چئویرن: ایشیق
ترجمه: ایشیق
ایشیق

«اؤزبکیستان سفرنامه‌سی» کیتابینا یاری انتقادی، یاری توصیفی بیر باخیش
عباس نعیمی

کیتابین یازاری «رقیه کبیری»دیر. کیتابین بیرینجی چاپی، ۱۳۹۵-ده، قطع رقعی‎ده، ۲۰۹ صفحه‌ده، «انور کیتاب» یایین ائوی طرفیندن تبریزده چاپ اولوبدور. بو کیتاب، بیر سفرنامه آدلانسا دا، آشاغیداکی دلیل‎لر اونو اوخودوغوموز سفرنامه‌لردن فرقلندیریر.
– رقیه خانیم شاعر ایله بیرگه حئکایه- رومان یازاری اولدوغو اوچون، کیتابین چوخ یئرینده تاریخه ادبی-سوسیال باخیشلا جوموب اؤزو ایله اوخوجونو دا آپاریر.
– سفری بیر سَیاحت آگئنت‎لیگی پلانلادیغینا گؤره، اونلارا اویغون گؤرولن یئرلره گئتمه‌لی اولورلار.
– رقیه خانیم ایکی یؤنلو(اولوملو-اولومسوز) آچیق-آشیکار بیر اؤن یارغی ایله گؤردوک‎لرینه یاناشیر. «امیر تیمور»ا یارانان اؤن یارغی، اؤزبکیستانی گؤرندن سونرا، چوخ فرقلنیر. اؤزبکیستان میللی وارلیغی آدلانان نه وارسا، تیموری دؤنمینه عاییددیر.
– کیتابدا یئمک‎لر، گئییم‎لر، دب‌لر، موسیقی‌دن سؤز گئدیلیر، آنجاق، نارینلیق‎لارینی آچیقلامادان، اونلارا گؤره، عمومی بیر گؤروش وئریر. بیر-ایکی یئرده نارینلیق‎لارا چوخ دقت وئردیگی آن، یازارین خیال گوجو، اوخوجونو زامان آخینینا چکیر.
– بو کیتابین باشقا اؤزللیک‎لریندن بیری ده قادین گؤزویله باخیلدیغی‌دیر. بو اؤزللیک هر بؤلومه، قادین دامغاسینی وورور.
– کیتابی اوخویاندا، سفرنامه ایله بیرگه رقیه خانیمین دویغولاری ایله تانیش اولوروق. بو دا، کیتابی شیرینله‌دیر.
– کیتاب، یئددی گونلوک یولچولوغون محصولودور. یئددی گونده اؤزبکیستانین اوچ بؤیوک شهرینین(تاشکند، سمرقند و بخارا) تاریخی یئرلرینه گئدیلیر. دئمک اولار؛ بو آغیر یولچولوقدا بوش واخت‎لاری یاتاندان یاتانا‌دیر.
– باشلانیشیندا، «اؤزبکیستان یعنی م. م. م.» یازینی کودلاندیریب کیتابی اوخوماغا ماراقلاندیریر. اوچ م. (مسجد، مدرسه، موزه) کلمه‌لرین باشلانقیج حرفلری‌دیر.
هاوا یول‎لاری ایله اؤزبکیستانا گیردیک‎لری اوچون، یولچولوق تانیتیمی هاوا لیمانیندان باشلاییر. هاوا لیمانی‎ رقیه خانیمین یازدیغینا گؤره، آدینا یاراشان بیر یئر دئییل. یازیچی، هوسله بو یولچولوغا چیخسا دا، هاوا لیمانیندا گؤردوک‎لری، گؤروشونو ده‌ییشیر. هاوا لیمانیندان چیخاندان سونرا تاشکندی دولاناراق «اؤزبکیستان» هوتئلینه گئدیرلر. سالیقچی(راهنما) «تاشکند»ی تانیتدیرارکن «سمرقند» ایله «بخارا»نی دا خاطیرلادیر. دئمک؛ تاشکند ده، تورک شهرلرینین چوخونا تای، زلزله یاتاغیندا یئرله‌شیب‌دیر. یئرآلتی قطعه‌لر زورا دوشنده شهر تیتره‌ییر. دئییلن‎لره گؤره ۱۹۶۶ دا ۸.۷ (سککیز مومَییئز یئددی) ریشتئرلیک زلزله اولوب‌دور. زلزله‌دن سونرا تاشکندی یئنیدن قوروبلار. خیاوان‎لارین گئنیش‎لیگی اوندان اؤترو‌دیر. تاشکند، سووئت‎لر بیرلیگینده اؤزونه اوچ آد قازانیب: “بیرینجیسی «دوستلوق شهری»‌دیر. زلزله‌دن سونرا، اون دؤرد سووئت جمهور‎سی تاشکندی دوزه‌لتمه‌یه قاتیلیرلار. ایکینجی‎سی، ایکینجی دونیا ساواشیندا، ساواشدا اولانلارا اوچ ائونه ایشله‌ییب چؤرک پیشیردیک‎لرینه گؤره، «چؤرک شهری» آدلانیب. اوچونجوسو، اوشاقلارین تاشکندین هر بؤلگه‌سیندن اورا گلیب درس اوخودوق‎لاریندان اؤترو «اوشاقلار شهری» آدلاندیریب‎لار.
اونون دئدیگینه گؤره تاشکندین أسکی آدی «چاچ» ایمیش. سککیزینجی قرن، عرب‎لر اورانی آلدیقدا، عرب دیلینده «چ» حرفی اولمادیغیندان اؤترو، بو شهر اؤنجه «شاش»، سونرا «شاشکند» و اونبیرینجی قرندن بویانا «تاشکند» آدلانیب‎دیر. بو ایپک یولو اوستو شهری، هر زامان هجوملارا معروض قالیب، داش کیمی دایانیب‎دیر. بو اوزدن، تاش (داش) سؤزو تاشکند خالقی‎نین دایانیش سیمبولونا چئوریلیب‎دیر. یازارین تانیتدیردیغی تاشکند یئنیدن قورولموش بیر شهر اولسا دا، کوچه‌لری ایله اسکی بینالاری، تاریخی جانلاندیریر. یئتمیش ایل سووئت دؤنمینی یاشادیق‎لارینا باخمایاراق، اؤزبکیستان میللتی خورافه ایله بورونموش دینی اینانج‎لارینا باغلی قالیب‎دیر. تاشکند، باشکند اولسا دا، هله ده سوواق قوخویور.
– کیتابین ایکینجی بؤلومونون آدی «امنیت‎لی یئرده حاجی‎لئیلک بیر آیاغی اوسته دایانیر»دیر. ایکینجی بؤلومون گیریشی اؤزبک یئمک‎لری ایله یئمیش‎لرینین تانیتیمی ایله‌دیر. «اؤزبک پیلووو» ایله «باغِ زاغان” اوزومو دونیادا آدلار ایچینده آد قازانیب‎لار. «باغ زاغان» تیموری‎لر دؤورونده هرات شهرینده بیر باغین آدی ایمیش. دئییلن‎لره گؤره «امیر تیمور»، ساواش ایله بیرگه هونر ایله طبیعتی ده، عزیزله‌ین بیری اولوب‎دور. تیموری‎لر دؤنمینده شهرلرین چئوره‌سینده باغلار قورولموش‎دور. بو باغلار معمارلیق کیتاب‎لاریندا تیموری باغلاری آدینا تانینیر. بو عصرده تیکیلمیش باغلار رساملیق دونیاسینی دا ائتگیله‌ییب‎لر.
یازیچی، بو بؤلومده ایکی«آنا» هئیکلینی تانیتدیرار کن، کیتابین باشقا یئرلرینده ده ایزینی بوراخان دویغولار ایله مسئله‌یه یاخینلاشیر. بو دویغولاردان بیری، قادین روحودور. قادین روحونو عکس ائتدیرن یازیلاردان بیر پارچالاری: «منه ائله گلیرکی، بو اؤلکه‌ده ده، شرقین بیر چوخ اؤلکه‌لری کیمی، بیر خانیم اؤز خوش‎بختلیک ایله غم-غصه‌لرینی یالنیز ائولادلاریندا عکس ائتدیریر. ائولادلاریندان باشقا اؤزونه عایید اؤزل بیر غم- غصه دن، اؤزل بیر خوش‎بختلیک‎دن هئچ بیر نَم- نیشان یوخ!»
یازار بو دویغونون ایچینده خوشبخت آنا سیمبولوندان «سِنا» بیناسینی گؤرورکن، اؤزبکیستان حؤکومتی‎نین قورولوشوندان سؤز آچیر. دئدیینه گؤره، قانون کئچیره‌ن مجلیسده نوماینده‌لرین یوزده اونو یاشام چئوره‌سی پارتیالارینا آیریلمالی‎دیر. اؤزبکیستانین «قانون کئچیرمه»، «قضائیه» و «اجرائیه” قووه‌لری واردیر. اجرائیه قووه‌سی «دئموکراتیک اؤزبکیستان جمهوریسی»نده أن گوجلو قووه ساییلیر. خوشبخت آنا سیمبولونون قارشیسیندا قانادلانان حاجی‎لئیلک سیمبول‎لا واردیر. بلدچی‎نین دئدییینه گؤره، حاجی‎لئیلک اؤزبکیستاندا موثبت بیر سیمبول داشی‎ییر. «ایسلام کریموو» اؤزبکیستان جمهور باشقانین، حاجی‎لئیلک‎لره گؤره بئله بیر سؤزو واردیر: “هاردا امنیت وارسا، حاجی‎لئیلک اورادا بیر آیاغی اوسته دایانار.”
یازارین وئردیگی معلوماتا گؤره؛ اؤزبکیستانین ۱۲ ولایتی واردیر. مرکزی تاشکند‌دیر. تاشکند، ولایت‎لرین هئچ بیرینه باغلی دئییل. ۱۲ ولایت‎دن علاوه قره‌قالپاق آدیندا خودمختار بیر بؤلگه ده واردیر. یاشایان جمعیت‎لرین ایچینده یوزده یئتمیش دوققوزو اؤزبک، یوزده یئددیسی روس، یوزده دؤردو قازاق، یوزده دؤردو تاجیک، یوزده ایکیسی تاتار و یوزده بیری قره قالپاق، قلیمانی ایسه قیرقیز، کوره، اویغور، باشقیر، آذربایجانلی، ائرمنی، یهودی، ایرانلی، تورکمن و کیریمه تورک‎لری و بیر نئچه آیری جمعیت‎لر‌دیر. قانونا گؤره هئچ بیر جمعیتین سوی ایله جنسیت و یا دین باخیمیندان باشقا جمعیته، اوستونلویو یوخ‎دور. بلدچی‌نین دئدییینه گؤره بخارادا یاشایان ایرانلی‎لار فارسجا و سمرقندده یاشایان ایرانلی‎لار آذربایجان کؤکنلی اولدوق‎لاری اوچون، اؤزبکجه دانیشیرلار.
رقیه خانیم، اؤزونو ساخلایانماییب فئمئنیستلره گؤره سوروشاندا، بلدچی‎نین گولوش ایله اوزله‌شیر. بلدچی‎یه گؤره، اؤزبکیستاندا خانیم‎لار ایله کیشی‎لر باراباردیرلار.
– اوچونجو بؤلوم «خالق رستورانی و اؤزبک پیلووو»‌دیر. صنعت موزه‌سینه گئدنده هئیکلی مئیدانا قویولموش امیر تیمور مئیدانیندان کئچیرلر. بو مئیدان سیاسال دورومدان آسیلی اولاراق، فرقلی هئیکل‎لرین آدینی (کونستانتین فون کافمن، ایستالین، لنین، مارکس، …) داشی‎ییب‎دیر.
صنعت موزه‌سیندن وئردیگی بیلگی‎ده، چکیده‌نگاری ایله سوزن‎دوزی (ال ایشلری) اؤزبک‎لرین اسکی هونرلریندن ساییلیر. صنعت موزه‌سینده، تیموری‎لرین هونر ایله ایلگی‎لنمه‌لرینه یاناشاندا، ساواشچی قان تؤکن بیر یانی اولان امیرلر ایله اینجه صنعته ده‌یر وئرن باشقا یانلاری اولدوغونو وورغولاییر. بو باخیش، بؤلوم‎لرین چوخوندا گلدییی اوچون، کیتابا آغیرلیغینی قویور. یازیچی بو قونویا بیر اؤزبک کیمی باخماق ایسته‌سه‌یدی، بلکه ده بیر قان تؤکن ساواشچی یوخ، دیریلیگی ساغلایان رَهبر کیمی «امیر تیمور»ه یاناشاردی.
رسّاملیق، تیموری دؤورونون یایقین هونرلریندن ساییلیرمیش. تیموری سبکی رسّاملیقدا موستقیل بیر سبک‌دیر. تیموری‎لر دؤنمینده، «کمال‎الدین بهزاد» بو سبکین آدلیم رسام‎لاریندان ایدی. اؤزبک پیلووو داشییان بؤلومده، پیلووون نئجه پیشیریلمه‌یینه گؤره بیلگی وئریلمیر. ساده‌جه، اؤزبک پیلووون ایکی جور (فرغانه، عروسی) اولدوغوندان سؤز گئدیر.
تاشکندین چارشی‎سیندا بؤلمه‌لر بئله‌دیر: چؤرک بازاری (اؤزبکجه بازار نان)، أت بازاری (اؤزبکجه، بازار گوشت)، خشکبار بازاری و لبنیات بازاری. چؤرک، أت، خشکبار بازارینین ساتیجی‎لاری کیشی، لبنیات بازار ایله قیویر-زیویر ساتانلار قادین‌دیرلار. تاشکندده سون گئتدیک‎لری یئر سیم-سیم رئستورانی اولور. سیم-سیم رئستورانیندا جاز موسیقی‎سی جانلاسا دا، جازدان خوشلانمایان‎لارا دینج کلاسیک موسیقی سسله‌نن یئر ده آییرمیش‎ایمیش‎لار.
– دؤردونجو بؤلوم «قاتار مراقَنده‌یه دوغرو آخیر»‌دیر. قاتار، یازاری زامانا آپاریر. زاماندا ۱۳۰ ایل‎لیک سوره‌ن تیموری ایمپیراتورلوغوندان باش چیخاریر. بو ایمپیراتورلوق قیلینج گوجویله، گئنیش یاییلماسی ایله بیرگه هونر و مدنیت پارلایان سمرقند، بخارا، هَرات کیمی شهرلری جانلاندیریب‎دیر.
سمرقنده یئتیشدیکده قاتاردان یئنینجه کئچمیشدن آیریلیب، ایندی‎یه گلیریک کیتابدا، امیر تیمورون مزارینا!. سمرقند بوگون ده، تیموری‎لر زامانی دونیانی آلدیغی سان ایله تانینیر. دئییلن‎لره گؤره، بو شهر، «سُغد» دؤولتی زامانیندا «مراقَنده» آدلانیرمیش!!! بلدچی‎نین دئدیگینه گؤره سمرقنددن اؤنجه، ایندیکی یئره یاخین اَفراسیاب آدلی بیر شهر وار ایمیش. چنگیزخان او شهری تورپاق بویونا چاتدیرسا دا، امیر تیمور اونون یاخینلیغیندا سمرقندی تیکیب، باش کند ائله‌میش‎دیر. تیموری‎لر داغیلاندان سونرا سمرقند، بخارا والی‌سینه باغلی اولور. ۱۸۶۸-جی میلادی ایلده روس‎لار سمرقندی آلیب روس حاکیمی شهره قویورلار. ۶ قرن امیر تیمورون زامانیندان کئچسه ده، اؤزبک میللتینین گؤنول‎لرینده تکجه امیر تیمور یاشاییر. یازار، امیر تیمورون مزاریندا، بیرداها تیمورون ایکی یؤنلو اولدوغونو وورغولایاراق، بو دؤنه اوستونلویو هونره یاراتدیغی ایمکان‎لارا وئریر.
سمرقندده ریگستان آدلی بیر مکان دا، اوچ بینادان اولوشموش بیر مجموعه واردیر. اولوغ بیگ مدرسه‌سی، شیردار مدرسه‌سی ایله طلاکاری مچید- مدرسه.
– «یئرله گؤیو بیر- بیریله باریشدیران سمرقند» بئشینجی بؤلومه وئریلن آد‌دیر. افراسیاب شهریندن سادهجه تورپاق قالیب (سانکی یوخ ایمیش). یئرله بیر اولموش شهر، یازارین خاطیره‌سینی هیروشمادان ناکازاکی‎یه، پالمیرادا داعش ایله طالیبانین یانینا آپاریر. اؤزبکیستاندا، زینداندان آغیر جزا یوخ‌دیر. دئیه‌سن اعدام سووئت‎لر دؤورو قالدیریلیب‎دیر!!!
«خوجا دانیال» مزاری، موسلمان، خیریستیان و یهودی لرین اورتاق زیارت ائتدیک‎لری مزار‌دیر. خوجا دانیال مزاری سیاب چایی یئرلشن تپه‌نین اوستونده‌دیر، تپه‌نین أته‌یینده ایسه، گومبذلی دامچا یئرله‌شیر. اؤزبکیستاندا مقدس مکان‎لار ایله سو یان-یانا گلیر. یازارین ظنیجه سویو قوروماق اوچون مقدس مکان‎لاردان، مقدس مکان‎لاری قوروماق اوچون ایسه، سودان فایدلیمانیرمیش‎لار.
«چیلله‌خانا» مزاردان گؤرونن تپه‌نین قارنیندا، قاپی‎سی قیفیل‎لی دورور. چیلله‌خانا صوفولارین قیرخ گئجه-گوندوز دونیادان آیریلیب اؤزلرینده اولماق یئری‌دیر.
سمرقندین اسکی بینالاریندان بیری «اولوغ بیگ» رصدخاناسی‌دیر. تیمورون نوه‌سی اولان «اولوغ بیگ» بیلگین بیر ایمیش. یازارین فارس‎سویلو یول‎بیرلریندن بیری «اولوغ بیگ»-ین، تیمورون نوه‌سی اولدوغونو سیندیرَنمیر. روس‎لار اؤلکه‌نی ایشغال ائده‌ندن سونرا، موسلمان‎لار ایله بیرگه یاشایا بیلمه‌دیک‎لری اوچون، سمرقندین یانیندا «روس‎لار شهری» آدیندا بیر یئر تیکدیریرلر. بو بؤلومده، یازار بو دؤنه «جاواد مجابی» دیلیندن تیموری‎لر دؤنمینین ایکی یؤنلو دؤنم اولدوغوندان سؤز آچیر: «تیموری حؤکومتی قان تؤکن بیر حؤکومت اولدوغویلا برابر، دینی بیر حؤکومت دئییلدی. بونونلا بئله هونر و علمه یییه دوروردولار. بیزیم بوتون تجسمی هونرلریمیزین شاه اثرلری موغول‎لار و تیموری‎لر عصرینه عایید‌دیر و بو عصرده هونر اینکیشاف ائتمیش‎دیر. «بیز» کلمه‌سی ماراقلی گلیر. نئجه اولور؛ بیز آدلانان کیملیگین هونرلرینین شاه اثرلری، ائله همین «بیز» آدلانان دوشمن‎لرینین حاکیم اولدوقلاری دؤنمده یارانیر؟!!»
۸- ینجی میلادی ایلدن قلیمان، ایستیقلال دؤنمینده مرمت اولونان کاغیذخانا سمرقندین باشقا تاریخی یئری ساییلیر. کاغیذخانادا سو ایله فیرلانان دَییرمان، یازاری زامانین گئری‌یه‌دؤنوش آتینا میندیریر. اوردا، کاغیذ اسکی اوسلوب ایله عمله گلیر. یازار، کاغیذین نئجه عمله گلمه‌یینی نارینلیق ایله ایضاح ائدیر. کاغیذین نئجه چتین عمله گلمه‌یی، کاغاذین ده‌یرینی آرتدیریر.
«شاهِ زنده» مقبره‌سی ۸-ینجی یوز ایل‎لیگه عایید اولسا دا، اوردا تیکیلن بینا «امیر تیمور»ون دستور ایله تیکیلیب‌دیر. «شاهِ زنده» مجموعه‌سینه اورتا آسیانین میرواریسی آدی وئریلیر. بو بینانین کاشی‎کارلیق‎لاری یازارین ماراغینی هر ندن چوخ چکیر. اوردا کاشی‎لارین گؤی رنگی ایله «گؤی» بیر-بیرینه قوووشورلار. سمرقندده اولان تاریخی اثرلر، تیموری‎لر دؤنمین نئچه یؤنلو و پارادوکس یارادان دؤنم اولدوغونو یازاردا جانلاندیریر. یازار، نه قدر خوش گؤرولو اولسا دا، بیر یؤنلو یازیلان تاریخی کیتابلاردان لایلانان گؤروشلرین ائتگیسینده «تیموری» دؤنمینه بیر اؤزبک گؤزو ایله باخا بیلمک ایمکانی تاپمیر. یازارین دئدیگینه گؤره؛ «سمرقند تورپاقلا گؤیو رنگ واسیطه‌سیله باریشدیریب. هونر، یئرله گؤیو بیر- بیرینه هؤروب”.
یازارین یول‎بیری «جاواد مجابی»، «شهریار عدل» آدلی بیر آراشدیریجی و آرخولوقون «جهان ایرانی» نظریه‌سیندن دانیشیر. بو نظریه‌ده دونیانین هر بیر یئرینده ایرانین ایزینی گؤرسه‌دن شئیلر، ایرانین وارلیغی ساییلیر. بو نظریه، کوردلرین «هر یئرده کورد واردیرسا اورا کوردوستان‌دیر» شعارلارینی جانلاندیریر.
– آلتینجی بؤلوم «قاتار ، شیطان آراباسی»
سمرقندده (صحیح بخارایی) کیتابین یازاری «امام بخارایی»نین مزاری، یازار ایله یول‎بیرلرینین مقصدی اولور. اوردا، بوتون دینی مکان‎لارین مزاردا یاتان آدام‎لارینا منسوب، خورافه‌یه بورونن اوسطوره‌وی ناغیل‎لار واردیر. یازار، اؤزبکیستانی گزَرکن خالقین یئنیله‌شمه‌سیندن سؤز آچیر. یاشا، قاتا، جینسه، پئشه‌یه باخمایاراق هر کسین الینده بیر موبایل گؤرونور. سمرقندین بازاریندا قووهون(قوون) سبدی یازیچی‎نین ماراغینی قازانیر. سمرقنددن بخارایا قاتار ایله اوچ ساعات‎لیق یولچولوغا چیخیرلار. یازارین واقونداشی، یازارین یازدیغینا گؤره خوروز رسامی ایمیش!!! کیتابین باشا-باشیندا یازارین سیمبول آختاریجی گؤزو واردیر. هر نه‌یی سیمبول‎لاشدیریر. بخارانین واغزالی (قاتار دوراغی) بلدچی‎نین دئدیگینه گؤره نیقالای زامانینا قاییدیر. دمیریولو ایندیکی یئره یئتیشنده، دین خادیملری “قاتار شیطان آراباسی‌دیر” دئیه، قاتار یولونون بخارایا چکیلمه‌یینه ایجازه وئرمه‌میش ایدیلر. روس‎لار واغزالا یاخین، اؤزلرینه بیر شهر تیکمیش ایدیلر!!!
«لبِ حووض» آدلی مکاندا، حووضون چئوره‌سینده، بیر رئستوران، ایکی دینی مدرسه، بیر ده خانقاه واردیر. دئییلن‎لره گؤره بو حووض ، ۱۹۱۵-جی میلادی آخان چای‎لارین سولاریندان فایدالانماقدان اؤترو دوزه‌لمیشدی. بخارادا سوواق بینالار، بو شهری تورپاق رنگی ایله بویاییب‌دیر.
– «مودئرن اینسانین هر ایشی یاریمچیق قالیر» یئدینجی بؤلومون باشلیغی‌دیر. «ایوب چشمه»نین اوستونده بیر گونبذلی بینا تیکیلیب‎دیر. بینانین ایچینده بیر قویو (ایوب چشمهسی نین قویوسو)، قویون آرخاسیندا بیر مزار، مزارین قیراغیندا بیر توغ، توغون باشینا پَنجه لابه (بئش بارماقلی أل تیمثالی) و چشمه‌دن لوله چکیلمیش سو قیرنالاری واردیر. بلدچی، بو چشمه‌نین رَوایتینی دئیه‌رکن، یازار گئنه دالیر خیال باغچاسینا. «امیر تیمور» بو بینانی چشمه‌نین اوستونه تیکدیریب‎دیر. بخارا شهرین شیرین سو چشمه‌سی، تکجه بو چشمه‌دیر. بوزقیر ایقلیمینده یئرلشن بخارا شهرینین خریطه‌سی، دَوه‌باشی شکلینده‌دیر. بو چشمه‌یه گؤره ده، خورافه‌یه بورونموش بیر روایت واردیر.
بینانین دووارینا آسیلان خریطه‌، اورال گؤلونون ۱۹۶۰-دان ۲۰۱۰-قوروماسینین دؤنم‎لرینی بیلدیریر. گؤلون قوروماسی‎نین اصلی سببی حددن آرتیق اکین‎چیلیک اوچون، سو گؤتورمک اولوب‎دور. «ورمو گؤلو» ده «اورال» گؤلونون یولونو گئدیر سانکی!!!
۹-جو عصره عایید اولان ایسماعیل سامانی‎نین مزاری یئرلشن بینادا، ۱۸ نؤوع کرپیج هؤرمه‌سی واردیر. بخارانین ۱۶-جی عصرده تیکیلن حاصاری بازارا آچیلیر. بو بازارین؛ چؤرک، آغارانتی، قورو یئمیش، أت، گؤی-گؤیرتی کیمی بؤلمه‌لری واردیر. یازی‎یا گؤره بازارین ساتیجی‎لارینین یوزده دوخسانی خانیم‌دیرلار. بازارین تمیزلیگی، اؤزبکیستانین باشقا یئرلرینه تای یولچولارین ماراغینی چکیر. بازار ایله افراسیاب شهرین آراسیندا ۱۸-جی عصیرده تیکیلمیش «بالای حووض» خانقاه-مَچید بیناسی یئرلشیر. بوردا دا، سولاری ییغماغا بیر حووض واردیر. قدیم زامان‎لار صوفولارین مکانی اولموش یئرده، ایندی نئچه ائونه‌لیک ناماز قیلینیر. صوفولاردان بیر ایز گؤرمک اولمور.
ریگستان مئیدانیندا یئرلشن سیاوش أرکی (بخارا أرکی)، یئنی چاغ باشلامامیشدان، حاکیم‎لرین مکانی اولوب‎دور. هر ساواشدا قلیمانین اوست بؤلومو ییخیلیب سونرادان دوزه‌لمیش‎ایمیش. قالادا زیندانین ایچینده سیمبولیک دوستاق‎لار بیر داها یازیچی‎نی دویغولاندیریر. قالادان اوزاقدا یاری‎گونبذلی فیروزه رنگینده بیر بینانی(نیم‎گونبذ مسجدی) بلدچی اونلارا گؤرسه‌دن کیمی، یازارین خیالی اوچور گئدیر گونبذدن گؤیه!
– سککیزینجی بؤلومون باشلیغی «زامان؛ اوجوزلو بیر میداد سیلن”»دیر. شهرین سوواق بینالاری، بینالارین اسکی قاپی‎لاری، قاپی‎لارین اوستونده‌کی گول میخلارینین ایزی ایتمه‌یه دوغرو گئتمه‌سینی گؤره‌ن یازار، زامانی اوجوزلو بیر میداد سیله‌نه بنزه‌دیر.
ائو-رئستورانین بیچیمی، قدیم زامانلاری جانلاندیریر. یئمک‎لری گؤزلویورکن «مجابی» توپلومدا سورویه قاریشیب ایتمه‌مک اوچون، هونرمندین توپلوم طرفیندن تعریفله‌نن استانداردلاردان اوجا سویه‌ده اولماسینی وورغولاییر.
«ستاره‌ی ماه خاصه» آدلی باغ-سارای بخارا حاکیمینین ائوی، سئوگیلیسی(ستاره خانیم) اوچون، ۱۹۱۱-۱۹۱۷ آرالاریندا تیکیلیب‎دیر. بینانین معماری اوستاد شیرین مورادوو‌دیر. «چهار منار» آدلی بینا، یازارگیلین سونراکی مقصدلری‌دیر. بو بینانین حئکایه‌سی باشقا بینالارین حئکایه‌سینه تای، دینه باغلی دئییل. بو حئکایه عاییله‌یه باغلی بیر حئکایه‌دیر. اونا گؤره ده، یازارین خوشونا گئدیر.
اؤزبکیستاندا اولان امنیت حیسی یازیچی ایله یولداش‎لارینی چوخ ائتگیله‌ییر. خانیم‎لار اؤزلرینی قوروماق دویغوسونو یاشامیرلار.
– سونونجو بؤلوم «سفر در وطن، خلوت در انجمن (بهاالدین نقشبند)» باشلیغیندا‌دیر. بهاالدین نقشبندی‎نین مزاری یئرلشن بینادا، بخارانین باشقا بینالارینا تای، حووض واردیر. بخارانین کویری ایقلیمینده، بو بؤیوک حووضلار سوُیون یوخ اولماسی‎نین قاباغینی آلیب، أسکی زامانلاردان بری سوُ توپلاماق اوچون بیر آراج اولوبلار. بهاالدین نقشبندینین آغ معجرله حاصارلانمیش اوستو آچیق مزاری، حیطین اورتاسیندا یئردن اوجا بیر مکاندا‌دیر. بینا اوچ بوجاقلی بیر ائیوان ایله، نئچه چیلله‌خانادان اولوشور. او یئرین آدی هیندوان قصری، سونرا عارفان قصری اولموش ایمیش. بهاالدین نقشبندیه ۱۳۱۸-جی میلادی ایلده دوغولسا دا، ایندی گؤرونن بینا ۱۹-جو عصرده تیکلیب‌دیر.
کیتابا گؤره بهاالدین اؤز عصرینین بؤیوک عاریف‎لریندن اولوب‎دور. اونون شاگیردلرینه وئردییی درس، بو ایمیش: «سفر در وطن، خلوت در انجمن». او، ذکر جهری ایله راضیلاشا بیلمیرمیش. اوستادین اصل سؤزو بو ایدی؛ «دل بیار و دست بکار». بهاالدین دئییرمیش کی: «گرکلی دئییل بیر صوفو طریقت یولوندا سئیر و سلوک ائتمک اوچون یاشامین نعمت‎لریندن أل اوزسون. صوفو دا باشقا اینسان‎لارا تای یاشاییب عاییله قوروب، یاشاملا برابر صوفولوغون دؤرد مرحله‌سی یعنی شریعت، طریقت، معرفت و حقیقته چاتمالی‎دیر.»
«بخارا»نین سووئت دؤورونون سونونجو جمهور باشقانی «فیض اله خواجه»نین ائوی، بلدچی‎نین دئدیینه گؤره، بخارا وارلی‎لارین ائولرینی تمثیل ائدیرمیش. ائوین اوچ حیطی وار ایدی. بیرینجی حیط باغ کیمی، ایکینجی حیط بیناسی دؤولته باغلی ایداری ایش‎لری گؤرمک اوچون، اوچونجو حیط ایسه ایکی مرتبه‌لی اوچ ائیوانلی بؤیوک بیر ائو ایدی. بو ائو، گونون ایشغینا دایالی، یاز، یای، پاییز و قیش ائولرینه بؤلونور. «فیض اله خواجه»، «استالین»ین أمری ایله ۱۹۳۷ ده اؤلدورولوب، تک ائولادی(قیزی) سیبری‎یه سورگون اولموشدو. یازارین دئدیگینه گؤره اؤزبکیستانین اسکی معمارلیغیندا پنجره‌لر ساده‌جه حیطه آچیلیرمیش‌لار. کوچه ایله دربنده آچیلان پنجره‌لری یوخ ایمیش.
بخارانین «قره گول» بؤرکو تانینمیش بؤرک‌دیر. قره گول بؤرکو قوزو دریسیندن تیکیلیر. بؤرکچو بازار توریست‎لرین ماراغینی قازانان آلیش-وئریش بازارلاردان بیری‌دیر.
«پای کلان» میناره‌سی، ۱۲-جی قرنده بخارا حاکیمی أرسلان خانین أمری ایله تیکیلمیشدی. ۴۷ مئتر اوجالیغی، ۱۰ مئتر بینؤوره‌سی، ۱۴ بئلی، هر بئلین ده اؤزل کرپیج هؤرمه‌سی، بو عظمتلی میناره‌نی بخارانین سیمبولونا چئویریب‌دیر. میناره‌نین یانیندا «اولوغ بیگ مدرسه»سی ایله «میر عرب مچید»ی یئرلشیر. اؤزبکیستاندا گلین‎لرین، گلین پالتاری ایله مقدس یئرلرین زیارتینه گئتمه‌سی، یازاری ماراقلاندیریر. «پای کلان»ین یانیندا خالچا توخویان قیزلارین دورومو، ایش اوشاقلار ایله قادینسل حیس‎لری قاپسایان قیزلار دویغوسونو، یازاردا اویاندیریر. قیزلارین دَزگاه باشیندا موبایل اویناتمالاری، مودئرنیزمین آیاق ایزلرینی گؤسترگه‌سی کیمی اورتایا گتیریلیر.
اؤزبکستان یولچولوغون سون ناهاری بیر رئستوراندا اولور. رئستوران‎لاردا «آت أتی» بیر دئسئر کیمی یئمک ماسالارینا قویولور. اؤزبک یئمک‎لرینین چوخو أتدن دوزه‌لیر. قولچاق دوزه‌لدن فابریکا یولچولاریمیزین سون گزدیکلری مکان اولور. قولچاق دوزه‌لدن فابریکادا، کاغیذ خمیریندن دوزه‌لَن قولچاق (اؤزبکجه؛ قوقیرچوق) اؤزبک ناغیل‎لارینین شخصیت‎لرینی جانلاندیریر.
بخارا هاوا لیمانیندان تاشکند هاوا لیمانینا گئدیب، گئجه‌نی هوتئلده قالیب، سحر تاشکندین هاوا لیمانیندان تئهرانا دؤنمک ایسته‌ین یولچولار، تاشکند هاوا لیمانیندا، تپه‌دن‌دیرناغا آختاریلیرلار. بو دا، موسافیرلری اینجیدیر. یازیچی طیاره‌ده، نوت دفترینه یادداشت‎لارینی یازیر. یولچولوغا باشلامادان اؤنجه تاریخه سفر ائتمه‌‎یی دوشونن یازار، دؤنوشده ده، تاریخه سفر ائتدیگینی دوشونور. اؤزبکیستانین تاریخینده «تیموری‎لر» دؤنمیندن سونرا هئچ بیر دؤنم اؤزبک میللتی‎نین میللی وارلیغینا بیر شئی آرتیرماییب‎دیر. سووئتین ایدئولوژیک باسقی‎سی، اؤزبک‎لری اؤز میللی کولتوروندن آییرا بیلمه‌ییب‌دیر. سووئت‎لردن سونرا خورافه ایله دینی اینانجین قارما-قاریشیق قاریشیمی خالقین ایچینده آیاق توتوب گئدیر.

تهران ۷/۵/۹۹

چاپ

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

«اؤزبکیستان سفرنامه‌سی» کیتابینا بیر باخیش / عباس نعیمی

ایشیق
www.ishiq.net

آذربایجان ادبیات و اینجه‌صنعت سایتی

«اؤزبکیستان سفرنامه‌سی» کیتابینا بیر باخیش / عباس نعیمی

ایشیق
www.ishiq.net

آذربایجان ادبیات و اینجه‌صنعت سایتی

«اؤزبکیستان سفرنامه‌سی» کیتابینا بیر باخیش / عباس نعیمی

ایشیق
www.ishiq.net

آذربایجان ادبیات و اینجه‌صنعت سایتی