آجيلي- شیرينلي خاطیره‌لریم(1)
هاشیم ترلان
ایضاح:
گؤرکملی آذربایجان شاعری “هاشیم ترلان”ین آجیلی شیرینلی خاطیره‌لری‌نین بیرینجی جیلدی، “گوموشو پئنجک” آدیندا 1386ینجی ایل “فیروزان” نشریاتی طرفیندن یاییلدی. 550 صحیفه‌لیک بو کیتابا هاشیم ترلانین 1326ینجی ایلین سونونادک خاطیره‌لری داخیل ائدیلمیشدیر. خاطیره‌لرین ایکینجی جیلدی‌ایسه گؤرکملی شاعریمیزین ال یازمالاری اساسیندا سون ایل‌لر حاضیرلانیردی. آنجاق تاسفله شاعریمیزین قوجالیق و یادداشت پرابلئملری‌له باغلی سونا قده‌ر داوام تاپمادی و یاریمچیق قالدی.
بئله قرارا گلدیک کی یاریمچیق قالمیش خاطیره‌لر مجموعه‌سی‌نین بعضی حصه‌لرینی سیز عزیز اوخوجولارلادا پایلاشاق. بونودا آرتیرمالی‌ییق کی هاشم ترلانین “گوموشو پئنجک” عنوانلی خاطیره‌لر کیتابی‌نین بیرینجی جیلدی‌نین PDF فورمتینده فایلینی درگیمیزین “کیتاب” بؤلوموندن الده ائتمک اولار. (ایشیق)
***
- دیدرگین‌لیک
… آذربايجان كندلرينده وضعيت داهادا آغیرلاشیردی. میللی حؤکومتين آرادان گئتمه‌سي كند اربابلاري‌نين ال- قوللاريني آچميشدي. اونلار آج قوردلار كيمي كندلره سوخولوب، كندلي‌لري سويماغا باشلاميشديلار. اربابلار، میللی حؤکومتين كندليلره کئچدیگی مالكانه بهره‌سيني يئني‌دن نئچه برابر آلماغا جان آتيرديلار. دؤولت ژاندارملاري يئنه‌ده مهربان فدايی‌لرين يئريني توتوب، اربابلارين آرخاسیندا دایانیب، کندلی‌لری سویوردولار. سارابین آلان‌براغوش ماحالی‌نین اربابلاری: بهادري‌لر، اسكندري‌لر، حسينعلي‌خان‌لار، سردارخان‌لار، يئنه‌ده قويون، قوزو، تويوق و س وئرگی‌لرینی بير قانون کیمی كندليلرين بوينونا قويوردولار. احوالاتي بئله گؤره‌ن كندليلر جانلاريندان بئزیب، شهرلره، باشليجا اولاراق تهرانا آخيشماغا باشلامیشديلار. اينديه قده‌ر اؤز آلين ترلري ايله اؤلكه‌نين اکین ایشلرینی قايدايا سالان کند زحتمكشلری، اؤز يورد- يووالاريني ترك ائتمه‌يه مجبور اولموشدولار… - تهراندا
البرز سيرا داغلارينين قوينوندا يئرلش تهران شهري، بوينو چیگنینده قالمیش موفليس ديلنچی‌لره اوخشایيردي. تهران، ایکی ايل بوندان اول ترك ائتديگيم همان شهر ايدي. خيابانلاردا آخيب گئده‌ن انسانلار ايستكلي بير شئيیني ايتيريميش آداملار كيمي اويان- بويانا قاچيرديلار. اونلارين آلينلاريندا اولان قيريشيقلاردان، گؤزلرينده‌كي وحشتي، باخيشلاریندان‌ایسه بير درده مبتلا اولدوقلارینی آنلاماق اولوردو. آمما بير تزه‌ليك‌ده نظريمي جلب ائديردي؛ اودا بير فرومدا اولان مینیک ماشينلارينین خيابانلاردا آخيشماسي‌ايدي. بو ماشينلار تانیدیغیم تاكسي‌لر کیمی دئييرديلر. سونرا اؤيرنديم كي قاجار نسليندن اولان فخرالدوله آدلي بير خانم نئچه یوز عدد بو تزه تاكسي‌لاردان ایلک دفعه اولاراق خارجدن وارد ائتميشدير.
1326- ینجي ايل ايدي. ايكي ايلدن سونرا يئنه تهران كوچه‌لرينده ايش آختاريرديم. فاشيزمين دونيادا ياراتديغي موحاریبه يئنيجه قورتارميشدي. بير ايل ايدي دونيادا توپ، توفنگ سسي ائشيديلميردي. موحاریبه‌دن ضرر گؤرموش اؤلكه‌لر يئني‌دن قوروجولوق ايشلرينه باشلاميشديلار. ايراندادا باشيلجا اولاراق تهراندا قديم داير اولان كارخانالارين چوخو قاپيلاريني باغلاميش، صادرات و وارداتين اولماديغيندان كسادليق و ايشسيزليك وجودا گلميشدي. چؤركچي دوكانلاري‌نين اؤنونده صفلرين سايي گئتديكجه آرتماقدا ايدي.
هر بير آذربايجانلي تهرانا وارد اولان كيمي چيگنینه بير صاندیق پرتقال آليب، اونو دنه- دنه ساتماغا مشغول اولوردو. تهران دوغروسو اوستو آچيق بير مزارا بنزه‌ييردي… - ایش آختاریشیندا
من ايش دالينجا دولانيرديم. او زامانلار تهراندا اولان “چيت‌سازي” كارخاناسي تازا تيكيليب، ايشه باشلاميشدي. ائشيتديگيمه گؤره اوردا كارگر قبول ائديرديلر. اونا گؤره‌ده اؤزومو حاضیرلاييب، صاباحي گونو چيت‌سازي كارخاناسينا گئتديم. اوردا منيم كيمي ایشسيز آداملارين سايي حدديندن آرتيق ايدي. بئله گؤردوكده بير آز ال- آياغيم سويودو، آمما چارم يوخ ايدي. مجبور اولوب دؤزمه‌لي اولدوم. بير آزدان سونرا كارگرلر آراسيندا انکئت پايلاديلار؛ هامي گره‌ك اونو دولدورمالي ايدی. من انکئتی دولدوراندا «آنادان اولدوغون يئر» سوالينا جواب يازمالي‌ايديم. سیجیللیمده “باكي” يازيلميشدي، آمما باكي سؤزونو يازماغا اليم گلميردي. بيلرديم كي بو سؤز اونلاري ايلديريم كيمي چالاجاق. اونا گؤره ده باكي سؤزونون يئريني بوش قويدوم. انکئتین آلتيني امضالایيب آماده ائتديم. ازدهام او قده‌ر چوخالميشدي كي نؤوبه‌نين منه چاتماغيني گومان ائتميرديم. ائله ده اولدو. او گون ساعت 3 كيمي گؤزله‌ديم. نؤوبه منه يئتيشمه‌دي. تصميم توتدوم صاباح سحر تئزدن كارخانادا حاضیر اولام. ائرته‌سي گون سحر تئزدن گليب اؤزومه يئر توتدوم. گون اورتایا ياخين دفتره وارد اولدوم. دولدوردوغوم ورقه‌نی تقديم ائتديم. مسئول كارمند ورقه‌ني اوخويوب، باشيني قووزادي:
– نه اوچون دوغولدوغون يئرين آدينی يازماميسان؟
او مندن جواب گؤزله‌مه‌ييب دئدي:
– سیجیللینی وئرمنه!
من نااميد اولا- اولا دئديم:
– بويورون.
او سیجیللینی مندن آلیب ورقله‌دي:
– سن كي بادكوبه ده آنادان اولوبسان. بيز ايرانلي ايشه قبول ائديريك.
– من ده ايرانلي‌يام. آذربايجانلي.
او قاشلاريني دويونله‌ييب دئدي:
– سيز مهاجرسيز.
قاپيدا دايانان مامورا ايشاره ائتدي. مامور گليب قولومدان توتوب ائشيگه چيخارتدي. بئله‌ليكله بير دونيا اوميد بسله‌ديگيم آروزلاريم هاوايا دؤندو. يئنه‌ده دوننكي موباریزه يوللاريم گؤزلريمين اؤنونده جيلوه‌لندي. يولومون حق اولدوغونا بير داها ايمان گتيرديم. دوشونوردوم، نه قده‌ر كوروش‌لارين، دارالارين، محمدرضا كيمي تؤر- تؤكونتولري وارسا، ايران و آذربايجان خالقلارینا شن حيات، ریفاه ایمكاني اولماياجاقدير. يوللاري ايشيقلانديران یالنیز موباریزه‌دير.
يئني‌دن ايش داليسينجا گئتمكدن چكينيرديم. كسب‌كارليق ايشينه نیسبتن وارد اولدوغوم اوچون، يئنه‌ده بو ايشين داليسينجا گئتمه‌لی‌ايديم….
- کؤهنه پالتار آل- وئرچیسی
كندليلريميز شهره گئتدیگیمی ائشیتدیکده منه 50 تومان سرمایه وئرميشديلر. ائرته‌سی گونو بازار گئديب، بئیروت‌دان گلن ايشلنميش كوت- شالواردان آليب گتيرديم. من بونلاري تعمير ائتديريب، اوطوله‌یيب، ساتمالي‌ايديم. اگر بو مال‌لارين زده‌لري اولسايدي، روفو اولوناردي. اگر زده‌لري بؤيوك اولوب، روفو ايله رفع اولماسايدي، اونلاري درز وورماقلا عيب‌لرينی رفع ائدرديك.
بازاردان آلديغيم مال‌لارين ايچينده ساري آمريكايی بير شالوار وار ايدي. بو شالوار چوخ آز ايشلنميش، مؤحكم ايدي، امما بير عيبي وار ايدي. او دا شالوارين بير دیزي ايكي سانتيمتر حددينده جيريلميش‌ايدي. بو بؤيوكلوكده جيريقي روفوايله آرادان قالدیرماق دوزگون دئييلدي. او نظره توخوندوغو اوچون شالوار گره‌ك قاییشین آلتيندان تا دوبل اولان يئره قده‌ر خياط چرخي ايله درز اولونوردو. بئله‌ده ائله‌دیم. همان درز اولان يئردن اوطو ائديب، قاتلانان بير تختين اوستوندن آسيب دايانميشديم. بو آن دا اورتا یاشلي بير كيشي‌نين گؤزلري شالوارا ساتاشدي. او شالواري گؤتوروب باخدي، سونرا يئرينه قويوب گئتدي. اون دقيقه‌دن سونرا بير پوليس ايله «آژدان» گئري قایيتدي. همان شالواري پوليسه نیشان وئريب دئدي:
– نئچه گون بوندان قاباق منيم ائويمي اوغرو ووروبدور. بو شالواردا اوغورلانان شئيلرين ايچينده ايدي.
آژدان منه باخيب خبر آلدي:
– بو شالواري هاردان آليبسان؟
– بازاردان
– بو آغا دئيير منيم ائويمدن اوغورلانيب
– او سهو ائدير. من بو شالواري بئیروت‌دان گلن مال‌لارين ايچيندن سئچيب آلميشام.
آژدان قانع اولماییب، منی کلانتری‌یه آپاردی. رئيسه گزارش وئردي. رئيس دئدي:
– بو شالواري هاردان آليبسان؟
آژدانا دئدیک‌لریمی تکرار ائتدیم و دئديم:
– آقاي رئيس بو آغا سهو ائدير. من اونون سهويني ثابت ائده‌رم.
– نئجه ثابت ائده‌رسن؟
دئديم:
– من بو آقادان سوال ائديرم، آيا بو شالوارين زده‌سی، عيبي وارديرمي؟
جواب وئردي:
– خير. هئچ بير عيبي، زده‌سی يوخدور.
– اگر عيب تاپيلسا سهو ائتديگيني بوينونا آلارسانمي؟
– آلارام.
من اوزومو رئيس كلانتريه توتوب دئديم:
– اگر مومكون اولسا منه بير تيغ وئرين!
رئيس ميزين كشووني آچيب كؤهنه بیر تيغ پارچاسي منه طرف اوزاتدي. من شالوارين يوخاري طرفيني تيغ‌له يواشجا سؤكمه‌يه باشلاديم. شالوارين ديزينه چاتاندا بؤيوك بير چيريق، زده گؤروندو. من اوزومو آدين بيلمه‌ديگيم كيشي‌يه توتوب دئديم:
– بس دئييردين شالوارين هئچ بير عيبي يوخدور؟ بس بو زده نه‌دير؟
كيشي اؤزونو ايتيرميشدي. بيلميردي نه دئسين. من اوزومو رئيسه دوتوب دئديم:
– آقاي رئيس! ايندي بو آغانين سهو ائتديگيني ثابت ائده بيلديم‌مي؟
هامي بير- بيرينين اوزونه باخيردي. من سؤزومو دوام ائديب دئديم:
– ايندي بو آغا مني آوارا ائديب و بو شالوارين تعميرينه خرج ائتديگيم پولو دالي قايتارمالي‌دير…
- یئنه تحقیر، یئنه اذیت
آذربايجان دموكرات فیرقه‌سي‌نين غروبوندان سونرا ايراندا خصوصاً تهراندا سياسي، اجتماعي وضعيت آغير و دؤزولمز اولموشدو. فارس شوونيستلري توركلري گؤرنده اونلاري آجي گولوشلرله قارشيلاييرديلار. آذربايجانين شهر و كندلريندن آخيب گلنلر تهرانين جنوبونو -جواديه‌ني، نازي‌آبادي- دولدورموشدولار. باشقا ديلله دئسك آذربايجانلی‌لارين ديوارلاري آشاغي گلديكده، شوونيستلرين ديوارلاري يوخاري قالخيب اوجاليردي. دربارين هاوادارلاري كؤنوللري ايسته‌مه‌ديگي آداملاری “متجاسر” آدي ايله تحقیر ائدیردیلر.
هله يوز ايل بوندان اول اورتا شرقده، میثلي اولمايان مشروطه قيامينی یارادان، آذربايجانين قهرمان اوغلو ستارخانين قالديرديغي بايراغين آلتيندا لياقتسیز قاجار شاهلارينين تخت- تاجيني لرزيه سالان، شيخ محمد خياباني‌نين آزادستان شعارينين آلتيندا آپاریلان موباریزه نتیجه‌سینده ايران ارتجاع حكمرانليغينين آیاغینی بيرايل تمام آذربايجاندان کسن، 1324- جي ايلين 21 آذرينده س. ج پيشه‌وري‌نين رهبرليكي ايله ياراتديغي میللی حؤکومت، آزادليغين، اصلاحاتين نه اولدوغونو نه اينكی آذربايجانا، حتي بوتون دونيايا بيلديرن بیر قهرمان خالقین ائولادلاری، ایندی تهران شوونیستلری طرفیندن مختلیف شکیللرده تحقیرلره، اذیت‌لره معروض قالیردیلار.
آذربايجان نهضتیندن سونرا رضاخانين اوغلو محمدرضا آمريكادان آلديغي غالبيت نیشانين سينه‌سينه تاخاراق اؤزونو اسكندركيمي فاتح حساب ائديردي. يالتاق مطبوعاتچيلار «آريامهر» آديني بير مدال كيمي شاهين ياخاسينا ياپیشديرماغا حاضیرلاشيرديلار. دربارين دؤره‌سينده قارينلاريني پي باسميش لقب صاحیبلري، سلطنتين پايه‌لريني مؤحكملتمكده‌ايديلر. آمما صاباحكي باشلارينا گه‌له‌جك قضا- قدردن خبرلري يوخ ايدي. ایران و آذربایجان خالقی‌نین دؤزومو اولسادا، كؤهنه شاهليق اصولونون عيبجرليكلرينه قارشي نیفرتيني اؤز قلبينده ياشاديردی…
- شاهین ترورو
1327- جي ايلين بهمن آيي ايدي. داغلارين باشين قار آلميش، اوردان آخيب گلن سازاقلار تهرانين باشينين اوستونو آلميشدي. خيابانلاين كناريندا اكيلن، ياشيلليغيني ايتيرميش لوت آغاجلار قيش يوخوسونا گئتميشدي. هاوا آچيق صاف اولسادا، گونش اؤز نازيك ساري تئللري ايله تهرانداكي ايشسيز بئكار آداملاري قيزديرا بيلميردي. يانا- يانا دوزولموش دوكانلار آچيليب، صاحیبلري مشتري گؤزله‌يه-گؤزله‌يه گؤزلريني دويوردولر. بئله بير مقامدا من تهرانین قزوین مئیدانیندا اؤز بساطيمي آچماقدا ايديم. ناگهان سسي هاميييا تانيش اولان روزنامه ساتان جوان اوغلانين صداسي مئيدانين هر طرفينه ياييلماغا باشلادي:
– ترور شاه، سؤ قصد به جان اعلاحضرت همايوني. فوق‌العاده.
خياباندا حركت ائده‌نلر، دوکاندارلار اللرینده اولان ايشيني يئره قويوب، نظرلريني فوق‌العاده ساتان اوغلانا تيكميشديلر. هامي ايشين نه يئرده اولدوغونو بيلمك اوچون اونا طرف گئتمكده‌ايديلر. بعضي‌لري نیگران اولسادا، بعضيلري‌نين گؤزلري گولوردو. فوق‌العاده‌نين بيري 10 شاهي‌ايدي. مشتريلر ايشين نه يئرده اولماغيني، بيلمك اوچون تله‌سيرديلر.
آخشام اوستو چیخان روزنامه‌لر بؤيوك تيترلر ايله جرياني اطرافلي صورتده آچيقلاديلار. معلوم اولدو كي شاه بؤيوك دبدبه ايله دؤره‌سينده اولان اعيان- اشرافلار ايله بيرليكده “دانشگاه افسري”یه گئتمك برنامه‌لري وار ايميش. اونلار دانشگاها وارد اولاندا بير اسلحه‌دن گولله آچيلير. بو اثناده شاه سارسيلير. همهمه دوشور. شاهين دؤوره‌سينده اولانلار اؤزلريني ايتيريرلر. “رئيس كل شهرباني” سرتيپ صفاري ده شاهين بادیگاردی كيمي بو تشريفاتين ايچينده ايميش. سرتيپ صفاري ايشي فوته وئرمير، در حال سیلاحینی چيخاريب سو قصد ائده‌ني هدفه آليب، اؤلدورور.
سوقصد ائده‌نين آدي ناصر فخرآرایی ايدي. اونون شاها آتديغي گولله دوزگون هدفه ده‌يمير. گولله شاهين یالنیز دوداغيني يارالايير. بو خبر ايلديريم سرعتي ايله نه اينكی ايراندا، حتي دونيانين باشقا یئرلرينده ده مهم بير خبر كيمي ياييلير. نئچه گوندن سونرا دربارين آرتيق قالان تيكه‌لريني يئین شاعرلر ده قويروقلاريني بولاياراق شاها مداحليق ائديب، اوره‌ك يانديريرديلار:
نـاصـر فخـر آرايي
خائن وطن‌فـروش
خون هزار ملتو
آورده‌اي تو به جوش
بوتون كاسا- كوزه‌لری حزب توده‌نين باشيندا سينديرديلار. گویا ناصر فخرآرایی حزب توده‌نین تحريكي ايله بو ترورچولوقا اقدام ائتميشدير. یعنی ناصر فخر آرایی بير توده‌اي‌ایميش. آمما اونون توده‌اي اولماغي او دؤوراندان بیر بئله ایل کئچدیکده هله‌ده ثبوت اولماییبدیر. چونكي حزب تروريزمين دوشمني ايدي. حزبين مطبوعات اورگانلاریندا دفعه‌لرله يازيلميشدي کی: تروريزم هئچ بير دويونو آچا بيلمز. ترور اولان آدامين يئرينه اوندان غدارين دا گتيره بيلرلر.
آنجاق دربارین تحريكلری دوام ائديردي. ايكنيجي دونيا موحاریبه‌سيندن سونرا فعاليته باشلايان حزب توده ايندي تهلوكه قارشيسيندا قرار توتموشدو. اينديیه قده‌ر آزاد صورتده چيخيش ائتسه‌ده، ايندي ايكينجي بير دؤورانا قدم قويماقدا ايدي. دربار دمکراتیک قووه‌لری محو ائتمک تصميميني توتموشدو.
بير گون فردوسي خیابانی‌نین جنوبوندا بو حزبین دفترينه هجوم ائديب، اورانی داغيديب، قاپيسيني باغلاييب، اؤزونوده منحل اعلان ائتديلر. دربار سئوينجيندن بيلميردي نه ائتسين. بو بؤیوک بير رقيبين اوستونده چالديقي غلبه اونو مست ائتميشدي. بعضي يالتاق روزنامه‌لر شاهين سوءقصددن سالم جان قورتارماسيني آللاهين، شاهين باشينين اوستونده اولان سايه‌سيندن بيليردي. اصلينده ایسه آللاهي تانيمايان، خالقين ايچينده پايگاهي اولمايان غدار بير شاهي شيشيرديرديلر…. داوامی وار