تحکیه‌ ادبیاتی‎ ژانرلاری‌ ‌آراسیندا تحکیه‌ عنصرلری‎نین فرقلی استقامت‎لرینی‌ گؤروروک. هر بیر تحکیه‎لی متنین باشلانغیج، زیروه (یا اورتا متن) و سون بؤلومو اولور. بونلار عمومیتله تحکیه‌نین قورولوشونو دا تشکیل ائدیر.
تحکیه(روایت) مئتودلاری‌،کئچمیشدن ایندییه‌دک چئشیدلی ایفاده فورملاری ایله ایفاده اولونوبدور. «حکایت»، «ناغیل»، «یومور»،«آغی»، «ساتیرا»لارین روایت مئتودوندان توت بو گونکو حکایه، رومان، فیلم، خاطیره، ژورنالیستیکا، گونده‎لیک یادداشلار، کؤشه یازی‎لاری و حتتا رئکلام و تبلیغ مئتودونا قدر روایتین چئشیدلی ایفاده‎سیندن استفاده اولونور. بیز زامان ‌آردیجیل‌لیغی ایله سبب‌-‌نتیجه و منطیق اوزره نقل ‌اولونان حادثه‌لره «تحکیه» دئییریک. بو تعریفدن بئله چیخیر کی ادبیات داخیلینده اولان ایریلی-خیردالی بیر چوخ تانیدیغیمیز ژانرلار اؤزو «تحکیه» ادبیاتینا داخیل‌دیر: ناغیل، رومانس، رومان، حکایه، پیئس، سئناری، پووئست و… بونلاری نظره آلدیقدا گؤرونور کی هامیسی‌نین کؤکونده تحکیه یعنی نقل ائتمه عنصرو واردیر.
یازیچی‌نین باجاریغی، قورغو مرحله‎سیندن تحکیه‎یه کئچن پروسئسده و بو پروسئسین ایچینده باشقا تحکیه عنصرلریندن فایدالانما ماهیتیندن آسیلی‎دیر. بئله‌لیکله بیر عمومی باخیشلا تحکیه اوزره قورولان نثر اثرلرینی ایکی ساحه‌ده آراشدیرماق اولار:
الف) قورغو عنصرلری
۱.قورغو۲.باشلانغیج ۳.توققوشما ۴.دویون ۵.آسلاق‌لیق ۶.گرگین‌لیک ۷.زیروه نؤقطه‌سی ۸.چؤزوم ۹.دنگه ۱۰.سون
ب) تحکیه عنصرلری:
۱. باخیش بوجاغی ۲. کاراکتئر / اوبرازلاشدیرما ۳. حادثه ۴. عمل (حرکت / آکسیون) ۵. دانیشیق ۶. صحنه (مکان، فضا، زامان) ۷.موضوع/ مضمون / موتیو ۸. اوسلوب (ایفاده اوسلوبلاری) ۹. سس‌آهنگی (لحن) ۱۰. تئکنیک
بیر اثرین قورولوشوندا استفاده اولونان اوسلوبلاری بیلمه‌دن، اونون پروفسیونال‌اوخونماسینی دا مومکونسوز ائده‌‎جکدیر. یئنی تحکیه ادبیاتینی‌ مطالعه ائد‌ن اوخوجو، بو اوسلوبون ان آزی ایلکین تئکنیک‌لرینه بلد اولمالی‌دیر. بونلارلا تانیش اولان هر بیر اوخوجو، اوخودوغو متنی ده هر آن معنالاندیرماغا گوجو یئته‌جک‌دیر. کیتاب بو مقصدله، اوخوجولاری نثر پروفسیوناللیغی ایله تانیش ائتمک و اونلاری پروفسیونال اوخوجویا چئویرمک مقصدینی اوزرینه گؤتورور. بونا گؤره ده کتیاب، تحکیه‌ ادبیاتی‌ و اونون ژانرلاری او جومله‌دن: رومانس، رومان، پووئست، حکایه و… حاقدا قیسا معلومات وئردیکدن سونرا اساس موضوعسو یعنی تحکیه اوسلوبلاری‌نین ایضاحینا کئچیر. بورادا نثر نوعونون تحکیه قولوندا استفاده اولان بدیعی نثر اوسلوب و تئکنیک‌لری آذربایجان نثرینده اولان نثر نمونه‌لری ایله آچیقلانیر.
کیتابین ایچلیک‌لری بونلاردیر:
اؤن‌سؤز ۷
بیرینجی بؤلوم: تحکیه‌ ادبیاتی
ادبیاتا گیریش ۱۷
تحکیه ادبیاتی ۲۳
تحکیه ادبیاتی‌نین نوع‌لری ۲۸
رومانس ۳۰
رومان ۳۲
پووئست ۳۵
ناغیل ۴۱
داستانلار / دستانلار ۴۲
حکایت ۴۳
لطیفه ۴۴
بوی (Boy) 45
حکایه ۴۶
حکایه ایله ناغیلی فرق‌لندیرن عنصرلر ۴۸
حکایه یوخسا اؤیکو ۵۷
حکایه‌جیک ۶۳
مئتافیکشئن یا اوست‎تحکیه ۶۸

ایکینجی بؤلوم: تحکیه‌ قورولوشو
تحکیه‌یه گیریش ۷۷
الف. قورغو عنصرلری ۸۲
قورغو ۸۲
۱. باشلانغیج ۹۷
۲. توققوشما ..۱۱۰
۳. دویون ۱۱۳
۴. آسلاق‌لیق ۱۱۴
۵. گرگین‌لیک ۱۲۲
۶. زیروه نؤقطه‌سی ۱۲۳
۷. چؤزوم ۱۲۵
۸. دنگه ۱۲۵
۹. سون ۱۲۶
ب. تحکیه عنصرلری ۱۲۷
۱. باخیش بوجاغی ۱۲۷
الف. اوچونجو شخص باخیش بوجاغی ۱۳۷
۱.هر شئیی بیلن باخیش بوجاغی ۱۳۷
۲.محدود هر شئیی بیلن باخیش بوجاغی ۱۴۱
۳.دراماتیک باخیش بوجاغی ۱۴۴
ب. بیرینجی شخص باخیش بوجاغی ۱۵۴
۱. مونولوق ۱۶۳
۱-۱. ایچ مونولوق ۱۷۰
۱-۲. مونولوق‌-‌صحبت ۱۷۷
۱-۳. دراماتیک مونولوق ۱۷۹
ج. ایکینجی شخص باخیش بوجاغی ۱۸۰
د. تحکیه‌سیز باخیش بوجاغی ۱۸۶
ح. نئچه‌بوجاقلی باخیش ۱۸۷
۲. کاراکتئر / اوبرازلاشدیرما ۱۹۷
اوبرازلاشدیرما ۲۰۱
باش قهرمان ۲۱۳
آنتی قهرمان ۲۱۵
مخالیف کاراکتئر ۲۱۶
تیپ / تیپیک اوبراز ..۲۱۸
پروتوتیپ (ایلک اوبراز) ۲۲۱
یووارلاق اوبراز ۲۲۳
پئرسوناژ ۲۲۴
دراماتیک کاراکتئر ۲۲۶
تمثیلی کاراکتئر ۲۲۷
شابلون کاراکتئر ۲۲۷
۳. حادثه / اولایلاشدیرما ۲۲۹
۱. یان حادثه‌لر ۲۳۵
۲. یاد حادثه‌لر ۲۳۶
۴. عمل (حرکت/ تحکیه‌وی عمل) ۲۳۷
۵. دانیشیق (مکالمه /دیالوق) ۲۴۰

۶. تحکیه‌نین معنا طرفی ۲۵۸
۱. موضوع ۲۵۸
۲. مضمون ۲۵۹
۳. موضوع ایله مضمونون فرقی ۲۶۲
۴. موتیو ۲۶۵
۷. صحنه / صحنه‌لشدیرمه ۲۶۸
۱. مکان ۲۶۹
۲. آتموسفئر (فضا) ۲۷۲
۳. زامان ..۲۷۳
۸. اوسلوب (سبک / ایفاده اوسلوب‌لاری) ۲۸۲
ایفاده اوسلوب‌لاری ۲۸۷
۱. شرح ۲۸۷
۲. بدیعی صنعت‌لر ۲۹۲
الف. کینایه ۲۹۳
ب. اوزونچولوق (اطناب) ۲۹۷
ج. ایجاز ۲۹۹
د. تکرار ۳۰۱
۹. سس‌آهنگی  ۳۰۸
۱۰. تئکنیک  ۳۱۰

تحکیه قورولوشو (آذربایجان نثری اساسیندا)
یازان: همت شهبازی

جیلدین طرحی: شهر چاپخاناسی (موغان)
ناشیر: اختر، تبریز ۱۴۰۱

کیتابی «اختر» نشریاتیندان آلا بیلرسیز

۰۴۱۳۵۵۵۵۳۹۳

Hümmət şəhbazinin azərbaycan nəsri əsasinda təhkiyə quruluşu kitabı çap oldu

təhkiyə ədəbiyyatı‎ janrları arasında təhkiyə ünsürləri‎nin fərqli istiqamət‎lərini görürük. hər bir təhkiyə‎li mətnin başlanğıc, zirvə (ya orta mətn) və son bölümü olur. bunlar ümumiyətlə təhkiyənin quruluşunu da təşkil edir.

təhkiyə metodaları,keçmişdən indiyədək çeşidli ifadə formaları ilə ifadə olunubdur. «hekayət», «nağıl», «yomur»,«ağı», «satira»ların rəvayət metodundan tut bu günkü hekayə, roman, fılm, xatirə, jurnalistika, gündə‎lik yaddaşlar, köşə yazı‎ları və hətta reklam və TV təbliğ metoduna qədər rəvayətin çeşidli ifadəsindən istifadə olunur. biz zaman ardıcıllığı ilə səbəb-nəticə və məntiq üzrə nəql olunan hadisələrə «təhkiyə» deyirik. bu tərifdən belə çıxır kı ədəbiyyat daxilində olan irili-xırdalı bir çox tanıdığımız janrlar özü «təhkiyə» ədəbiyyatına daxildir: nağıl, romans, roman, hekayə, piyes, senari, povest və… bunları nəzərə aldıqda görünür ki hamısının kökündə təhkiyə yəni nəql etmə ünsürü vardır.

yazıçının bacarığı, qurğu mərhələ‎sindən təhkiyəyə keçən prosesdə və bu prosesin içində başqa təhkiyə ünsürlərindən faydalanma mahitindən asılı‎dır. beləliklə bir ümumi baxışla təhkiyə üzrə qurulan nəsr əsərlərini iki sahədə araşdırmaq olar:

1. A) qurğu ünsürləri:

۱.qurğu 2.başlanğıc 3.toqquşma 4.düyün 5.aslaqlıq 6.gərginlik 7.zirvə nöqtəsi 8.çözüm 9.dəngə ۱۰.son

1. B) təhkiyə ünsürləri:
2. baxış bucağı ۲. xarakter / obrazlaşdırma 3. hadisə ۴. əməl (hərkət / aksiyon) 5. danışıq 6. səhnə (məkan, fəza, zaman) 7.mövzu/ məzmun / motiv 8. uslub (ifadə uslubları) ۹. səs ahəngi (intonassiya) 10. texnik

bir əsərin quruluşunda istifadə olunan uslubları bilmədən, onun profsiyonal oxunmasını da mümkünsüz edə‏‎cəkdir. yeni təhkiyə ədəbiyyatını mütaliə edən oxucu, bu uslubun ən azı ilkin texənikalarına bələd olmalıdır. bunlarla tanış olan hər bir oxucu, oxuduğu mətni də hər an mənalandırmağa gücü yetəcəkdir. kitab bu məqsədlə, oxucuları nəsr profsiyonallığı ilə tanış etmək və onları profsiyonal oxucuya çevirmək məqsədini üzərinə götürür. buna görə də kitab, təhkiyə ədəbiyyatı və onun janrları o cümlədən: romans, roman, povest, hekayə və… haqda qısa məlumat verdikdən sonra əsas mövzusu yəni təhkiyə uslublarının izahına keçir. burada nəsr növünün təhkiyə qolunda istifadə olan bədii nəsr uslub və texnikaları azərbaycan nəsrində olan nəsr nümünələri ilə açıqlanır.

kitabın içlikləri bunlardır:

önsöz ………………………………………………………………………… 7

birinci bölüm: təhkiyə ədəbiyyatı

ədəbiyyata giriş …………………………………………………………. ۱۷

təhkiyə ədəbiyyatı ……………………………………………………… ۲۳

təhkiyə ədəbiyyatının növləri ……………………………………… 28

romans ……………………………………………………………………… 30

roman ……………………………………………………………………….. 32

povest ……………………………………………………………………….. 35

nağıl ………………………………………………………………………….. 41

dastanlar / dəstanlar …………………………………………………….. 42

hekayət ………………………………………………………………………. 43

lətifə ………………………………………………………………………….. ۴۴

boy …………………………………………………………………………….. 45

hekayə ……………………………………………………………………….. ۴۶

hekayə ilə nağılı fərqləndirən ünsürlər ……………………………. 48

hekayə yoxsa öykü ……………………………………………………….. ۵۷

hekayəcik …………………………………………………………………….. 63

metafikşen ya üst-təhkiyə ……………………………………………….. ۶۸

ikinci bölüm: təhkiyə quruluşu

təhkiyəyə giriş ………………………………………………………………. ۷۷

1. qurğu ünsürləri …………………………………………………………. 82

qurğu …………………………………………………………………………… 82

1. başlanğıc …………………………………………………………………… 97
2. toqquşma ……………………………………………………………….. ..110
3. düyün ………………………………………………………………………. 113
4. aslaqlıq ……………………………………………………………………. 114
5. gərginlik …………………………………………………………………… 122
6. zirvə nöqtəsi ……………………………………………………………… 123
7. çözüm ………………………………………………………………………. 125
8. dəngə ……………………………………………………………………….. ۱۲۵
9. son …………………………………………………………………………… 126
10. təhkiyə ünsürləri ……………………………………………………….. 127
11. baxış bucağı ………………………………………………………………. ۱۲۷
12. üçüncü şəxs baxış bucağı …………………………………………….. ۱۳۷

۱.hər şeyi bilən baxış bucağı ……………………………………………. ۱۳۷

۲.məhdud hər şeyi bilən baxış bucağı ……………………………….. ۱۴۱

۳.dramatik baxış bucağı ………………………………………………….. ۱۴۴

1. birinci şəxs baxış bucağı ……………………………………………… ۱۵۴
2. monoloq ……………………………………………………………………. 163

۱-۱. iç monoloq ……………………………………………………………… 170

۱-۲. monoloq-söhbət ………………………………………………………. 177

۱-۳. dramatik monoloq ……………………………………………………. 179

1. ikinci şəxs baxış bucağı ……………………………………………….. ۱۸۰
2. təhkiyəsiz baxış bucağı ………………………………………………… ۱۸۶
3. neçəbucaqlı baxış ………………………………………………………… ۱۸۷
4. xarakter / obrazlaşdırma ……………………………………………….. 197

obrazlaşdırma …………………………………………………………………. 201

baş qəhrəman ………………………………………………………………….. 213

anti qəhrəman …………………………………………………………………. 215

muxalif xarakter ……………………………………………………………… 216

tip / tipik obraz ……………………………………………………………… ..218

proto-tip (ilk obraz) …………………………………………………………. 221

yuvarlaq obraz ………………………………………………………………… 223

personaj …………………………………………………………………………. 224

dramatik xarakter ……………………………………………………………. 226

təmsili xarakter ………………………………………………………………. 227

şablon xarakter ……………………………………………………………….. 227

3. hadisə / olaylaşdırma …………………………………………………… 229
4. yan hadisələr ………………………………………………………………. 235
5. yad hadisələr ………………………………………………………………. 236
6. əməl (hərəkət/ təhkiyəvi əməl) ……………………………………… 237
7. danışıq (mükalimə /diyaloq) …………………………………………..240
8. təhkiyənin məna tərəfi …………………………………………………..258
9. mövzu ……………………………………………………………………….. 258
10. məzmun …………………………………………………………………….. 259
11. mövzu ilə məzmunun fərqi …………………………………………… 262
12. motiv …………………………………………………………………………. 265
13. səhnə / səhnəlşədirmə ………………………………………………….. ۲۶۸
14. məkan ……………………………………………………………………….. 269
15. atmosfer (fəza) …………………………………………………………… 272
16. zaman ……………………………………………………………………… ..273
17. uslub (səbk / ifadə uslubları) ……………………………………….. ۲۸۲

ifadə uslubları ……………………………………………………………….. ۲۸۷

1. şərh ………………………………………………………………………….. 287
2. bədii sənətlər …………………………………………………………….. 292
3. kinayə ………………………………………………………………………. ۲۹۳
4. uzunçuluq (itnab) ………………………………………………………. 297
5. icaz ………………………………………………………………………….. 299
6. təkrar ……………………………………………………………………….. 301
7. səs-ahəngi ………………………………………………………………… 308

۱۰