«اؤزبکیستان سفرنامه‌سی» کیتابینا یاری انتقادی، یاری توصیفی بیر باخیش
عباس نعیمی
کیتابین یازاری «رقیه کبیری»دیر. کیتابین بیرینجی چاپی، ۱۳۹۵-ده، قطع رقعیده، ۲۰۹ صفحه‌ده، «انور کیتاب» یایین ائوی طرفیندن تبریزده چاپ اولوبدور. بو کیتاب، بیر سفرنامه آدلانسا دا، آشاغیداکی دلیللر اونو اوخودوغوموز سفرنامه‌لردن فرقلندیریر.
– رقیه خانیم شاعر ایله بیرگه حئکایه- رومان یازاری اولدوغو اوچون، کیتابین چوخ یئرینده تاریخه ادبی-سوسیال باخیشلا جوموب اؤزو ایله اوخوجونو دا آپاریر.
– سفری بیر سَیاحت آگئنتلیگی پلانلادیغینا گؤره، اونلارا اویغون گؤرولن یئرلره گئتمه‌لی اولورلار.
– رقیه خانیم ایکی یؤنلو(اولوملو-اولومسوز) آچیق-آشیکار بیر اؤن یارغی ایله گؤردوکلرینه یاناشیر. «امیر تیمور»ا یارانان اؤن یارغی، اؤزبکیستانی گؤرندن سونرا، چوخ فرقلنیر. اؤزبکیستان میللی وارلیغی آدلانان نه وارسا، تیموری دؤنمینه عاییددیر.
– کیتابدا یئمکلر، گئییملر، دب‌لر، موسیقی‌دن سؤز گئدیلیر، آنجاق، نارینلیقلارینی آچیقلامادان، اونلارا گؤره، عمومی بیر گؤروش وئریر. بیر-ایکی یئرده نارینلیقلارا چوخ دقت وئردیگی آن، یازارین خیال گوجو، اوخوجونو زامان آخینینا چکیر.
– بو کیتابین باشقا اؤزللیکلریندن بیری ده قادین گؤزویله باخیلدیغی‌دیر. بو اؤزللیک هر بؤلومه، قادین دامغاسینی وورور.
– کیتابی اوخویاندا، سفرنامه ایله بیرگه رقیه خانیمین دویغولاری ایله تانیش اولوروق. بو دا، کیتابی شیرینله‌دیر.
– کیتاب، یئددی گونلوک یولچولوغون محصولودور. یئددی گونده اؤزبکیستانین اوچ بؤیوک شهرینین(تاشکند، سمرقند و بخارا) تاریخی یئرلرینه گئدیلیر. دئمک اولار؛ بو آغیر یولچولوقدا بوش واختلاری یاتاندان یاتانا‌دیر.
– باشلانیشیندا، «اؤزبکیستان یعنی م. م. م.» یازینی کودلاندیریب کیتابی اوخوماغا ماراقلاندیریر. اوچ م. (مسجد، مدرسه، موزه) کلمه‌لرین باشلانقیج حرفلری‌دیر.
هاوا یوللاری ایله اؤزبکیستانا گیردیکلری اوچون، یولچولوق تانیتیمی هاوا لیمانیندان باشلاییر. هاوا لیمانی رقیه خانیمین یازدیغینا گؤره، آدینا یاراشان بیر یئر دئییل. یازیچی، هوسله بو یولچولوغا چیخسا دا، هاوا لیمانیندا گؤردوکلری، گؤروشونو ده‌ییشیر. هاوا لیمانیندان چیخاندان سونرا تاشکندی دولاناراق «اؤزبکیستان» هوتئلینه گئدیرلر. سالیقچی(راهنما) «تاشکند»ی تانیتدیرارکن «سمرقند» ایله «بخارا»نی دا خاطیرلادیر. دئمک؛ تاشکند ده، تورک شهرلرینین چوخونا تای، زلزله یاتاغیندا یئرله‌شیب‌دیر. یئرآلتی قطعه‌لر زورا دوشنده شهر تیتره‌ییر. دئییلنلره گؤره ۱۹۶۶ دا ۸.۷ (سککیز مومَییئز یئددی) ریشتئرلیک زلزله اولوبدور. زلزله‌دن سونرا تاشکندی یئنیدن قوروبلار. خیاوانلارین گئنیشلیگی اوندان اؤترو‌دیر. تاشکند، سووئتلر بیرلیگینده اؤزونه اوچ آد قازانیب: “بیرینجیسی «دوستلوق شهری»دیر. زلزله‌دن سونرا، اون دؤرد سووئت جمهورسی تاشکندی دوزه‌لتمه‌یه قاتیلیرلار. ایکینجیسی، ایکینجی دونیا ساواشیندا، ساواشدا اولانلارا اوچ ائونه ایشله‌ییب چؤرک پیشیردیکلرینه گؤره، «چؤرک شهری» آدلانیب. اوچونجوسو، اوشاقلارین تاشکندین هر بؤلگه‌سیندن اورا گلیب درس اوخودوقلاریندان اؤترو «اوشاقلار شهری» آدلاندیریبلار.
اونون دئدیگینه گؤره تاشکندین أسکی آدی «چاچ» ایمیش. سککیزینجی قرن، عربلر اورانی آلدیقدا، عرب دیلینده «چ» حرفی اولمادیغیندان اؤترو، بو شهر اؤنجه «شاش»، سونرا «شاشکند» و اونبیرینجی قرندن بویانا «تاشکند» آدلانیبدیر. بو ایپک یولو اوستو شهری، هر زامان هجوملارا معروض قالیب، داش کیمی دایانیبدیر. بو اوزدن، تاش (داش) سؤزو تاشکند خالقینین دایانیش سیمبولونا چئوریلیبدیر. یازارین تانیتدیردیغی تاشکند یئنیدن قورولموش بیر شهر اولسا دا، کوچه‌لری ایله اسکی بینالاری، تاریخی جانلاندیریر. یئتمیش ایل سووئت دؤنمینی یاشادیقلارینا باخمایاراق، اؤزبکیستان میللتی خورافه ایله بورونموش دینی اینانجلارینا باغلی قالیبدیر. تاشکند، باشکند اولسا دا، هله ده سوواق قوخویور.
– کیتابین ایکینجی بؤلومونون آدی «امنیتلی یئرده حاجیلئیلک بیر آیاغی اوسته دایانیر»دیر. ایکینجی بؤلومون گیریشی اؤزبک یئمکلری ایله یئمیشلرینین تانیتیمی ایله‌دیر. «اؤزبک پیلووو» ایله «باغِ زاغان” اوزومو دونیادا آدلار ایچینده آد قازانیبلار. «باغ زاغان» تیموریلر دؤورونده هرات شهرینده بیر باغین آدی ایمیش. دئییلنلره گؤره «امیر تیمور»، ساواش ایله بیرگه هونر ایله طبیعتی ده، عزیزله‌ین بیری اولوبدور. تیموریلر دؤنمینده شهرلرین چئوره‌سینده باغلار قورولموشدور. بو باغلار معمارلیق کیتابلاریندا تیموری باغلاری آدینا تانینیر. بو عصرده تیکیلمیش باغلار رساملیق دونیاسینی دا ائتگیلهییبلر.
یازیچی، بو بؤلومده ایکی«آنا» هئیکلینی تانیتدیرار کن، کیتابین باشقا یئرلرینده ده ایزینی بوراخان دویغولار ایله مسئله‌یه یاخینلاشیر. بو دویغولاردان بیری، قادین روحودور. قادین روحونو عکس ائتدیرن یازیلاردان بیر پارچالاری: «منه ائله گلیرکی، بو اؤلکه‌ده ده، شرقین بیر چوخ اؤلکه‌لری کیمی، بیر خانیم اؤز خوشبختلیک ایله غم-غصه‌لرینی یالنیز ائولادلاریندا عکس ائتدیریر. ائولادلاریندان باشقا اؤزونه عایید اؤزل بیر غم- غصه دن، اؤزل بیر خوشبختلیکدن هئچ بیر نَم- نیشان یوخ!»
یازار بو دویغونون ایچینده خوشبخت آنا سیمبولوندان «سِنا» بیناسینی گؤرورکن، اؤزبکیستان حؤکومتینین قورولوشوندان سؤز آچیر. دئدیینه گؤره، قانون کئچیره‌ن مجلیسده نوماینده‌لرین یوزده اونو یاشام چئوره‌سی پارتیالارینا آیریلمالیدیر. اؤزبکیستانین «قانون کئچیرمه»، «قضائیه» و «اجرائیه” قووه‌لری واردیر. اجرائیه قووه‌سی «دئموکراتیک اؤزبکیستان جمهوریسی»نده أن گوجلو قووه ساییلیر. خوشبخت آنا سیمبولونون قارشیسیندا قانادلانان حاجیلئیلک سیمبوللا واردیر. بلدچی‌نین دئدییینه گؤره، حاجیلئیلک اؤزبکیستاندا موثبت بیر سیمبول داشیییر. «ایسلام کریموو» اؤزبکیستان جمهور باشقانین، حاجیلئیلکلره گؤره بئله بیر سؤزو واردیر: “هاردا امنیت وارسا، حاجیلئیلک اورادا بیر آیاغی اوسته دایانار.”
یازارین وئردیگی معلوماتا گؤره؛ اؤزبکیستانین ۱۲ ولایتی واردیر. مرکزی تاشکند‌دیر. تاشکند، ولایتلرین هئچ بیرینه باغلی دئییل. ۱۲ ولایتدن علاوه قره‌قالپاق آدیندا خودمختار بیر بؤلگه ده واردیر. یاشایان جمعیتلرین ایچینده یوزده یئتمیش دوققوزو اؤزبک، یوزده یئددیسی روس، یوزده دؤردو قازاق، یوزده دؤردو تاجیک، یوزده ایکیسی تاتار و یوزده بیری قره قالپاق، قلیمانی ایسه قیرقیز، کوره، اویغور، باشقیر، آذربایجانلی، ائرمنی، یهودی، ایرانلی، تورکمن و کیریمه تورکلری و بیر نئچه آیری جمعیتلردیر. قانونا گؤره هئچ بیر جمعیتین سوی ایله جنسیت و یا دین باخیمیندان باشقا جمعیته، اوستونلویو یوخدور. بلدچی‌نین دئدییینه گؤره بخارادا یاشایان ایرانلیلار فارسجا و سمرقندده یاشایان ایرانلیلار آذربایجان کؤکنلی اولدوقلاری اوچون، اؤزبکجه دانیشیرلار.
رقیه خانیم، اؤزونو ساخلایانماییب فئمئنیستلره گؤره سوروشاندا، بلدچی‌نین گولوش ایله اوزله‌شیر. بلدچییه گؤره، اؤزبکیستاندا خانیملار ایله کیشیلر باراباردیرلار.
– اوچونجو بؤلوم «خالق رستورانی و اؤزبک پیلووو»دیر. صنعت موزه‌سینه گئدنده هئیکلی مئیدانا قویولموش امیر تیمور مئیدانیندان کئچیرلر. بو مئیدان سیاسال دورومدان آسیلی اولاراق، فرقلی هئیکللرین آدینی (کونستانتین فون کافمن، ایستالین، لنین، مارکس، …) داشیییبدیر.
صنعت موزه‌سیندن وئردیگی بیلگیده، چکیده‌نگاری ایله سوزندوزی (ال ایشلری) اؤزبکلرین اسکی هونرلریندن ساییلیر. صنعت موزه‌سینده، تیموریلرین هونر ایله ایلگیلنمهلرینه یاناشاندا، ساواشچی قان تؤکن بیر یانی اولان امیرلر ایله اینجه صنعته ده‌یر وئرن باشقا یانلاری اولدوغونو وورغولاییر. بو باخیش، بؤلوملرین چوخوندا گلدییی اوچون، کیتابا آغیرلیغینی قویور. یازیچی بو قونویا بیر اؤزبک کیمی باخماق ایسته‌سه‌یدی، بلکه ده بیر قان تؤکن ساواشچی یوخ، دیریلیگی ساغلایان رَهبر کیمی «امیر تیمور»ه یاناشاردی.
رسّاملیق، تیموری دؤورونون یایقین هونرلریندن ساییلیرمیش. تیموری سبکی رسّاملیقدا موستقیل بیر سبک‌دیر. تیموریلر دؤنمینده، «کمالالدین بهزاد» بو سبکین آدلیم رساملاریندان ایدی. اؤزبک پیلووو داشییان بؤلومده، پیلووون نئجه پیشیریلمه‌یینه گؤره بیلگی وئریلمیر. سادهجه، اؤزبک پیلووون ایکی جور (فرغانه، عروسی) اولدوغوندان سؤز گئدیر.
تاشکندین چارشیسیندا بؤلمه‌لر بئله‌دیر: چؤرک بازاری (اؤزبکجه بازار نان)، أت بازاری (اؤزبکجه، بازار گوشت)، خشکبار بازاری و لبنیات بازاری. چؤرک، أت، خشکبار بازارینین ساتیجیلاری کیشی، لبنیات بازار ایله قیویر-زیویر ساتانلار قادین‌دیرلار. تاشکندده سون گئتدیکلری یئر سیم-سیم رئستورانی اولور. سیم-سیم رئستورانیندا جاز موسیقیسی جانلاسا دا، جازدان خوشلانمایانلارا دینج کلاسیک موسیقی سسله‌نن یئر ده آییرمیشایمیشلار.
– دؤردونجو بؤلوم «قاتار مراقَنده‌یه دوغرو آخیر»دیر. قاتار، یازاری زامانا آپاریر. زاماندا ۱۳۰ ایللیک سوره‌ن تیموری ایمپیراتورلوغوندان باش چیخاریر. بو ایمپیراتورلوق قیلینج گوجویله، گئنیش یاییلماسی ایله بیرگه هونر و مدنیت پارلایان سمرقند، بخارا، هَرات کیمی شهرلری جانلاندیریبدیر.
سمرقنده یئتیشدیکده قاتاردان یئنینجه کئچمیشدن آیریلیب، ایندییه گلیریک کیتابدا، امیر تیمورون مزارینا!. سمرقند بوگون ده، تیموریلر زامانی دونیانی آلدیغی سان ایله تانینیر. دئییلنلره گؤره، بو شهر، «سُغد» دؤولتی زامانیندا «مراقَنده» آدلانیرمیش!!! بلدچی‌نین دئدیگینه گؤره سمرقنددن اؤنجه، ایندیکی یئره یاخین اَفراسیاب آدلی بیر شهر وار ایمیش. چنگیزخان او شهری تورپاق بویونا چاتدیرسا دا، امیر تیمور اونون یاخینلیغیندا سمرقندی تیکیب، باش کند ائلهمیشدیر. تیموریلر داغیلاندان سونرا سمرقند، بخارا والی‌سینه باغلی اولور. ۱۸۶۸-جی میلادی ایلده روسلار سمرقندی آلیب روس حاکیمی شهره قویورلار. ۶ قرن امیر تیمورون زامانیندان کئچسه ده، اؤزبک میللتینین گؤنوللرینده تکجه امیر تیمور یاشاییر. یازار، امیر تیمورون مزاریندا، بیرداها تیمورون ایکی یؤنلو اولدوغونو وورغولایاراق، بو دؤنه اوستونلویو هونره یاراتدیغی ایمکانلارا وئریر.
سمرقندده ریگستان آدلی بیر مکان دا، اوچ بینادان اولوشموش بیر مجموعه واردیر. اولوغ بیگ مدرسه‌سی، شیردار مدرسه‌سی ایله طلاکاری مچید- مدرسه.
– «یئرله گؤیو بیر- بیریله باریشدیران سمرقند» بئشینجی بؤلومه وئریلن آد‌دیر. افراسیاب شهریندن سادهجه تورپاق قالیب (سانکی یوخ ایمیش). یئرله بیر اولموش شهر، یازارین خاطیره‌سینی هیروشمادان ناکازاکییه، پالمیرادا داعش ایله طالیبانین یانینا آپاریر. اؤزبکیستاندا، زینداندان آغیر جزا یوخ‌دیر. دئیه‌سن اعدام سووئتلر دؤورو قالدیریلیبدیر!!!
«خوجا دانیال» مزاری، موسلمان، خیریستیان و یهودی لرین اورتاق زیارت ائتدیکلری مزار‌دیر. خوجا دانیال مزاری سیاب چایی یئرلشن تپه‌نین اوستونده‌دیر، تپه‌نین أته‌یینده ایسه، گومبذلی دامچا یئرله‌شیر. اؤزبکیستاندا مقدس مکانلار ایله سو یان-یانا گلیر. یازارین ظنیجه سویو قوروماق اوچون مقدس مکانلاردان، مقدس مکانلاری قوروماق اوچون ایسه، سودان فایدلیمانیرمیشلار.
«چیلله‌خانا» مزاردان گؤرونن تپه‌نین قارنیندا، قاپیسی قیفیللی دورور. چیلله‌خانا صوفولارین قیرخ گئجه-گوندوز دونیادان آیریلیب اؤزلرینده اولماق یئری‌دیر.
سمرقندین اسکی بینالاریندان بیری «اولوغ بیگ» رصدخاناسی‌دیر. تیمورون نوه‌سی اولان «اولوغ بیگ» بیلگین بیر ایمیش. یازارین فارسسویلو یولبیرلریندن بیری «اولوغ بیگ»-ین، تیمورون نوه‌سی اولدوغونو سیندیرَنمیر. روسلار اؤلکه‌نی ایشغال ائده‌ندن سونرا، موسلمانلار ایله بیرگه یاشایا بیلمهدیکلری اوچون، سمرقندین یانیندا «روسلار شهری» آدیندا بیر یئر تیکدیریرلر. بو بؤلومده، یازار بو دؤنه «جاواد مجابی» دیلیندن تیموریلر دؤنمینین ایکی یؤنلو دؤنم اولدوغوندان سؤز آچیر: «تیموری حؤکومتی قان تؤکن بیر حؤکومت اولدوغویلا برابر، دینی بیر حؤکومت دئییلدی. بونونلا بئله هونر و علمه یییه دوروردولار. بیزیم بوتون تجسمی هونرلریمیزین شاه اثرلری موغوللار و تیموریلر عصرینه عاییددیر و بو عصرده هونر اینکیشاف ائتمیشدیر. «بیز» کلمه‌سی ماراقلی گلیر. نئجه اولور؛ بیز آدلانان کیملیگین هونرلرینین شاه اثرلری، ائله همین «بیز» آدلانان دوشمنلرینین حاکیم اولدوقلاری دؤنمده یارانیر؟!!»
8- ینجی میلادی ایلدن قلیمان، ایستیقلال دؤنمینده مرمت اولونان کاغیذخانا سمرقندین باشقا تاریخی یئری ساییلیر. کاغیذخانادا سو ایله فیرلانان دَییرمان، یازاری زامانین گئری‌یه‌دؤنوش آتینا میندیریر. اوردا، کاغیذ اسکی اوسلوب ایله عمله گلیر. یازار، کاغیذین نئجه عمله گلمه‌یینی نارینلیق ایله ایضاح ائدیر. کاغیذین نئجه چتین عمله گلمه‌یی، کاغاذین ده‌یرینی آرتدیریر.
«شاهِ زنده» مقبره‌سی ۸-ینجی یوز ایللیگه عایید اولسا دا، اوردا تیکیلن بینا «امیر تیمور»ون دستور ایله تیکیلیب‌دیر. «شاهِ زنده» مجموعه‌سینه اورتا آسیانین میرواریسی آدی وئریلیر. بو بینانین کاشیکارلیقلاری یازارین ماراغینی هر ندن چوخ چکیر. اوردا کاشیلارین گؤی رنگی ایله «گؤی» بیر-بیرینه قوووشورلار. سمرقندده اولان تاریخی اثرلر، تیموریلر دؤنمین نئچه یؤنلو و پارادوکس یارادان دؤنم اولدوغونو یازاردا جانلاندیریر. یازار، نه قدر خوش گؤرولو اولسا دا، بیر یؤنلو یازیلان تاریخی کیتابلاردان لایلانان گؤروشلرین ائتگیسینده «تیموری» دؤنمینه بیر اؤزبک گؤزو ایله باخا بیلمک ایمکانی تاپمیر. یازارین دئدیگینه گؤره؛ «سمرقند تورپاقلا گؤیو رنگ واسیطه‌سیله باریشدیریب. هونر، یئرله گؤیو بیر- بیرینه هؤروب”.
یازارین یولبیری «جاواد مجابی»، «شهریار عدل» آدلی بیر آراشدیریجی و آرخولوقون «جهان ایرانی» نظریه‌سیندن دانیشیر. بو نظریه‌ده دونیانین هر بیر یئرینده ایرانین ایزینی گؤرسه‌دن شئیلر، ایرانین وارلیغی ساییلیر. بو نظریه، کوردلرین «هر یئرده کورد واردیرسا اورا کوردوستان‌دیر» شعارلارینی جانلاندیریر.
– آلتینجی بؤلوم «قاتار ، شیطان آراباسی»
سمرقندده (صحیح بخارایی) کیتابین یازاری «امام بخارایی»نین مزاری، یازار ایله یولبیرلرینین مقصدی اولور. اوردا، بوتون دینی مکانلارین مزاردا یاتان آداملارینا منسوب، خورافه‌یه بورونن اوسطوره‌وی ناغیللار واردیر. یازار، اؤزبکیستانی گزَرکن خالقین یئنیله‌شمه‌سیندن سؤز آچیر. یاشا، قاتا، جینسه، پئشه‌یه باخمایاراق هر کسین الینده بیر موبایل گؤرونور. سمرقندین بازاریندا قووهون(قوون) سبدی یازیچینین ماراغینی قازانیر. سمرقنددن بخارایا قاتار ایله اوچ ساعاتلیق یولچولوغا چیخیرلار. یازارین واقونداشی، یازارین یازدیغینا گؤره خوروز رسامی ایمیش!!! کیتابین باشا-باشیندا یازارین سیمبول آختاریجی گؤزو واردیر. هر نه‌یی سیمبوللاشدیریر. بخارانین واغزالی (قاتار دوراغی) بلدچی‌نین دئدیگینه گؤره نیقالای زامانینا قاییدیر. دمیریولو ایندیکی یئره یئتیشنده، دین خادیملری “قاتار شیطان آراباسی‌دیر” دئیه، قاتار یولونون بخارایا چکیلمه‌یینه ایجازه وئرمه‌میش ایدیلر. روسلار واغزالا یاخین، اؤزلرینه بیر شهر تیکمیش ایدیلر!!!
«لبِ حووض» آدلی مکاندا، حووضون چئوره‌سینده، بیر رئستوران، ایکی دینی مدرسه، بیر ده خانقاه واردیر. دئییلنلره گؤره بو حووض ، ۱۹۱۵-جی میلادی آخان چایلارین سولاریندان فایدالانماقدان اؤترو دوزه‌لمیشدی. بخارادا سوواق بینالار، بو شهری تورپاق رنگی ایله بویاییب‌دیر.
– «مودئرن اینسانین هر ایشی یاریمچیق قالیر» یئدینجی بؤلومون باشلیغی‌دیر. «ایوب چشمه»نین اوستونده بیر گونبذلی بینا تیکیلیب‌دیر. بینانین ایچینده بیر قویو (ایوب چشمهسی نین قویوسو)، قویون آرخاسیندا بیر مزار، مزارین قیراغیندا بیر توغ، توغون باشینا پَنجه لابه (بئش بارماقلی أل تیمثالی) و چشمه‌دن لوله چکیلمیش سو قیرنالاری واردیر. بلدچی، بو چشمه‌نین رَوایتینی دئیه‌رکن، یازار گئنه دالیر خیال باغچاسینا. «امیر تیمور» بو بینانی چشمه‌نین اوستونه تیکدیریبدیر. بخارا شهرین شیرین سو چشمهسی، تکجه بو چشمه‌دیر. بوزقیر ایقلیمینده یئرلشن بخارا شهرینین خریطه‌سی، دَوه‌باشی شکلینده‌دیر. بو چشمه‌یه گؤره ده، خورافه‌یه بورونموش بیر روایت واردیر.
بینانین دووارینا آسیلان خریطه، اورال گؤلونون ۱۹۶۰-دان ۲۰۱۰-قوروماسینین دؤنملرینی بیلدیریر. گؤلون قوروماسینین اصلی سببی حددن آرتیق اکینچیلیک اوچون، سو گؤتورمک اولوبدور. «ورمو گؤلو» ده «اورال» گؤلونون یولونو گئدیر سانکی!!!
9-جو عصره عایید اولان ایسماعیل سامانینین مزاری یئرلشن بینادا، ۱۸ نؤوع کرپیج هؤرمه‌سی واردیر. بخارانین ۱۶-جی عصرده تیکیلن حاصاری بازارا آچیلیر. بو بازارین؛ چؤرک، آغارانتی، قورو یئمیش، أت، گؤی-گؤیرتی کیمی بؤلمه‌لری واردیر. یازییا گؤره بازارین ساتیجیلارینین یوزده دوخسانی خانیم‌دیرلار. بازارین تمیزلیگی، اؤزبکیستانین باشقا یئرلرینه تای یولچولارین ماراغینی چکیر. بازار ایله افراسیاب شهرین آراسیندا ۱۸-جی عصیرده تیکیلمیش «بالای حووض» خانقاه-مَچید بیناسی یئرلشیر. بوردا دا، سولاری ییغماغا بیر حووض واردیر. قدیم زامانلار صوفولارین مکانی اولموش یئرده، ایندی نئچه ائونه‌لیک ناماز قیلینیر. صوفولاردان بیر ایز گؤرمک اولمور.
ریگستان مئیدانیندا یئرلشن سیاوش أرکی (بخارا أرکی)، یئنی چاغ باشلامامیشدان، حاکیملرین مکانی اولوبدور. هر ساواشدا قلیمانین اوست بؤلومو ییخیلیب سونرادان دوزهلمیشایمیش. قالادا زیندانین ایچینده سیمبولیک دوستاقلار بیر داها یازیچینی دویغولاندیریر. قالادان اوزاقدا یاریگونبذلی فیروزه رنگینده بیر بینانی(نیمگونبذ مسجدی) بلدچی اونلارا گؤرسه‌دن کیمی، یازارین خیالی اوچور گئدیر گونبذدن گؤیه!
– سککیزینجی بؤلومون باشلیغی «زامان؛ اوجوزلو بیر میداد سیلن”»دیر. شهرین سوواق بینالاری، بینالارین اسکی قاپیلاری، قاپیلارین اوستونده‌کی گول میخلارینین ایزی ایتمه‌یه دوغرو گئتمه‌سینی گؤره‌ن یازار، زامانی اوجوزلو بیر میداد سیله‌نه بنزه‌دیر.
ائو-رئستورانین بیچیمی، قدیم زامانلاری جانلاندیریر. یئمکلری گؤزلویورکن «مجابی» توپلومدا سورویه قاریشیب ایتمه‌مک اوچون، هونرمندین توپلوم طرفیندن تعریفله‌نن استانداردلاردان اوجا سویه‌ده اولماسینی وورغولاییر.
«ستاره‌ی ماه خاصه» آدلی باغ-سارای بخارا حاکیمینین ائوی، سئوگیلیسی(ستاره خانیم) اوچون، ۱۹۱۱-۱۹۱۷ آرالاریندا تیکیلیب‌دیر. بینانین معماری اوستاد شیرین مورادوو‌دیر. «چهار منار» آدلی بینا، یازارگیلین سونراکی مقصدلری‌دیر. بو بینانین حئکایه‌سی باشقا بینالارین حئکایه‌سینه تای، دینه باغلی دئییل. بو حئکایه عاییله‌یه باغلی بیر حئکایه‌دیر. اونا گؤره ده، یازارین خوشونا گئدیر.
اؤزبکیستاندا اولان امنیت حیسی یازیچی ایله یولداشلارینی چوخ ائتگیله‌ییر. خانیملار اؤزلرینی قوروماق دویغوسونو یاشامیرلار.
– سونونجو بؤلوم «سفر در وطن، خلوت در انجمن (بهاالدین نقشبند)» باشلیغیندا‌دیر. بهاالدین نقشبندینین مزاری یئرلشن بینادا، بخارانین باشقا بینالارینا تای، حووض واردیر. بخارانین کویری ایقلیمینده، بو بؤیوک حووضلار سوُیون یوخ اولماسینین قاباغینی آلیب، أسکی زامانلاردان بری سوُ توپلاماق اوچون بیر آراج اولوبلار. بهاالدین نقشبندینین آغ معجرله حاصارلانمیش اوستو آچیق مزاری، حیطین اورتاسیندا یئردن اوجا بیر مکاندا‌دیر. بینا اوچ بوجاقلی بیر ائیوان ایله، نئچه چیلله‌خانادان اولوشور. او یئرین آدی هیندوان قصری، سونرا عارفان قصری اولموش ایمیش. بهاالدین نقشبندیه ۱۳۱۸-جی میلادی ایلده دوغولسا دا، ایندی گؤرونن بینا ۱۹-جو عصرده تیکلیب‌دیر.
کیتابا گؤره بهاالدین اؤز عصرینین بؤیوک عاریفلریندن اولوبدور. اونون شاگیردلرینه وئردییی درس، بو ایمیش: «سفر در وطن، خلوت در انجمن». او، ذکر جهری ایله راضیلاشا بیلمیرمیش. اوستادین اصل سؤزو بو ایدی؛ «دل بیار و دست بکار». بهاالدین دئییرمیش کی: «گرکلی دئییل بیر صوفو طریقت یولوندا سئیر و سلوک ائتمک اوچون یاشامین نعمتلریندن أل اوزسون. صوفو دا باشقا اینسانلارا تای یاشاییب عاییله قوروب، یاشاملا برابر صوفولوغون دؤرد مرحله‌سی یعنی شریعت، طریقت، معرفت و حقیقته چاتمالیدیر.»
«بخارا»نین سووئت دؤورونون سونونجو جمهور باشقانی «فیض اله خواجه»نین ائوی، بلدچی‌نین دئدیینه گؤره، بخارا وارلیلارین ائولرینی تمثیل ائدیرمیش. ائوین اوچ حیطی وار ایدی. بیرینجی حیط باغ کیمی، ایکینجی حیط بیناسی دؤولته باغلی ایداری ایشلری گؤرمک اوچون، اوچونجو حیط ایسه ایکی مرتبه‌لی اوچ ائیوانلی بؤیوک بیر ائو ایدی. بو ائو، گونون ایشغینا دایالی، یاز، یای، پاییز و قیش ائولرینه بؤلونور. «فیض اله خواجه»، «استالین»ین أمری ایله ۱۹۳۷ ده اؤلدورولوب، تک ائولادی(قیزی) سیبرییه سورگون اولموشدو. یازارین دئدیگینه گؤره اؤزبکیستانین اسکی معمارلیغیندا پنجره‌لر سادهجه حیطه آچیلیرمیش‌لار. کوچه ایله دربنده آچیلان پنجره‌لری یوخ ایمیش.
بخارانین «قره گول» بؤرکو تانینمیش بؤرک‌دیر. قره گول بؤرکو قوزو دریسیندن تیکیلیر. بؤرکچو بازار توریستلرین ماراغینی قازانان آلیش-وئریش بازارلاردان بیری‌دیر.
«پای کلان» میناره‌سی، ۱۲-جی قرنده بخارا حاکیمی أرسلان خانین أمری ایله تیکیلمیشدی. ۴۷ مئتر اوجالیغی، ۱۰ مئتر بینؤوره‌سی، ۱۴ بئلی، هر بئلین ده اؤزل کرپیج هؤرمه‌سی، بو عظمتلی میناره‌نی بخارانین سیمبولونا چئویریب‌دیر. میناره‌نین یانیندا «اولوغ بیگ مدرسه»سی ایله «میر عرب مچید»ی یئرلشیر. اؤزبکیستاندا گلینلرین، گلین پالتاری ایله مقدس یئرلرین زیارتینه گئتمه‌سی، یازاری ماراقلاندیریر. «پای کلان»ین یانیندا خالچا توخویان قیزلارین دورومو، ایش اوشاقلار ایله قادینسل حیسلری قاپسایان قیزلار دویغوسونو، یازاردا اویاندیریر. قیزلارین دَزگاه باشیندا موبایل اویناتمالاری، مودئرنیزمین آیاق ایزلرینی گؤسترگه‌سی کیمی اورتایا گتیریلیر.
اؤزبکستان یولچولوغون سون ناهاری بیر رئستوراندا اولور. رئستورانلاردا «آت أتی» بیر دئسئر کیمی یئمک ماسالارینا قویولور. اؤزبک یئمکلرینین چوخو أتدن دوزه‌لیر. قولچاق دوزه‌لدن فابریکا یولچولاریمیزین سون گزدیکلری مکان اولور. قولچاق دوزه‌لدن فابریکادا، کاغیذ خمیریندن دوزه‌لَن قولچاق (اؤزبکجه؛ قوقیرچوق) اؤزبک ناغیللارینین شخصیتلرینی جانلاندیریر.
بخارا هاوا لیمانیندان تاشکند هاوا لیمانینا گئدیب، گئجه‌نی هوتئلده قالیب، سحر تاشکندین هاوا لیمانیندان تئهرانا دؤنمک ایسته‌ین یولچولار، تاشکند هاوا لیمانیندا، تپه‌دن‌دیرناغا آختاریلیرلار. بو دا، موسافیرلری اینجیدیر. یازیچی طیاره‌ده، نوت دفترینه یادداشتلارینی یازیر. یولچولوغا باشلامادان اؤنجه تاریخه سفر ائتمهیی دوشونن یازار، دؤنوشده ده، تاریخه سفر ائتدیگینی دوشونور. اؤزبکیستانین تاریخینده «تیموریلر» دؤنمیندن سونرا هئچ بیر دؤنم اؤزبک میللتینین میللی وارلیغینا بیر شئی آرتیرماییبدیر. سووئتین ایدئولوژیک باسقیسی، اؤزبکلری اؤز میللی کولتوروندن آییرا بیلمه‌ییب‌دیر. سووئتلردن سونرا خورافه ایله دینی اینانجین قارما-قاریشیق قاریشیمی خالقین ایچینده آیاق توتوب گئدیر.
تهران ۷/۵/۹۹
