منورالفکرلرین هئچ بیریسی‌نین دوشونجه ارثی میرزه فتحعلی آخوندزاده قده‌ر قالماقاللی اولمامیشدیر. خصوصی ایله دین حاقدا مؤوقعی بیرچوخ جنجال‌لارا سبب اولموشدور. ائله کی ان قاباریق فیکری اثری اولان:«مکتوبات کمال‌الدوله» نه قاجار، نه بیرینجی و نه ایکینجی پهلوی دؤورو و نه ده انقلابدان سونرا چاپ ایجازه‌سی آلا بیلمه‌میشدیر. آنجاق من بورادا بو حاقدا دئییل، یالنیز، اونون ملی مسئله‌لر حاققیندا بوگون بیزه چوخلو سوال‌لار دوغوران دوشونجه‌سینه توخونماق ایسته‌میشم.
اصلی مطلبه کئچید آلماق اوچون بری‌باشدان دئییم کی میرزه‌فتحعلی آخوندزاده‌نین ملی مسئله‌لر فونوندا آذربایجانا هئچ بیر عایدیتی یوخدور. سؤزومون داوامیندا بو ادعایه دایر فاکت‌لار ایره‌لی سوره‌جم.
میرزه فتحعلی آخوندزاده، اؤز عصری‌نین بؤیوک متفکری ایدی. بوندا هئچ بیر شوبهه یئری یوخدور. او، غربده و روسیه‌ده عرصه‌یه گلن قاباقجیل دوشونجه‌لری روس دیلی و روس- غرب متفکرلری ( ولتر، جان استوارت میل، دیوید هیوم، مونتسکیو. بلینسکی و الکساندر هرتسن و …) واسیطه‌سی ایله منیمسه‌میش، اثرلرینده اونلاری زامان – زامان عکس ائتدیرمیش‌‌دیر.
میرزه فتحعلی‌آخوندزاده‌نی مدرن تورک و فارس دراماتورگییاسی‌نین آتاسی آدلاندیرماق اولار. بو حاقدا اونون تمثیلات آددا تانینمیش آلتی کمدی اثرینی یاد ائتمک لازیم‌دیر.(هرچند حیاتی بویو نمایشنامه‌لر اورژینال دیلی اولان تورک دیلینده یوخ بلکه روس دیلینه ترجومه اولوب -تفلیس‌ده- صحنه‌یه گئتدی. فقط عؤمرونون سون ایل‌لرینده باکی‌دا دوستو حسن‌بی زردابی‌نین شاگردلری طرفیندن تاماشالار تورکجه اجرا اولدو. تاماشاچیلار اکثر ارمنی‌لر اولموشدور. و ایراندا دا اساسا فارسجایا چئوریلیب صحنه‌لشدی) ایلک دفعه اورتا شرقده «فن شریف دراما»نی آخوندزاده تانیتدی. همچنین دئمک اولار او ایلک دفعه ایراندا هله تجروبه اولمایان، سؤزون مدرن معناسیندا قیسا رمان یازدی: «آلدانمیش کواکب یا یوسف‌شاه سراجین حئکایتی».
آخوندزاده اصلینده، قارشیسینا مقصد قویدوغو «انتباه و تهذیب اخلاق» اوچون مدرن سیاسی دوشونجه‌لرینی تئاتر قالیبینده تقدیم ائدیردی. بو حاقدا چوخ دانیشماق اولار لاکین بیزیم بو یازیدا مقصدیمیز بونلاری آچیقلاماق دئییل. بو یازی، قیساجا اولاراق یالنیز آخوندزاده‌نین ملی باخیشینا توخونماق ایسته‌ییر:
اوّلده وورغولادیغیم کیمی میرزه فتحعلی‌آخوندزاده‌نین ملی مفکوره و ماراق‌لاری آذربایجانا دئییل، بلکه، چوخ آشیری شکیلده «ایران ناسیونالیزمی»نه محدود اولوب، صیرف، ایرانپرست‌لیک و آنتی‌عرب عنصرلرینی اؤزونده احتوا ائتمیشدیر.
اساس انرژیسینی، اسلام‌دان قاباق کی دیرناق آراسی عظمتلی پارس مدنیتینی اؤز تعبیری ایله دئسک: «زادگاه اصلی نیاکان پارسیان»دا دیرچلتمه‌یه حصر ائتمیش آخوندزاده اؤزونو بئله تقدیم ائدیر: «من خودم اگرچه علی‌الظاهر ترکم، اما نژادم از پارسیان است.»۱
تورک آتا-آنادان دوغولموش تورک دیللی آخوندزاده‌نین ایرانچیلیق مفکوره‌سی بیر چوخلاری کیمی اونون رمانتیک باستانچیلیغیندان ایره‌لی گلمیش‌دیر؛ او، ایرانلی‌لارین قاراگونه قالماسی‌نین سبب‌لرینی اساسا اسلام و عرب‌لرده گؤروردو و بئله‌سینه راسیستی باخیشلارا یول وئریردی: «عرب‌ها علاوه بر آن‌که سلطنت هزارساله‌ی ما را به زوال آوردند، شان و شوکت مارا بر باد دادند و وطن مارا خراب اندر خراب نمودند…»۲
آخوندزاده‌نی اسلام‌دان قاباق کی پارسیان ایمپئرییاسینا آشیری مئیلی اولدوغو اوچون ایران مدرن ناسیونالیزمی‌نین تملچیسی آدلاندیرماق اولار. او ناسیونالیزم کی «ایرانا حمله ائدیب اسلامی خالقا تحمیل ائدن» عرب‌لره و ایرانا رقیب اولان عثمانلی تورک‌لرینه نیفرت اساسیندا قورولموشدور.
مکتوبات اثرینده، او کمال‌الدوله دیلی ایله ایرانلی‌لارا خطابا یازیر: «عرب‌های برهنه و گرسنه یک‌هزار‌و‌دویست سال است تو را بدبخت کرده‌اند.»
ایلک نمایشنامه‌نی، ایلک رمانی، ایلک کریتیکانی و حتی ایلک زیرنویسی یازماقلا یاناشی آخوندزاده، ایلک دفعه اولاراق دا ناسیونالیستی و راسیستی نفرت تومونو ایران ضیالیسیندا اکدی و سوواردی. بو توم سونرالار پهلوی رژیمینده کؤرلو کؤتوکلو بیر آغاجا دؤندو و باشقا ائتنیک‌لری و اونلارا منسوب اولان کولتورلری قارا کؤلگه‌ده ساخلادی. علی‌دشتی‌لری، تقی ارانی‌لری، احمد کسروی‌لری، افشارلاری و طباطبایی‌لری و هابئله بونلارا تای دیگر عنصرلری توهمه سالاراق ایسته‌دی کی «ملت ما را از قید اکثر رسوم ذمیه‌ی این عرب‌ها، که سلطنت هزارساله‌ی عدالت‌آیین ممدوحه‌ی بلندآوای مارا به زوال آوردند، آزاد کند.»۳
شعره گلینجه ده او، بئله باخیش بیلدیردی: «فقط فردوسی، نظامی، جامی، سعدی و ملای روم و حافظ شاعرند… درمیان ترکان، تا زمان ما، از متقدمین شاعری نبوده است. فضولی شاعر نیست و خیالاتش فاقد تاثیر است؛ تنها یک ناظم استاد است.”»۴
آمما فردوسی‌یه گلدیکده اونا اولان اؤزل سئوگیسینی گیزلتمه‌دی «در میان ملت اسلام، پوئزی فقط عبارت از اشعار فردوسی است که نظیر آن تا امروز به هیچ کس از ملت اسلام مقدور نگردیده است»۵
دوغرودور آخوندزاده اکثر اثرلرینی تورکجه‌ده یازیبدیر و بو مسئله بیزه بونو یئتیریر کی اونون نه قده‌ر تورک دیلینه رغبتی و باغلیلیغی وارمیش آنجاق، بو او دئمک دئییل کی اونون اثرلریندن اؤز مقصدیمیزه اویغون بیر شئی‌لر سئچیب، اؤزل اوخونوشوموزلا اونو صیرف آذربایجان ادبیاتینا و آذربایجان ملی مسئله‌لرینه سیریییب، اوخوجونو حقیقت‌دن یاییندیراق. همن ایش‌لر کی ایلک‌گونلرده فریدون‌بی‌کؤچرلی و فیکیرداشلاری طرفیندن ائدیلدی. اونلار واختیلا آخوندزاده‌نی عزیزله‌یرکن، یازیلارینی، ان چوخ اونون کمدی‌لرینه یؤنلتمیش، چوخ آز مقداردا تنقید، مکتوبات و آلدانمیش کواکب حئکایه‌سی حاقدا یازمیشلار. اونا گؤره کی او واختی آذربایجان ضیالیسی ایراندان اوزاقلاشماق آردینجا ایدی و بو اثرلرین تمل مؤوضوعسو تمامی ایله ایران میلتچی‌‌لییینی مدافعه ائدیردی.
میرزه فتحعلی آخوندزاده ایستر-ایسته‌مز سونراکی آذربایجان مدرن ادبیاتی‌نین یولونو آچدی و اونا یؤن وئردی. بو یارادیجیلیق، اؤز یئرینده همیشه تقدیره لاییق اولاجاق. آمما عین حالدا بو سبب اولمایاجاق بیز اونون اؤزونو باشقا ملیته منسوب ائدیب آشکارا دیله گتیردییینی گؤرمزدن گله‌ک.
«من خودم اگرچه علی‌الظاهر ترکم، اما نژادم از پارسیان است.»
«حیف به تو ای ایران؛ کو آن قدرت، کو آن سعادت… زمین تو خراب و اهل تو نادان…»۶
میرزه‌فتحعلی آخوندزاده‌نین ادعا ائتدیییی او «شوکت» او «سعادت» دؤورانی بیزه ایندی موهوم و گولونج گلسه ده، ملی مسئله‌لر کانتکستینده، اونون پان ایرانچیلیغینی اؤرت باسدیر ائله‌‌‌مه‌یه حاققیمیز یوخدور؛ اونسوز دا بو باخیش‌لار بوگون، او قده‌ر سوست و رئاللیقدان اوزاق‌دیرلار کی هئچ اونلاری گیزلتمه‌یه احتیاج قالمیر؛ لاکین، حقیقته گلینجه هر هانسی مؤوضوع‌لا باغلی تام پرینسیپییال مؤوقع‌دن چیخیش ائتمه‌لیییک.
اصلی منبع‌لر:
۱.م.ف.آخوندوف.الفبای جدید و مکتوبات.نامه به مانکجی. ص ۲۴۹
۲.همان، صص۲۴۶-۲۴۵
۳. همان،ص۲۲۰
۴.م.ف.آخوندزاده.مقالات،صص۳۰-۲۹
۵.م.ف.آخوندزاده. مکتوبات،ص ۳۴
۶. مکتوبات، به‌کوشش باقرمومنی. صص۲۱-۲۰
