فلسفی دوشونجه‌لر- ۵
کانت؛ رفلکت‌لشدیریجی حؤکم یوروتمک باجاریغی ایله ائستئتیک قاوراییش حاقّیندا
کؤچورن: حمید بخشمند
ائستئتیک حادثه‌لرین باشلیجا جهت‌لرینی، ائستئتیک دادبیلیمینی (ذؤوقونو) بیر باجاریق کیمی آنلاماق اوچون کانت باشلاییر رفلکت‌لشدیریجی حؤکم یوروتمک باجاریغینی اؤیرنمه‌یه. عادی آدام سببینی آنلامادیغی حادثه‌لرین آراسینا دوشنده باشینی ایتیریر، واهیمه‌یه دوشور. آنجاق بو بیلینمزلیکلره باشقا جور باخماق دا اولار. بئله باخمانی ان چوخ دونیایا لذّتله، وورغونلوقلا تاماشا ائدن آدامین بیلینجینده و یا علمی آختاریشلاریندا گؤرمک اولار. بو زامان انسان هانسیسا حادثه‌نی اداره ائدن قانونو بیلمیر، آنجاق اونا تاماشا ائدنده بوندان اوزولمور، چونکی بئله بیر اینامی وار: اونلاری اداره ائدن، یؤنلدن نه‌سه قانونلار وار.
بس بو اینام اوندا هاراداندیر؟ باشقا بیر اینامدان. بو ایناما گؤره، دونیادا شئی‌لر، اولایلار ائله دوزولوب، ائله گئدیشده‌دیر کی، سانکی اونلار عومومی بیر مقصدله یئربه‌یئر ائدیلیبلر و هره‌سی همین مقصدین گئرچکلشدیریلمه‌سینده اونا آیریلمیش رولو یئرینه یئتیره‌رک صحنه‌دن چیخیر. بونا مقصده‌اویغونلوق (تئلئوگیا) دئییرلر.
آنجاق یوخ!
کانت ایسته‌میر دئسین کی، دونیانین اؤزو کیمینسه طرفیندن مقصده‌اویغونلوقلا اؤلچولوب بیچیلیب. فیلوسوفلار اولوب کی، دونیادا معیّن اویغونلوغو، بیر حادثه‌نین باشقاسینا گرکلی‌یینی گؤروب، نتیجه چیخاریبلار: دونیا صحنه‌سینده مقصده‌اویغونلوق (آماجااویغونلوق) وار، یعنی اولایلار ایره‌لیجه‌دن قویولموش مقصده اویغون شکیلده اؤز گله‌جکلرینه کئچیرلر. همین مقصد ایسه اونلاری اداره ائدن، آغیل ایله اؤلچوب- بیچن تانری‌نین بیلینجینده دورور. آرتیق، دئمیشیک کی، دونیانی مقصده‌اویغون قورولموش سیستم کیمی گؤرمه‌یه تئلئولوگیزم دئییرلر.
کانت وارلیغین تئلئولوگی بیچیمده اولماسینی تامام دانیر. مقصده‌اویغولوغو یالنیز بیر مسئله‌ده قبول ائدیر: بیزیم رفلکت‌لشدیریجی حؤکم یوروتمک باجاریغیمیزا ایره‌لیجه‌دن بئله بیر پرینسیپ قویولوب: «نئیله‌ییرسن ائله، آنجاق دونیایا ائله باخ، سانکی او، نه‌سه آغیل طرفیندن آغیللا اؤلچوب- بیچیلیب».
سونرا کانت داوام ائدیر: رفلکت‌لشدیریجی حؤکم یوروتمک باجاریغینداکی بو ایناما گؤره‌دیر کی، تجروبه‌میزده بوتون تصادوفی گؤرونتولره (فئنومن‌لره) باخمایاراق تجروبه‌میزده بیر بوتؤولوک، سینتئتیکلیک وار. بیز اؤز تجروبه‌میزی شئی‌لرین، اولایلارین داغینیق ییغناغی کیمی گؤرموروک، حتی ان بیلینمز حادثه‌لر ده تجروبه‌میزی داغیتمیر، بیزده اینام قالیر کی، اونون عایید اولدوغو عومومینی تاپاجاغیق و بیلی‌ییمیزین شبکه‌سینده او اؤز خاناسینی توتاجاق.
بوتون بو دوشونجه‌لر اساسیندا کانت بیر نتیجه چیخاریر: حادثه‌لری، طبیعتی مقصده‌اویغونلوق اساسیندا دوُیماق، دوشونمک اونلارین اؤزونده آماجااویغونلوغو گؤرمک دئییل، اونلارین بیزی آنلاماق باجاریغینا یاد اولمادیغینی، دوشونجه طرزیمیزه نه‌سه دوغما، اویغون اولدوغونو دوُیماق، سئزمک‌دیر.
کانت انسان بیلینجی‌نین طبیعته بو موناسبتی ایله باغلی حظّ، بَینتی دویغوسونو گؤزدن کئچیریر. سؤیله‌ییر: استعدادیمیزین حیاتا کئچمه‌سی، اؤده‌نیش بیزده حظّ دوغورور، بونو بیز بَیه‌نیریک.
حظّیمیزین بیر قایناغی دا وار: مثلاً، دورلو قانونلاری بیر آرایا سیغیشدیران داها عومومی، توتوملو پرینسیپی تاپاندا طبیعتی مقصده‌اویغونلوقدا گؤرمک ایسته‌ییمیز اؤده‌نیلیر و اونا گؤره ده بیز باشلاییریق حظّ آلماغا. رفلکت‌لشدیریجی حؤکم یوروتمک باجاریغی ایله بیز دونیایا باخاندا و اونون منیمسه‌نیله بیلیندی‌یینی دوُیاندا بوندان بؤیوک حظّ آلیریق.
سونرا کانت حظّ‌له باغلی بیر دوزه‌لیش وئریر. بیلینجیمیزده اولان آنلاییشلا بیز شئیی آنلاییریق، آنجاق شئیین اویاتدیغی حظّ دوُیغوسو ایله بیز اونو آنلایا بیلمیریک.
سونرالار ۲۰- جی یوزایلده «نئوپوزیتیویست‌لر» آدینی آلمیش فیولوسوفلار بوندان نتیجه چیخاردیرلار: پوئتیک سؤیلم (مصراع، بیت و سایره) ائموتیو، یعنی دوُیغودان دوغان، دوُیغولو حؤکم‌لردیر. طبیعتجه «آه- اوف» ندالارینا بنزه‌ییر. «آه- اوف»لا ایسه اولایلارین نه‌لی‌یینی آنلاماق اولماز. دئمه‌لی، پوئزیا اصل بیلیم‌له (ادراک‌لا) مشغول اولا بیلمز.
کانتین چیخاردیغی سونوج ایسه بیر آز باشقا جور ایدی. اونون فیکرینی اؤز سؤزلریمیزله آچیقلایاق. توتالیم کی، قارشیمیزدا چینار دوروب. او، تکجه‌دیر (کونکرئت‌دیر). و بیز اونو دوشونوب، دئییریک کی: «بو (تکجه)، آغاجدیر (عومومی)». باخ، بئله دوشوننده بیز بیلیم ایله، آنلاماق ایله مشغول اولوروق. تاپیریق کی، گؤردویوموز نسنه فلان جهت‌لری اولدوغو اوچون آغاجدیرسا، چیناردیرسا، دئمه‌لی، اونون ماهیّتینده آغاجی آغاج (= بوتونجه‌یه)، چیناری چینار ائدن (= آیریجایا) جهت‌لر دوروب.
آنجاق همین چینارا باشقا جور ده باخماق اولار. سن اونا تاماشا ائدیرسن، دی گل کی، دوشونوشون نه اونون آغاج اولماسی، نه ده چینار اولماسی اوزرینده دایانیر. سن «بو» آغاجین سیلوئتینی[۱]، بوداقلاری‌نین سیرالانماسینی، اَیریسینی- دوزونو قاوراییشلا ییغیرسان، اؤزو ده بیرجه- بیرجه دئییل، هامیسینی بیردن احاطه ائدیرسن و بونو باجاردیغیندان حظّ آلیرسان. کانت باخ، بو حظّه ائستئتیک حظّ، بَینتی دئییر، بو جور تاماشا ائتمه‌یی ایسه ائستئتیک قاوراییش آدلاندیریر.
بئله‌لیکله، ائستئتیک قاوراییش اوچون خاراکتئریک‌دیر: بیرینجیسی، حادثه‌نین گؤرونوشو، داها دقیق، فورماسینی، بیلینتیسینی قاوراماق، ایکینجیسی، قاورانیلانلاری هئچ بیر آنلاییشلا محدودلاشدیرماماق (یعنی سن باخیب، دئینده کی، «بو آغاجدیر» و بونونلا یئترله‌ننده ائستئتیک قاوراییش باش وئرمیر). اونا گؤره ده ائستئتیک قاوراییشدا حادثه بیزه نه‌لی‌یی، «نه‌دیرلی‌یی» ایله یوخ، داها چوخ «نه‌سه»لی‌یی ایله آچیلیر.
اوچونجوسو ایسه، ائستئتیک قاوراییشیمیز حادثه‌نین فورماسینداکی مقصده‌اویغون دوزومو گؤرنده، اونون بیزیم آنلاماق، بیلمک باجاریغیمیزا اویغونلوغونو دوُیور کی، بوندان دا انسان حطّ آلیر.
بئله‌لیکله، بیز هر هانسی بیر شئیین فورماسینا مقصده‌اویغونلوق کیمی تاماشا ائدنده ائستئتیک یاشانتی کئچیریریک، یعنی اولایی ائستئتیک جهتدن یاشاییریق. باخ، بورادا انسان بیلینجی‌نین رفلکت‌لشدیریجی حؤکم یوروتمک باجاریغی‌نین ائستئتیک حساس‌لیغین یارانماسیندا رولو گؤرونور. رفلکت‌لشدیریجی حؤکم یوروتمک باجاریغی ائله ائدیر کی، انسان هله آنلامادیغی جیسیم و حادثه‌لردن روحون راحاتسیز حالینا دوشمور، اونلارا ائله یاناشیر کی، سانکی اونلارین نئجه و نه اوچون اولدوغونو همیشه تاپماق اولار. و او زامان کی کونکرئت بیر شئیه بئله باخیر، ائستئتیک قاوراییش باش وئریر.
____________________________________________
ایضاح:
[۱]- سیلوئت siluet [فرانسیز لوغتی]: کؤلگه؛ کؤلگه کیمی گؤرونن هر هانسی بیر شئی؛ اوزاقدا، قارانلیقدا، دوماندا گؤرونن شئیین چئوره‌لری
افکار فلسفی- ۵
کانت؛ در باره‌ی فهم زیباشناسی قوّه‌ی حاکمه‌ی تأمّلی[۱]
ترجمه: حمید بخشمند
(متن ترجمه فارسی)
کانت برای درک جوانب اصلی پدیده‌های زیباشناسانه، و ذوق زیباشناختی به‌مثابه یک استعداد، شروع به تدقیق قوّه‌ی حاکمه‌ی تأمّلی کرد. یک آدم معمولی وقتی خود را در میان رویدادهایی می‌یابد که از علل آنها غافل است، گیج و منگ شده و دچار واهمه می‌گردد. در حالی‌که طور دیگری هم می‌شود به این ناشناخته‌ها نگریست. این طرز نگرش را می‌توان بیشتر در شعور یا پژوهش‌های کسی که با لذت و شیفتگی به جهان می‌نگرد، دید. در این حال انسان قانون حاکم بر یک رخداد مشخص را نمی‌شناسد، لیکن ضمن مشاهده‌ی خود، از آن رخداد روی برنمی‌گرداند. زیرا معتقد است: قوانینی وجود دارند که آنها را اداره کرده [و به غایتی] هدایت‌شان می‌کنند.
این اعتقاد از کجا می‌آید؟ از یک باور دیگر. بر پایه‌ی این باور اشیا و رخدادهای جهان طوری تنظیم گشته‌اند و جریانشان چنان است که گویی طبق یک غایتِ عام مرتب شده و در راستای تحقق این غایت، هر یک نقش اختصاصی خود را انجام داده و سپس صحنه را ترک می‌گویند. به این پدیده، غایت‌مندی (تلئولوژی) گفته می‌شود.
اما [واقعیت] چنین نیست!
کانت نمی‌خواهد بگوید که جهان از طرف کسی و بر اساس یک غائیّت (غایت‌مندی) از پیش اندیشیده شده‌ای راهبری می‌شود. فیلسوفانی هستند که با مشاهده‌ی یک غایت معیّن در جهان، رویدادی را علّت یک رویداد دیگر دانسته و نتیجه می‌گیرند: در صحنه‌ی جهان غائیّت (هدف‌مندی) وجود دارد. به سخن دیگر، حوادث با هدفِ از پیش طرح شده‌ای به‌سوی آینده‌ی فرجامین خود روان‌اند. این هدف یا غایت اداره کننده، به‌شیوه‌ای بخردانه در ذهن خدای برنامه‌ریز وجود دارد. پیشتر گفتیم نگرشی که جهان را سیستمی غایت‌مند می‌بیند، تلئولوژیسم نامیده می‌شود.
کانت از بُن منکر هستی تلئولوژیک است. او غایت‌مندی را تنها در یک مورد قبول دارد: از پیش در قوّه‌ی حاکمه‌ی تأملی ما اصلی نهاده شده است: «هرچه می‌خواهی بکن، اما طوری به جهان بنگر که گویی جهان از طرف خرد و به‌شیوه‌ای بخردانه طرح‌ریزی شده است».
سپس کانت ادامه می‌دهد: بخاطر این باور موجود در قوّه‌ی حاکمه‌ی تأملی است که به‌رغم کلیه‌ی پدیدارها (فنومن)های تصادفی تجارب‌مان، در تجربه‌های ما یکپارچگی و کلیّت وجود دارد. ما تجارب‌مان را توده‌ی درهم برهمی از اشیا و اتفاقات نمی‌بینیم. حتی ناشناخته‌ترین رخدادها هم تجربه‌ی ما را پراکنده نمی‌سازد. این باور همچنان در ما تداوم می‌یابد که زمانی کلیت مربوط به آن را خواهیم یافت و این کلیت در شبکه‌‌ی معلومات ما خانه‌ی خود را پر خواهد کرد.
کانت بر پایه‌ی این اندیشه‌ها نتیجه می‌گیرد: احساس و ادراک رویدادها و طبیعت بر اساس غائیّت (غایت‌مندی)، نه به معنی غایت‌مندی خود آنها، که به معنی تطابق‌شان با طرز تفکر و احساس ماست.
کانت با توجه به احساس لذت و رضایتمندیِ ناشی از این مناسبت فهم ما با طبیعت می‌گوید: از قوّه به‌فعل درآمدن و ارضاء استعداد ما موجد لذت و رضایت‌مندی می‌شود.
لذت ما منشأ دیگری هم دارد: وقتی که به یک اصل کلی و جامعی دست می‌یابیم که قوانین متنوعی را در یک‌جا گرد می‌آورد، آن زمان خواست غایت‌مند دیدن طبیعت در ما اقناع شده و به‌همین خاطر احساس لذت می‌کنیم. جهان را بر اساس قوّه‌ی حاکمه‌ی تأملی نگریستن و با احساسِ از آن خود کردن آن، موجب لذت زیادی در ما می‌شود.
سپس کانت در ارتباط با لذت تصحیحی قائل می‌شود. ما یک شئی را بواسطه‌ی مفهوم موجود در شعورمان ادراک می‌کنیم، لاکن با احساس لذتی که آن شئی برانگیخته، موفق به این درک نمی‌شویم.
بعدها، در سده‌ی ۲۰، فیلسوفانِ موسوم به «نئوپوزیتیویست» از اینجا به این نتیجه رسیدند: گفتمان شعری (مصراع، بیت و غیره) احکام احساساتی (اِموتیو emotive)، یعنی محصول احساس می‌باشند. از منظر طبیعت به نداهایی همچون «آه- اوف» می‌مانند. با «آه- اوف» هم نمی‌توان چیستی رویدادها را فهمید. بنابراین، شعر نمی‌تواند به دانش (ادراک) حقیقی بپردازد.
نتیجه‌گیری کانت اما اندکی متفاوت بود. بیایید اندیشه‌ی او را به زبان خودمان توضیح دهیم. فرض کنید که در برابر ما یک درخت چنار وجود دارد. این درخت، یک درخت منفرد (انضمامی) است. ما با درک این نکته می‌گوییم: «این (فرد)، درخت است (کلی)». با این طرز تفکر، ما با دانش و فهم سر و کار داریم. درمی‌یابیم که شئی مورد مشاهده‌ی ما به‌جهت داشتن فلان خصوصیات، ضمن درخت بودن، چنار هم هست. بنابراین، در ماهیت آن ویژگی‌هایی است که درخت را درخت (= کلی) و چنار را چنار (= فرد) می‌کند.
اما طور دیگری هم می‌شود به همین چنار نگریست. شما دارید به آن می‌نگرید، اما فهم‌تان نه در درخت بودن و نه در چنار بودن آن درنگ نمی‌کند. تنها یک طرح کلی، سایه‌ای از «این» درخت، ردیفی از شاخه‌ها و کج و راست بودنشان را با قوّه‌ی ادراک جمع‌آوری کرده، آن هم نه تک‌به‌تک، بل همه را یک‌جا به احاطه‌ی ادراک خود درمی‌آورید، و از این توانایی و استعداد خویش احساس لذت می‌کنید. کانت این لذت را، لذت زیباشناختی و رضایت‌مندی، و این طرز نگرش را فهم زیباشناسانه می‌نامد.
به این ترتیب زیبایی، منش و ماهیت فهم است: نخست، بخاطر ظاهر رویداد- دقیق‌تر گفته باشیم – بخاطر درک فرم معلوم و آشکار آن. دو دیگر، بخاطر عدم محدودیت فهم شده‌ها با هیچ مفهوم بخصوصی (به این معنی که وقتی با نگریستن به آن می‌گویید «این درخت است» و به همین حد بسنده می‌کنید، آن‌وقت، فهم زیباشناختی روی نمی‌دهد). به‌همین خاطر هم در فهم زیباشناسانه، یک پدیده چیستی خود را نه با «چه هست»، بل بیشتر با «ناآشکارگی» خود به‌روی ما می‌گشاید.
سوم، بخاطر فهم زیباشناختی ما از طریق مشاهده‌ی غایت‌مندی در فرم یک پدیده، و با احساس تناسب آن با فهم و درک ما موجب لذت می‌شود.
بنابراین، ما با نگریستن غایت‌مندانه به فرم هر چیز، زندگی زیباشناسانه‌ای را تجربه می‌کنیم. یعنی حادثه‌ای را زیباشناسانه می‌زییم. در اینجا نقش قوّه‌ی حاکمه‌ی تأملیِ شعور آدمی در ایجاد حساسیت زیباشناسانه مشاهده می‌شود. ساز و کار قوّه‌ی حاکمه‌ی تأملی باعث می‌شود که انسان بابت اشیا و پدیده‌های درک ناشده به ناراحتی روحی دچار نشود؛ طوری به آنها نزدیک می‌شود که گویی چیستی و چرایی آنها همیشه دست‌یافتنی است. با این نگرش به یک شئی مشخص است که درک زیباشاسانه روی می‌دهد.
[۱]- reflective judgment، مأخوذ از واژه‌نامه‌ی پایانی ترجمه‌ی «نقد قوّه حکم»، عبدالکریم رشیدیان.
