فلسفی دوشونجه‌لر- ۸
فروید؛ انسان پسیخولوژیسی‌نین استروکتورو حاقّیندا
کؤچورن و چئویرن: حمید بخشمند
«شعور نه‌دیر؟» سوآلینا بئله جاواب وئرمک اولار: بیلدی‌ییمیزی بیلمک. یعنی من بیر شئیی دوشوننده و اونو دوشونمه‌ده اولدوغومو بیلنده پروسس شعوردا، بیلینجده گئدیر.
آنجاق انسانین ایچ دونیاسیندا، روحوندا ائله سوْراقلار، اوْبرازلار، ایستکلر، چاغیریشلار دا وار کی، انسان شعورونون اونلاردان خبری یوخدور. قروید ثبوت ائدیر کی، اونلارین بیر چوخو بیلینج‌آلتیندا دورور، اونا گؤره ده شعور اونلاری بیلمیر. بس شعورآلتی نئجه یارانیر؟
فرویدا گؤره کؤرپه‌لیکدن بیزده لیبیدو، یعنی حظّ آلماق ایسته‌یی گوجلو اولور. اؤزو ده بو حظّ آلماق ایسته‌یی بیر چوخ حاللاردا یاساق ائدیلمیش شئیلره یؤنه‌لیر. بونون سببی اودور کی، انسانا یاساغی پوْزوب قاداغان ائدیلمیش شئیلری الده ائتمک آیریجا لذّت وئریر. اونا گؤره ده مثل وار: قاداغان ائدیلمیش مئیوه‌لر لذّتلی اولور. بو سببدن ده لیبیدو تئز – تئز انسانی یا اوره‌یینده، یا دا ائتدی‌یینده بعضی اخلاق قایدالارینی پوْزماغا زوْرونلاییر. آنجاق، آخی انسان ائتدی‌یی و یا دوشونوب ایسته‌دی‌یی عاییبین عاییبلیغینی یاخشی بیلیر. شعورون دا بئله بیر خاصیّتی وار، بیر شئیی اؤزونده عاییب ساییرسا، پیس، دؤزولمز ساییرسا، بیر آز کئچیر اونو اونودور. دوْغرودان دا، کیمسه باش وئرمیش فاجیعه‌نی اونوتماسا، یا دَلی اولور، یا دا اوزولوب اؤلر.
بس عاییبلی، پیس شئیلری اونوتماق نه دئمکدیر؟ فرویدا گؤره، اونوتماق شعور آیدینلیغیندان، شعور ایشیغیندان، سیخیشدیریب چیخارماقدیر. بیلینج اونا اذیّت وئرن، اونو اوتاندیران شئیلری سیخیشدیریب اؤزوندن چیخاریر. بس سیخیشدیریب هارا آتیر؟ سؤزسوز، انسان بدنیندن قیراغا یوخ. عاییب، آغریلی دوشونجه‌لر، پیس ایستکلر بیلینجدن سیخیشدیریلیب چیخاریلاندا روحون ایشیقلی بؤلگه‌سیندن قارانلیق بؤلگه‌سینه، – بیلینج‌آلتینا دوشور. شعوردان سیخیشدیریلانلار شعورآلتینا ییغیلیر.
بیلینج‌آلتی قارانلیق بیر عالمدیر، جهنّم‌دیر، چونکی بورادا پیس، عاییبلی، سالدیرقان (تجاووزکار) ایستکلر، جان‌آتیملار توپلانیب. بوتون بو ایستکلر شوپنهاورین کور و کار گوج اولوب قایناشان دونیا ایسته‌مینه چوخ اوخشاییر.
فرویدا گؤره، بیلینج‌آلتیندا دهشتلی پسیخی انرژی توپلانیر. بیلینجده اولانلار آچیق – آیدین ایشله‌نیر، ایشله‌ییر، اونا گؤره ده اؤز پسیخیکی انرژی‌لرینی اصراف ائدیب بوشالدیرلار. بیلینج‌آلتیندا اولانلار ایسه چیخیب ایشلنمه‌دیکجه پسیخی انرژی‌لرینی ساخلاییرلار. پسیخی انرژی‌نین ییغیلیب آرتماسی ایسه او درجه‌یه چاتا بیلر کی، آخیردا ووروب بوتون معنویّاتی دارماداغین ائدن قورخونج، قارانلیق گوج اولار. اونا گؤره ده شعور آلتیندا اولانلار شعورا دوشوب اورادا ایشلمه‌یه، اونلاری قوورولدان انرژیدن یاخالارینی قورتارماغا جان آتیرلار. آنجاق ایش اوندادیر کی، شعورلا شعورآلتی (یعنی «من» ایله «او») آراسیندا گؤزتچی، قاراوولچو، سن‌زور کیمی اوست من دورور. او ائله بیل انسانین ایچینده توپلومون گؤزودور، هده‌له‌ییجی بارماغی‌دیر. اوست من بیلینج‌آلتیندان چیخان عاییب – عاییب ایستکلری، اوبرازلاری آغزیندان ووروب گئری قایتاریر.
اونا گؤره ده ییغیلمیش انرژیسیندن آزاد اولماق ایسته‌ین بیلینج‌آلتی ایستکلرین بیر علاجی قالیر، اوست منی آلدادان اَیین – باشا، دونا گیریب شعورا کئچمک.
زیگموند فروید بیلینج‌آلتیندا اولانلارین اؤز انرژی‌لرینی ایشلتمک اوچون، بئله‌جه، دونلارینی دییشیب اوزه چیخارماسینا، گئرچکمه‌سینه سوبلیماسیون دئییر. او بئله حساب ائدیر کی، صنعتکارلارین اثرلرینده اونلارین بیلینج‌آلتی ایستکلری، اوبرازلاری سوبلیمه اولونور. فرویدا گؤره، فانتزیالار، خیاللار و بیر چوخ یوخولار سوبلیماسیونون تؤره‌مه‌لری‌دیر.
افکار فلسفی- ۸
فروید و ساختار روان‌شناختی انسان
ترجمه: حمید بخشمند
(متن ترجمه فارسی)
به پرسش «آگاهی چیست؟»، می‌توان این‌گونه پاسخ داد: آگاه بودن از دانسته‌ها. به این معنی که وقتی من به‌چیزی می‌اندیشم و آگاهم به این‌که دارم می‌اندیشم، این عمل، فرآیندی است که در شعور و آگاهی من اتفاق می‌افتد.
اما در روح و در دنیای درونی انسان پرسش‌ها، صورت‌ها، خواسته‌ها و دعوت‌هایی هم وجود دارند که شعور آدمی از آن‌ها بی‌خبر است. فروید ثابت می‌کند که بسیاری از این عوامل چون در ناخودآگاه ما جای دارند، به‌همین خاطر شعورمان از آن‌ها بی‌اطلاع است. اما چگونگی تکوین ناخودآگاه.
از نظر فروید لیبیدو، یعنی خواست لذّت، از همان دوران نوزادی انسان همچنان یک نیروی قوی محسوب می‌شود. خواست لذّت در اغلب موارد به‌سوی چیزهای نهی شده میل می‌کند. علّت این امر آن است که از میان برداشتن نهی‌ها و دست‌یابی به چیزهای منع شده برای انسان لذّت خاصی دارد. مثَلی است که می‌گوید: میوه‌های ممنوعه لذیذتر از سایر میوه‌هاست. از این‌رو لیبیدو پیوسته انسان را چه در نظر و چه در عمل به نقض برخی قوانین اخلاقی وادار می‌کند. با این حال آدمی از معیوب بودن نظر عمل عیب‌آلود خویش نیک آگاه است. شعور نیز یک چنین خاصیتی دارد. اگر او چیزی را پیش خود یک نقص یا زشت و یا غیرقابل تحمل بپندارد، کوته زمانی بعد آن را فراموش می‌کند. حقیقت آن است که اگر کسی فاجعه‌ی بوقوع پیوسته‌ای را فراموش نکند، یا دچار جنون می‌شود یا از فرط درماندگی می‌میرد.
اما منظور از فراموش کردن چیزهای ناپسند و معیوب چیست؟ از نظر فروید فراموشی کوششی است برای رهایی از سرکوب ناشی از وضوح و روشنایی آگاهی. آگاهی چیزهایی که موجب آزار و آزرم او می‌شود را سرکوب کرده و از خود دور می‌افکند. اما آن‌ها [بعد از این عمل] به کجا می‌روند؟ بی‌تردید به جایی خارج از وجود انسان نمی‌روند. افکار شرم‌آگین و سنگین، و نیز خواسته‌های نامطلوب پس از سرکوب و خروج از آگاهی، از منطقه‌ی روشن ضمیر انسان به منطقه‌ی تاریک آن، یعنی به ناخودآگاه منتقل می‌شوند. سرکوب شدگان آگاهی در ناخودآگاه گرد می‌آیند.
ناخودآگاه، عالمی است تیره و تار. یک دوزخ. زیرا اینجا محل تجمیع تمام خواسته‌های نامطلوب، معیوب، متجاوز و جان‌فرساست. این خواسته‌ها بیشتر به نیروهای کر و کور و درهم جوش میل به جهان شوپنهاور شباهت دارند.
به‌باور فروید انرژی روانی دهشتناکی در ناخودآگاه ذخیره شده است. محتویات آگاهی با بکار گرفته شدن خود، انرژی‌های روانی خود را به مصرف رسانده و خالی می‌شوند. اما محتویات ناخودآگاه تا زمانی که به مصرف نرسیده‌اند، انرژی روانی خود را نگه می‌دارند. افزایش و ذخیره شدن انرژی روانی می‌تواند به‌حدی برسد که سرانجام تبدیل به نیروی ترسناک و تاریکی شده، کل دنیای معنوی را زیر و رو کند. به‌همین جهت محتویات ناخودآگاه می‌کوشند به خودآگاه انتقال یافته، در آنجا مصرف شده و گریبان خود را از یک انرژی جانسوز خلاص کنند. اما مسئله اینجاست که بین خودآگاه و ناخودآگاه (یعنی «من» و «ئید Id») یک ناظر، یک نگهبان، یک «من برترِ» سنسور مانندی نشسته است. این میانجی گویی چشم یا انگشت تهدیدگر جامعه در درون آدمی است. «من برتر» مشت بر دهان خواسته‌ها و عوامل ناپسندی که سر از ناخودآگاه بلند می‌کنند، می‌کوبد و آن‌ها را وادار به عقب‌نشینی می‌کند.
در این‌صورت برای آن گروه از خواسته‌های ناخودآگاه که می‌خواهند از نیروی ذخیره شده‌ی خویش رهایی پیدا کنند، تنها یک راه چاره باقی می‌ماند و آن این‌که رخت و لباس مبدّلی به تن می‌کنند تا بتوانند با فریفتن «من برتر» خود را به حوزه‌ی آگاهی برسانند.
زیگموند فروید به این محتویات ناخودآگاه که برای به مصرف رساندن انرژی‌شان خود را طوری می‌آرایند تا بلکه بتوانند [از زیر] به‌سطح آمده و خود را تحقق بخشند را، سوبلیمیشن sublimation [= تصعید] نام می‌نهد. به عقیده‌ی وی هنرمند کسی است که خواسته‌ها و تصورات ناخودآگاه او سوبلیمه یا تصعید شده است. از او تصورات، تخیلات و بسیاری از خواب‌ها و رویاها چیزی جز محصول سوبلیماسیون [یا همان تصعید] نیست.
