱۵- جی یوز ایل‌لیکدن اعتباراً فارسجانی بوراخیب تورکجه‌نی قبول ائتمیشدیر».
بئله‌لیکله، ۱۵- جی عصرین اوّل‌لریندن باشلایاراق آنادولونون حروفی‌لیک مرکزینه چئوریلمه‌سی زنگین تورک دیل‌لی حروفی ادبیاتین یارانماسینا سبب اولموشدور. عمادالدین نسیمی تورکجه شعرلری ایله برابر «مقدمه‌الحقایق» آدلی رساله‌سینی ده تورکجه یازی‌یا آلمیشدیر. نسیمی‌نین خلیفه‌سی اولان رفیعی «بشارت‌نامه» و «گنج‌نامه» مثنوی‌لرینی تورکجه یاراتمیشدیر. عبدالمجید فرشته‌اوغلونون «عشق‌نامه» و «آخرت‌نامه» اثرلری، عثمان بابانین «ولایت‌نامه»، یمینی‌نین «فضیلت‌نامه»، محی‌الدین اَبدالی‌نین دؤردلوک فورماسیندا یازیلدیغی شرقی‌لری، ائله‌جه ده قاسیمی، روحی بغدادی، اصولی و تَمزنائی‌نین پوئزیالاری آنا دیل‌لی حروفی ادبیاتین محتشم عابده‌لریندن ساییلیر.
تورک دیل‌لی حروفی ادبیاتین یارانماسی ایله یاناشی، فضل‌الله نعیمی‌نین اثرلری، ائله‌جه ده باشقا حروفی قایناقلار فارس و استرآباد دیل‌لریندن تورکجه‌یه چئوریلمیشدیر. عبدالمجید فرشته‌اوغلو شیخ عبدالحسن اصفهانی‌نین «خواب‌نامه» اثرینی تورکجه‌یه چئویرمیشدیر. قید ائتمه‌لی‌ییک کی، فرشته‌اوغلونون «عشق‌نامه» اثری ده فضلین «جاویدان‌نامه»سی‌نین تورکجه واریانتی کیمی قیمت‌لندیریلمیشدیر.
۱۷ـ ۱۶ عصرلرده یاشایان مرتضا بکتاشی آدلی بیر درویش «جاویدان‌نامه»نی معیّن دَه‌ییشیکلرله «دُرّ یتیم» باشلیغی ایله تورکجه‌یه چئویرمیشدیر.
۱۵- جی عصرین اوّل‌لریندن ۱۷- جی عصره‌دک زنگین تورک دیل‌لی حروفی ادبیات یارانمیشدیر. بو نهنگ خزینه جدّی تدقیقات اوبیئکتی اولاراق اؤز هرطرفلی علمی آراشدیرماسینی گؤزله‌ییر.
ـــــــــــــــــ
قایناق:
باکی- آند غزتی، ۲۶ نویابر ۱۹۹۳ ، نومره ۳۷ (۴۹)، ص ۴.
