آذربایجاندا بایرام هاواسی
عباس نعیمی
آذربایجانلی‌لارین ایچینده “نئجه یاشادیقلارینا باخمایاراق” هر کس بایرامی گؤروب، یاشاییبدیر. بو اوزدن، بایراما گؤره، هر کس دانیشا بیلر. آذربایجانلی‌لارین ایچینده بایرامین نه واختدان یاییلدیغینا، کیمسه کسگین بیر تاریخ قویانماز. بایرام، تکجه آذربایجان تورک‌لرینین‌کی یوخ، بلکه بوتون تورک‌لرین، ها-بئله اورتادوغو ایله اورتا آسیا، قافقاز بؤلگه‌لرینده یاشایان بیر چوخ میللت‌لرین اورتاق بایرام‌لاری دیر. بایرام؛ تکجه “بایرام”، “ایل بایرامی”، “اوغوز بایرامی”، “نوروز بایرامی” دا آدلانیب‌دیر. «بایرام» سؤزجویو، لغات‌التورک دیوانیندا، “بَیرَم” یازیلیب دیر. عئینی حالدا، “بذرم” سؤزجویو خوشلوق، شادلیق معناسیندا گلیبدیر. ” بذرم” پهلوی قایناقلاریندا شادلیق گونو اولاراق آچیقلانیبدیر. ناصیر منظوری “دؤردو بای دؤرد فصل” کیتابیندا بایرام کلمه‌سینی بئله آچیقلاییر: «بایرام ایکی بؤلومدن تشکیل تاپیر؛ بای ایله رام. بای یا بَی، بؤیوک‌لره وئریلن عونواندیر. رام ایسه اینگیلیسجه‌ده قوچ آنلامی وئریر. اولا بیلسین فارسجادا رَمه ایله رَمیدن بو کلمه ایله باغلی اولا. منظورینین دئدیگینه گؤره، زودیاک(فَلَکه باغلی) بورجلاریندان “قوچ (حَمَل، aries)” بورجو، بایرام آیی‌نین بورجودور. اونا حاکیم اولان اولدوز، ساواش تانریسی تانینان مریخ (مارس، بایرام) دیر. بورجون علامتی ایسه، قوچ بوینوزودیر. بورجون عونصورو اود، رنگی ده قیرمیزی دیر. بایرام موبارک آی اولدوغونا گؤره، “موبارک قیرمیزی اولار” دئییمینین آنلامی یاخشی آلینا بیلینیر. کوراوغلو کیمی آذربایجان قهرمانلارینا “قوچ” لقبینین وئریلمه‌سی ده قوچون یئرینی آذربایجان فولکوروندا گؤرسه‌دیر.»
بایرام تکجه بیر ایلین دؤنمه‌سینی قوتلاماق شنلیگی دئییل، بلکه، آذربایجان ایله آذربایجانا تای سویوق بؤلگه‌لرده قیشین قاتیلیغیندان، یاناجاغین آزلیغیندان، داغلی-دره‌لی کولک توتان یوللارین اولدوغوندان اؤترو قیشی دردسیز بلاسیز آتلاتماغین شنلیگی دیر. قیشین قاتی‌لیغینی آزالتماغا، باشلانقیج گئجه‌سی اولان چیلله گئجه‌سینده ده، قیرمیزی رنگ‌لی میوه‌لردن (قارپیز، نار…) یئیه‌ردیلر. چیلله‌لرین بیتمه‌یی‌ایله بایرام آیینا آیاق قویولور. سویوغون نفسی نه قدر ده گوجلو اولسا، بایرام آیینا گیریشی ایله، قیشین نفسینین گوجسوزلنمه‌یی، چرشمبه گونلری توتولان شنلیک‌لر ایله اوزونه چکیلیردی. بیرسیرا اسگی اینانجلارا گؤره، کائینات دؤرد عونصوردن یارانیب؛ سو، اود، یئل، تورپاق. چرشمبه‌لر ده ائله بو دؤرد عونصورون آدییلا آدلانیب دیر. چرشمبه‌لره گؤره دانیشمادان، دؤرد عونصورا گؤره دانیشماغیمیز یئرلی نظره گلیر.
قدیم اینانج‌لارین بیر چوخوندا، سو ایله حایات باشلانیر. یئر گؤی سودان یارانیر. تانریچالارین بیری هر واخت سویا باغلی اولور. سومئر تمدونونده “آبسو” سو تانریچاسی دیر. یونان اوسطوره‌لرینده “پوزئیدون” دنیزلرین تانریسی، سولارین قوروجوسو دیر. روم اوسطوره‌لرینده “نئپتون” سو ایله دنیز تانریسی دیر.
سومئرلرده گونون تانریسی “اوتو” دیر. تورکجه‌ده اوت/اود کومپلئکس کلمه‌دیر. اوت ایله اود آنلامی اوندان آلینیر. آذربایجاندا موقدس یئرلرین آدی، اوجاق دیر. آداملارین اوتوران یئری ایسه اوتاق دیر. آذربایجاندا یاشاییشین اودا نه قدر باغلی اولدوغو، بو کلمه‌لردن بللی اولور. یونان اوسطوره‌سینده پرومئتئی اود تانریسی دیر. روم اوسطوره‌سینده “وولکان” دیر. لاتین دیلیندن آلینمیش وولکان کلمه‌سی، تورکجه‌ده اود پوسگورن داغا دئییلیر.
سومئر میفیک دوشونجه‌سینده، یئل تانریچاسی “ائن‌لیل”، تانریلارین أن گوجلوسو ساییلیر. یونان میفیک دوشونجه‌سینده زئفیروس(باتی‌دان لام أسن یئل)، بورئاس (قوزئیدن أسن کولکلی یئل) قاباغیندا دایانیر. تورکمن‌لرده “هایدارآتا”، قازاق‌لاردا ایسه “ژالانگاش آتا”، یئل تانریسی ساییلیر. قازاقلارین أسگی اینانجلارینا گؤره، یئل تانریسینین گئییمی یوخدور. اونا گؤره، ژالانگاش آتا (یالانگاچ آتا) سس‌له‌ییرلر. آذربایجاندا تورکمن‌لره تای اکینچی‌لر، خیرمان دؤین چاغ، سامانی بوغدا ایله آرپادان آییرماغا گؤره، هر ندن چوخ یئلین اسمهیینی ایستردیلر. یئل اسمه‌ین گونلر اوزانسایدی، اکینچی‌لر ییغیشیب، “یئل بابا” چاغیراردیلار.
-یئل‌بابا گل آتینا آرپا آپار، سامان آپار.
-یئللی بابام/ یئل بابام/ تئللی بابام/ تئل بابام/ ائلیم گونوم باتدی، گل/ چرپلنگیم یاتدی، گل/ تکنه‌ده قالدی آشیم/ یاندی دگیرمان داشیم/ یئللی بابام یئل بابام/ تئللی بابام تئل بابام.
-آ یئل بابا، یئل بابا/ تئز گل بابا، گل بابا/ سووور بیزیم خیرمانی/ آتینا وئر سامانی/ دن ییغیلیب داغ اولسون/ یئل بابامیز ساغ اولسون/ تاخیلیمیز یئرده قالدی/ یاخامیز ألده قالدی/ تئز گل بابا، گل بابا.
-کورسولرده یاتدیلار/ آرالاری قاتدیلار/ تورپاقلاری ساتدیلار/ آ یئل بابا، یئل بابا/ تک قالمیشام گل بابا/
-سنین کیمی أسدیلر/ جیغیرلاری کسدیلر/ سحره جن قان آخدی/ دئمه‌دیلر بسدی‌لر/ قانلار سئل اولدو، دولدو/ سئلیم گؤل اولدو، دولدو/ آ یئل بابا، یئل بابا/ تک قالمیشام گل بابا.
-قارا یئل أسدی یاهو/ صبریمی کسدی یاهو/ یئددی جاوانیم اوتدو/ قان ائتدین بسدی، یاهو
آذربایجاندا، نئچه جوره یئل واردیر.
آغ یئل؛ قورو یئل دیر، یایدا أسر، هر نه‌یی قورودار.
مئه یئل؛ سرین شئهلی یئلدی، یایدا أسیب هاوانی سرینله‌در.
وعده یئلی(بایرام یئلی)؛ بایراما اون یئددی گون قالان أسر. وعده یئلی؛ گوجلو، سوموک‌لره یئرییَن سازاقلی یئل دیر. کندلی‌لرین دئدیک‌لرینه گؤره؛ وعده یئل أسنده، حالال أتلی‌لر اوشومز، حارام أتلی‌لر اوشویرلر. اوستاد شهریار بایرام یئلینی بئله نظمه چکیر:
بایرام یئلی چاراداقلاری ییخاندا،/ نوروز گولو، قار چیچه‌گی چیخاندا،/ آغ بولوت‌لار کؤینک‌لرین سیخاندا،/
مندن ده بیر یاد ائیله‌ین ساغ اولسون،/ دردلریمیز قوی دیکَلسین داغ اولسون.
بایرامدا، آذربایجانین قاخ بؤلگه‌سینده، بیر اوووج تورپاغا کیچیک بوداق سانجیب، تورپاغی بوداق ایله بیرلیکده بیر أسکی‌نین(کؤهنه پارچا) ایچینه قویوب، بوداغا اود ووروب، چؤله آتارکن بئله دئیرلر: “دردی-بلادان قورتاردیم”، “دردی-بلادان قورتار”. بو دبده اودا، آغاجا، بیر ده تورپاغا اینانجین، بیرلشمیش شکیلی، اؤزونو گؤستریر.
سو چرشمبه؛ بیرینجی چرشمبه دیر. یازین گلیشی ایله چایلارین آزاجیق بوز باغلادیغی یئرلردن سولار أرییب آخماغا باشلار. بو چرشمبه قیزلار بولاقلاردان سو گتیریب، ائولرین چئوره‌سینه چیلهییب، اوزلرینی سرین سولارلا یویورموشلار. سو چرشمبه‌سینه، “یالانچی چرشمبه” ایله “خبرچی چرشمبه” ده دئییلیرمیش، سویوق اوندان سونرا دا هردن گلیب، هر یئری یئنیدن بوزلادیرمیش. چیلله‌لر چوخ سویوق اولان زامانلار، “چیلله قاچدی” دا بو چرشمبه‌یه دئیرمیش‌لر.
اود چرشمبه‌سی ایکینجی چرشمبه‌یه آد وئریلیر. باهارا دوغرو، گونش یئری قیزدیریب ایسیتمه‌یه، تورپاغی بوغاز ائله‌مه‌یه باشلاییر. ائولرده تونقاللار قالانیب، شاملار یاندیریلیب، خونچالار دوزلدیریلیر. اود چرشمبه‌سینه “کوله، و یا کول چرشمبه‌سی” ده دئییلر.
یئل چرشمبه، اوچونجو چرشمبه دیر. یئل، آزاجیق اویانمیش تورپاغی، یئنی چیخمیش یازا حسرت گوللری ترپه‌دیب، تومورجوقلانان آغاجلاری یئللهدیر.
تورپاق چرشمبه، آخیر چرشمبه‌نین آدی دیر. سویولا ایسلانان، گونش‌له قیزان، یئل‌له بوغازلانان تورپاق أکیلمه‌یه حاضیرلانار. بو گونده یئری کوتانلاییب، ایلک یاز أکینینی أکرلر. آنالار ” سمنی، ساخلا منی، ایلده گؤیرده‌رم سنی” شعری ایله بوغدا ایسلاداردیلار.
چرشمبه‌لری یانسیدان بایاتی‌لاردان اؤرنک‌لر آشاغیدا گلیر:
-چرشمبه ایل آخیری، / جیققالار تئل آخیری،/ دیلک توتدوغون اوغلان،/ بیل سنین آخیری.
-چرشمبه چای ایچینده،/ اوخ آتدیم یای ایچینده./ تانری مورادین وئرسین،/ بو گلن آی ایچینده.
یاشام طرزی دَییشدیکجه، دؤرد چرشمبه‌ده اولان دب‌لرین هامیسینی آخیر چرشمبه‌یه داشینیب دیر.
گئنل‌لیکده آذربایجان هر یئرینده، آخیر چرشمبه‌ده قیزلارا، آتا ائویندن حاضیرلانمیش خونچالاردا پای گؤندریلر. آداخلی قیزلارا ایسه، قایناتا ائویندن خونچالار گئدر. خونچالار قیرمیزی بویالارا بزه‌نر. چرشمبه گونو، قیزلار تمیزلیک ائله‌ییب، اوغلانلار دا قیزلار ایله خانیم‌لارا آینا-داراق آلماغا گئدرلر. آنالار، عزیز گئجه‌نین شامی ایله، شال‌لارا باغلاناجاق‌لاری حاضیرلایارلار. بایراما حاضیرلیق دب‌لرینی اوستاد شهریار بئله تصویره چکیر:
بایرام اولوب، قیزیل پالچیق أزرلر،/ ناخیش ووروب اوتاقلاری بَزرلر، طاقچالارا دوزمه‌لری دوزرلر،/ قیز-گلین فیندیقچاسی حناسی،/ هوسله‌نر آناسی قایناناسی.
آخیر چرشمبه‌ده اوددان آتیلاندا، بئله دئییلر:
-قادا-بالام باش آغریم، دیش آغریم، گؤز آغریم، بوغاز آغریم، هامیسی بوردا قالسین.
-آغیرلیغیم-اوغورلوغوم تؤکول قال بوردا.
-آغریم، اوغروم تؤکولسون،/ اودا دوشوب کول اولسون./ یانسین، آلوو ساچیلسین،/ منیم بختیم آچیلسین.
چرشمبه گونو ایله گئجه‌سی آذربایجانین بعضی یئرلرینده اؤزل دب‌لر اولور.
-خویدا شال ساللایان بیر قیزین ائلچی‌سی اولسایدی، قیرمیزی شال ساللایاردی. قیزیم عائیله‌سی باشا دوشردیلر. اوغلانی به‌یه‌نسه‌یدیلر، شالا یومورتا، شیرنی باغلایاردیلار. اوغلانا قیزی وئرمک ایسته‌مه‌ینده، دئیردیلر: “آللاه آیری یئرده مورادین وئرسین”. بونا گؤره قیز-اوغلان آراسیندا بئله بیر بسله‌شمه اولاردی:
قیز دئیردی: آی باجادان یوللاما،/ دستمالیوی ساللاما/ منی سنه وئرمزلر،/ آلما آلیب یوللاما.
اوغلان دئیردی: شالیم قارا بویاندی،/ اوجو یئره دایاندی،/ غصه‌لی‌یم غملی‌یم،/ چرخی فلک دایاندی.
چوخ زامانلار بونون ترسینه اولوردو. قیز سئوگی‌لیسینه آلما باغلاییب دئیردی: چک دستمالین سئومیشم،/ دستمالا آلما قویموشام.
چرشمبه سحر چاغی، قیزلار، “گوللو بولاق” گؤزه‌سینه گئدیب، دؤرد یول سودان آتلاناردیلار. اؤز یانلاریندا آینا-قئیچی آپاریب، سودان آتیلمامیش آینایا باخیب، تئل‌لری‌نین اوجون کسردیلر.
-میانانین کوله‌بوز ماحالیندا ائوین چئوره‌سینی أرسین ایله جیزاردیلار. بو ایش، ائوی قوروماق آنلامینا گلیردی. سونرا داما چیخیب، دامین گونئی قیرناسینا داش دوزردیلر. ایلک، لاپ بؤیوک داشی ائوین قاراچوخاسی آدینا قویاردیلار. قاراچوخا داشیندان سونرا، عائیله‌نین آتا، آنا، اوشاقلار-بؤیوکدن کیچیگه-، ائوده ایشله‌ینلرین داشینی قویاردیلار. اوندان سونرا آت‌لار ایله اینک‌لرین داشینی دوزردیلر. بو داشلار دوغودان باتی‌یا دوزولدویونه گؤره، قاراچوخا داشی‌نین اوزو گون‌چیخانا باخاردی. داشلری دوزندن سونرا، حَیَط‌ده تونقال قالاردیلار. اودون اوستوندن آتیلاندان سونرا، سوپورگه‌نی اودا توتاردیلار، آلیشیندان سونرا، اونو توولویوب دوواردان ائشیگه آتاردیلار. او گئجه‌نین صاباحی بولاق باشینا گئدیب، سویو قئیچی‌له‌یردیلر.
-خودآفرین بؤلگه‌سینده، چرشمبه گونو آخشام‌چاغی هر کس اؤز قاپیسیندا اود قالاردی. قونشولارین بیری ائوده اولماسایدی، اونون قاپیسیندا اود قالاماق یان قونشولارین بوینونا دوشردی. بوتون ائولرده پیلاو پیشردی. قوهوم-قونشو ظارافات اوچون پیلاو پیشن اوجاغا دامین باجاسیندان سو تؤکردیلر. بیری ائوین قیزینا ائلچی دوشسه‌یدی، ائوین باجاسیندان شالی ساللاردی، ائوین آناسی شالا هر نه باغلاسا شال ساللایان قبول ائله‌مزدی. اونلارین آراسیندا بئله بیر دانیشیق دا گئچردی:
بالا یومورتا باغلادیم/ ایسته‌میرم/ پول باغلادیم/ ایسته‌میرم/ یاخشی، قیزی باغلادیم چک آپار.
– “ائواوغلو”دا، سحر شافاق آتاندا، قبیرستانلیغا گئدیب، داش قوچون آلتیندان کئچردیلر.
-آخیر چرشمبه‌ده یئتیشگین قیزلار بیر اوتاغا ییغیشیب، دیلک تاسی قوراردیلار. اورتالیغا درین بیر میس قاب قویوب، سونرا هر قیز اؤز اوزویون او قابا آتاردی، بیر بالاجا اوغلان اوشاغیندان ایستردیلر، قیزلار هر بایاتی اوخویاندان سونرا تاسین ایچینده‌کی اوزوک‌لردن بیرینی چیخاریب گتیرسین. او بایاتی‌نین مضمونونا گؤره، اورک‌لرین آرزیسینا چاتماق ایستردیلر.
-خالخال، خودآفرین بؤلگه‌لرینده نیته گئتمک دبی واردیر. هر کس اوره‌یینده بیر سؤز توتوب، قونشو ائولرین بیرینین قاپیسیندا، باجاسیندا دوروب قولاق آسارلار. آدلاری گئتسه، یا توتدوغو نیته گؤره او ائوده بیر سؤز دانیشیلسا، اؤز نیت‌لرین یوروملایارلار.
بایراما قاباق دب‌لردن بیری، تکم‌چی‌لرین ائولره گلیب، اوخوماقلاری، تکه پایی آلماق‌لاری ایدی. أسگی اینانجلارا گؤره، تکه، حایات، برکت، بوللوق نیشانه‌سی اولوب دیر. هَمن اینانجا گؤره، تکه، هر هانسی قاپیدان گیرسه اؤزو ایله خئیر، برکت، شادلیق گتیرر. تکه‌چی نغمه‌لری، بایرام قاباغیندا اوخونوردو. بایراما بئش-اون قالان، آغاجدان تکه دوزلدیب، بزه‌ردیلر. تکه‌چی قاپیلاردا دایانیب ماهنی اوخویوب، تکه‌یه پای ایستردی. اوخونان ماهنیلاردان ایکی‌سی بئله ایدی:
تَکم-تَکم آتلاما،/ قول-قیچینی قاتلاما،/ صاباح یای-یاز اولاندا،/ گئدیب چؤلده اوتلاما.
تکه‌مه بیر پای گتیر،/ توک‌لرینی سای گتیر./ تکه‌می تئز یولا سال،/ اؤزونه بیر تای گتیر.
تکه‌م، آی آختا تکه‌م،/ بوینوندا نوختا تکه‌م،/ توک‌لری بیز-بیز دوروب،/ گؤروبدور شاختا تکه‌م.
چرشمبه‌دن سونرا بایرام سوفراسینی حاضیرلاماق، خانیم‌لارین بیرینجی ایش‌لری اولارمیش. بایرام سوفراسینا برکت‌لردن یئدد‌یسینی دوزرلر.
۱-معنوی گؤی برکتی: برکت سوفراسیندا، قوران معنوی گؤی برکتین نیشانه‌سی دیر. ایشیق(شام) ایله آینا دا کئچمیشده‌کی اینانج‌لاردان قالیب، برکت سوفراسینا قویولورلار.
اینسان هر نه‌یی چؤزه بیلسه ده، بیر شئیی هئچ زامان چؤزه بیلمه‌یه‌جک. او دا وارلیغین گوج قایناغی ساییلان وارلیق دیر. گون، آی، اولدوزلار، سئل، یئل، وولقان، زلزله کئچمیش زامان‌لارین گیزلی وارلیق‌لاری ساییلیرمیش‌لار. گیزلی وارلیق‌لار، زامان-زامان قوتسال‌لیق تاپیب‌لار. تانری یئرینه اوتوروب‌لار. تانری‌لار سرگیسی تاریخده قورولوب. یئرده یاشایان اینسان، آللاه‌لاری گؤیده آختاریب. ساو‌لار گؤیدن گلیب‌لر. اینسانین دوشونجه‌سی گلیشدیکده تانری سایدیغی گیزلی وارلیق‌لارین، گیزلرینه أل تاپیب دیر. یاواش-یاواش نئچه آللاهلیقدان، ایکی آللاهلیغا، سونرا ایسه تک آللاهلیغا چاتیب دیر.
تک آللاهلیغا چاتاندان سونرا، اینسان دونیانی تانیماغا چالیشیب. دونیانی تانیماق، سون یوز ایللرده چوخ سورعتله داوام تاپیب، بشر ده الده ائتدیک‌لرینه گووه‌نیب، هر نه‌یی چؤزمه‌یینه اینانیبدی. آنجاق بشرین تاپینتی‌لاری هاراجان ایره‌لی‌له‌دی‌یینه باخمایاراق، اؤلمزلی‌یه چاتا بیلمه‌ییبدی. اینسان‌لار، “گئجه، گوندوز، ایشیق، قارانلیق، آی، گون، اولدوز، یاغیش، قاری”، معنوی گؤی برکتی بیلیب‌لر. آللاهی آختاردیقدا أل‌لر گؤیه قالدیریلیر. بو برکت، برکتلرین برکتی ساییلیر. اینسان‌لارین اینانجلارینا باغلی اولاراق، فرقلی سیمگه‌لری سوفرالارا قویولور.
۲-سو برکتی: برکتلرین سوفراسینا سودان، “سو” ایله “بالیق” قویولور.
سویون برکت اولدوغونو، فیکیرلشمه‌دن هر کس دئیه بیلر. دونیانین وارلیغی سویا باغلی دیر. دونیادا جانلی اولان هر بیر نه‌ده سو اولمالی‌دیر. یئر اوزونون ده، چوخ حیصه‌سینی سو توتور. اینسان بدنینین اوچدن ایکی‌سی سو دیر. هر یئرده سو وار، یاشاییش وار. اونا گؤره ده سویون ده‌یر ایله ایلگی‌لی دونیانین بوتون مدنیت‌لرینده آتالار سؤزو واردیر.
هر کسه سو آتیلسایدی بئله دئیه‌ردیلر: “سو آیدینلیق دیر”. قدیم ائولرده باجا اولاردی، باجادان سو تؤکنه، “آللاه مورادینیزی وئرسین” دئیردیلر. هر نه‌یی تمیزلمک اوچون سو ایشلنمه‌لی‌دیر. باشقا آریندیرانلارلا آریندیرسالار بئله، یئنه ده، سو ایله تمیزله‌مه‌لی‌دیرلر. اوزاق یولا چیخانین دالیسیجا، هله ده سو سپیلیر. آذربایجانین بعضی بؤلگه‌لرینده آخیر چرشمبه سویو کسرلر.
سویون دَیری تاریخده اولان خالق‌لارین آراسیندا، اونا بیر تانری اولدوغو قدر وار ایدی. سومئرلرده سو تانریسی “آبسو” ایدی. “آب” فارس‌لاردا، “سو” تورک‌لرده سو آدی اولاراق ایشله‌نیلیر.
۳-تورپاق برکتی: قووورقا، بوغدا، چؤرک، تورپاق( اوچونون ده رنگی تورپاغا چالیر)، تورپاق برکتی اولاراق سوفرالارا قویولا بیلر.
آدام‌لارا هر نه تورپاقدان یئتیشیر. تورپاق اولماسایدی، آدام‌لار نئجه کئچینه بیلردیرلرمی! بیلمیرم. تورپاق تکجه بیتدیرن دئییل، تورپاق بیتیشن یئر دیر ده. دونیادا هر نه‌یین سونو تورپاقدا بیتیر. تورپاقدا یئتیشن‌لر، دولانیب سونوندا تورپاغا وئریلمه‌لی‌دیرلر. تورپاق توربت‌لری اولور. تورپاغا باغلانماق، تورپاغین آشیری سئویلدی‌یی قدر گوجلو اولوب. بو سئوگی‌ده تورپاقدان سونرا هئچ نه گؤرولمویوب.
تورپاق برکتلرین بوتونلویو اولماسا دا، برکتلرین بیرله‌شن یئری دیر. برکت گؤرولمه‌سه اینسانی آیاقدان سالار. تورپاق برکتلرین یاتاغی دیر. تورپاغی منیمسه‌یه بیلن‌لردن بیرینی(هئچ اولماسا) بایرام سوفراسینا یئرلشدیرمک‌له تورپاغین دَیرلی اولدوغونو وورغولاییر.
تورپاغین برکت اولدوغونا گؤره آذربایجاندا، بیر چوخلو بایاتی دئییلیب‌دیر. آشاغیدا گلن بایاتی‌لار، تورپاغین برکت اولدوغونو گؤستریر
-یاز گئجیکسه، نه سؤزوم،/ یولونا باخار گؤزوم./ أکینه چیخدیغین گون،/ قوربان کسرم اؤزوم.
-بوز تورپاق، قارا تورپاق،/ ائیله بیر چارا تورپاق،/ محصولومو بول ائیله،/ چیخاق باهارا تورپاق.
-أکنده قوربان اولارام،/ سَپَنده قوربان اولارام،/ تورپاق برکتلی دیر،/ بیچنده قوربان اولارام.
-دؤز قیشین یازی گلسین،/ بو ائلین واری گلسین،/ تورپاغا دن آتمیشام،/ گؤزلرم باری گلسین.
۴-آغاج برکتی: مئیوه‌لرده؛ آلما، ایده قیرمیزی اولوب، آذربایجاندا چوخ تاپیلدیقلارینا گؤره سوفرایا قویولور.
آغاج دوغوجو اولدوقلا، آغالیغی گؤتوروب. آغاج‌لار یئر ایله گؤی آراسیندا ایلگی قوران‌لار دیرلار. یئرله گؤیون ایلگی‌سیندن آغاج‌لار بارلانیرلار. تورپاق ایله سویو یئردن، نفسی گؤیدن آلیرلار.
آغاج‌لار ترسه نفس چکیرلر. دونیانین پاسلانمیش نفس‌لرینین پاسلارین آلیرلار. پاسلاریندان بارلانیرلار.
آغاجا تاپینماق کئچمیش‌لردن وار ایدی. آغاجین یاشی دا، قوروسو دا، ایلک گوندن بشرین ایشینه گلیب. آغاجین برکت اولدوغونو، دونیادا هر کس بیلیر. خیریستی‌یان‌لار آغاجین اؤزونو بایراملاریندا بزه‌سه‌لر، بیزلر آغاجدان اولان‌لارلا سوفرالاریمیزی بزه‌ییریک. آغاج برکتینین قیرمیزی‌لارینی سئچیب سوفرامیزا قویوروق. خودآفرین بؤلگه‌سینده یاشایان‌لارا، سؤیود آغاجی آرزی-ایستک سیمگه‌سی دیر. سؤیود آغاجینا توتولان نیتین قبول اولونماغینا اینانیلیر. اونا گؤره سؤیود آغاجین قوجاقلاییب آللاهدان بیر شئی ایسترلر.
۵-حئیوان برکتی: سوغان قابیغینین سویوندا قیرمیزی بویانمیش یومورتا، حئیوان برکتینین نیمادی اولاراق سوفرایا قویولور.
بیر جانلی‌نین یاشاییشینی ساغلایان هر نه، بیر جانلی اوچون برکت ساییلمالی‌دیر. اینسان دیری قالماق اوچون دونیانی اؤز سولطه‌سینه چکیب، ألی چاتان هر نه‌دن فایدالانیب، گئتدیکجه، دونیانین نئجه قوللانماغینا بیر زادلار آرتیریبدی. اینسانین باشاریسی، اؤز قوللاندیق‌لارینی باشقا نسیل‌لره چاتدیرماقدا دیر.
اینسان آجلیغینی گؤیره‌نتی‌لرله دویورور. گوجونو ایسه حئیوانلاردان آلیر. سوت-قاتیق‌دان توتوب، أت‌له یومورتایا قدر، اینسانا گره‌کن گوج ایله ساغلاملیغی وئریر. حئیوانلاردان قویونون برکت اولدوغونو گؤسترن ایکی بایاتی آشاغیدا گلیر.
– آغ قویون، آغا بنزه‌ر،/ یئرییه‌ر یایا بنزه‌ر،/ هاردا قویونسوز یئر وار،/ قوروموش چایا بنزه‌ر
-قویون دئیر کور منم،/ هر قاپیدان گیر منم،/ گیردیگیم قاپیلاری،/ برکتسیز گؤرمنم.
۶-گؤیرمه برکتی: بوغدا، آرپا، مرجی‌یه تای تاخیل‌لاردان، بالا قابلاردا بئجردیب، دؤوره‌سینه قیرمیزی قاتما باغلاییب، گؤیره‌نتی‌لرین برکتی اولاراق سوفرایا قویارلار.
یاشاییش گؤیرمه‌یه باغلی دیر. گؤیرنتی آدلانان‌لار، اینسانین یاشاییشیندا اولان گوندم گرکلیکلرینی اؤده‌ییرلر. گوندمده یئییلن بوتون قیدالاردا بیتگی‌لر واردیر. تکجه اینسانین یوخ، بلکه بیر چوخ حئیوانین دا، قارینی گؤیرنتی‌لرله دویور. گؤیرنتی اولانا قدر آجلیق قانات آچانمیر، گؤیرنتی اولمادیقدا قاناتلانیر.
گؤیرنتی، برکت اولاراق اینسانین هر گونکی سوفراسیندا واردیر. ایل سوفراسیندا دا یئددی برکتدن بیری اولاراق، اولمالی‌دیر. بئجردیلمیش گؤی‌لر برکت سیمگه‌سی اولاراق ایلک ائوده بسله‌نیب، جوجریب، آیاق توتدوقدا چؤل بایرامینا دک ساخلانیلیب، چؤل بایرامیندا چؤله آتیلار. بوغدا، آرپا پاییزدا یئره سپیلیر، قیشدا یئرین آلتیندا بارلانیر، بایرامدا گؤیه‌ریر.
۷-آل-وئر برکتی: سیککه(دمیر سیککه) ا آلیش-وئریشین سیمگه‌سی اولاراق برکت سوفراسینا قویولور.
کؤهول‌لرده یاشایان اینسان‌لارین سای‌لاری آرتدیقدا، اونلارین آراسیندا، ایش‌لری بؤلمک گرک‌لی‌یی اورتایا گلیر. اینسان‌لار ایلک گرکلیکلرینی اؤده‌یندن سونرا، توپلوم‌کیمی یاشاماغا، توپلوم ایچینده ایلگی‌لری یاراتمالی‌دیر. ایلگی‌لر ایکی طرفلی اولدوغونا گؤره، بو آرادا بیر شئی‌لر آلینیب، وئریلیردی. آلیش-وئریش قارشیلیق‌لی اولمادان، ایلگی طرفلری راضی‌لاشانمازدیلار. اینسان‌لار یاشادیق‌لاری سورجده آلیش-وئریشین ده‌یه‌رینه چاتیب‌لار. ایلک آلیش-وئریش یئمک اولوب‌دیر. اووچولار، اوولادیق‌لاری اوولاری، قارشیلیق‌لی پای‌لارلا ده‌ییشیرمیش‌لر. پایا، پای وئره‌رمیش‌لر. وئریلن پای‌لارین ده‌یه‌ری بیر اولوب-اولمادیغینا باخمایاراق، ایکی طرفده راضی قالارمیش. توپلوم‌لارین ایچینده، یاشام سوردوکجه، اؤلچو‌لر یارانیب‌لار. هر بیر نه‌یی ده‌یرلندیرمه‌یه، اورتاق اؤلچو گرََکیب، بو اؤلچو، زامان سوره‌سینده پول اولوب دیر. زامان گلیب، آلیش-وئریش اولمادان، یاشاماق ایمکان‌سیز دئمه‌سک ده چوخ آغیر اولان واختا یئتیشیب دیر. آلیش-وئریشی ده‌یه‌رلندیریب، بیر برکت اولاراق، آللاه‌وئرن باشقا برکت‌لرله بیرلیکده، بایرام سوفراسینا قویولوبدو.
یوخاریدا گلن، برکت‌لردن سونرا، قوناقلاری قوناقلاماق اوچون، سوفرایا میلاخ، حالوا، دولما کیمی یئمه‌لی‌لری دوزرمیش‌لر. ایندی، سوفرالارین چوخو ییغیشیلیب، یئمه‌لی‌لر مئیوه، آجیل، شیرنی‌یه چئوریلیب دیر.
بایراما گیرمه‌دن، دونیالارینی دَییشن‌لری ده یاد ائله‌مک بیر گؤره‌و دیر. ایلین هر آخیر جوماآخشامی‌سی دونیالارینی دَییشن‌لری خاطیرلاماق اوچون قبیر اوستونه گئدیلیب، فاتیحه اوخونور، یادلاری خاطیرلانیر.
بایرامین ایلک گونو، دردلرینه اورتاق اولسونلار دئیه، قارابایرام‌لاری اولان ائولرین گؤروشونه گئدیلیر. بؤیوک‌لرین گؤروشوندن سونرا، بایرام شنلیگی باشلار. خویون وار کندینده ایل تحویل اولان گونو بیر-بیرلرینه سو سپرلر. بایرام گونلری، گنج اوغلانلار، ائشیگه چیخیب، یومورتا دویوشدوروب، قئییش قویدو کیمی اویونلاردان اوینایاردیلار. قیزلار ایسه، یارپیز دَرمک اوچون، بولاق باشینا گئدیب، داغ پئنجر ی ییغیب، آش پیشیرردیلر.
تئهران، ۱۳۹۳-جی گونش ایلی- آخیر چرشمبه
قایناق‌لار:
۱-لغات‌التورک دیوانی،
۲-حئیدر‌بابا مجموعه‌سی، اوستاد شهریار
۳-تورک بایاتی‌لاری، ناصر احمدی، تک‌درخت یایین ائوی، ۱۳۸۸-جی گونش ایلی
۴-دیلماج درگی‌سی، ۳۴-جی سایی، دیل- آیین دوشونجه، ناصیر منظوری
۵-۴ بای، ۴ فصل، ناصر منظوری، ۱۳۹۳ تئهران
۶-ترانه‌های کار در آذربایجان، حمید سفیدگر شهانقی، طرح آینده، چاپ اول، ۱۳۸۸
۷-کؤکلو حیاتیمیز، ظفرخواه علی، هادی یایین ائوی، ۱۳۹۰ یاز
۸-بایرام و بایراملیق، بایرام دوشونجه‌لری، میرعلی سئیدوف، کؤچورن یالچین توکای، یاشماق یایین ائوی، ۱۳۹۳-تئهران
۹- مجموعه مقالات در باب تاریخ و فرهنگ خوی، مراسم نوروز در تاریخ معاصر خوی، شهریار حسن‌زاده
۱۰-ائل‌بیلیمی، ۵۲-جی سایی، خودآفرین بؤلگه‌سینده بایرام اینانجلاری، محمد علیپور مقدم
