عصبیت و مدنیت ۲
سیدمرتضی حسینی
تورک‌لر اؤزل‌لیک‌له ایران تورک‌لرینده «عصبیت» و «مدنیت» مسئله‌سی
«عصبیت و مدنیت» آدلی یازیم‌دا بو ایکی تئریمین (مفهوم) آنلام‌لارین آچیخلایاراق، بوتون انسان توپلوم‌لاری‌نین سوی (عرق، نَسَب) «عصبیتی»نی تجربه ائتدیک‌دن سونرا «مدنیت»ـه وارماق ماراغی و دؤنَمین خاطیرلاتدیم.
دئدیگیم کیمی بیولوژی، تاریخ و آرکولوژی علم‌لری ال‌ده اولان تاریخی ماتریال‌لارا دایاناراق بیزه بوتون انسان‌لارین تاریخ بویو توپلو (جمعی) یاشادیق‌لارین اثبات ائدیرلر. بو ایلکَر (ابتدایی) انسان توپلوم‌لاری اوزون زمان‌لار توپلو (جمعی) کیملیک و اؤزلرینی ساوونما (دفاع، مدافعه) گوجونو اؤز دده بیر (نَسَبی) بغضاًده بلکه ننه بیر (سَبَی) فامیل‌لری‌ایله بیرلَشمَک‌ده دوشونوردولر. بو توپلوکیملیک (هویت جمعی) دوشونجه‌سی اساسیندا یارانان توپلوم، طبیعی کی چوخ کیچیک و ساواشچی بیر توپلوم اولاجاق. ائله بونا گؤر ده سوسیولوژی علمینده «طایفا» دئدیدیگیمیز بو توپلوم‌لار هم چوخ کیچیک و هم‌ده اؤزلریندن باشقا طایفالاری اؤزلرینه رقیب و همن رقابتین اثرینده دوشمان بیلیردی‌لر و دونیا اؤزل‌لیک‌له آسیا تاریخی باشاباش بو طایفا ساواش‌لاری‌ایله دولودور. سونرالار بو طایفا دئییلن توپلوم‌لار بؤیویوب، بؤیوک بؤیوک قبیله‌لره دؤنوشدولر و «طایفا» عصبیتی‌نین یئرین «قبیله» عصبیتی آلدی.
بیزیم تاریخیمیزین اورتا عصرلری حقیقت‌ده همن قبیله‌لر و اونلارین قبیله عصبیت بیرلیگی اساسیندا یارانان دولت‌لرین تاریخی‌دیر. اؤرنک‌ایچین بوندان مشهور نه اولاجاق کی اوغوز تورک‌لری دوققوز قبیله و ییرمی‌دؤرد طایفادان اولوشوردولار و سلجوق‌لار دولتی‌نین قوروجوسو طوغرول بی نیشابورا گیرنده سول قولونا دوققوز اوغوز سیمبولو اولاراق دوققوز اوخ باغلامیش‌دی و بیلدیگیمیز کیمی اورتا دوغو (خاورمیانه) و تورکیستانین ان آزیندان مین ایل‌لیک تاریخینی بو دوققوز اوغوزدان اولان قبیله‌لر و طایفالارین قوردوغو دولت‌لر یاراتمیش‌دیرلار.یئنه دئدیگیم کیمی عرب‌لرده ده عینی تاریخ وار و اسلام تاریخی‌نین چوخو حقیقت‌ده عرب اؤزل‌لیک‌له قریش‌دن اولان قبیله‌لر و طایفالارین رقابت‌لر و ساواش‌لاری‌دیر و عرب- اسلام تاریخی دولت‌لری همن طایفا و قبیله عصبیتی اساسیندا قورولان دولت‌لرین تاریخی‌دیر.
یئری گلمیش کن بیر چوخ اؤنملی مسئله‌نی خاطیرلادیم؛ دئدیگیم کیمی آوروپادا بو طایفا- قبیله سیستمی آسیادان مین ایل تئز پوزولماغا باشلادی و حتی اسکی یونان مدنیتی طایفا قبیله‌دئییل دولت- شهر اساسیندا قورولموش‌دور (البته بو بؤیوک مسئله و فرق و اونون نه‌دن‌لری‌نین آراشدیرماسی اؤزو باشقا بیر مقاله‌دی). آما بو طایفا- قبیله عصبیتی اساسیندا قورولان تورک دولت‌لر و توپلوم‌لاری‌نین عصبیت گوجو هانسی مدنیت یوخسا مدنیت‌لردن ائتکی‌لندی (تأثیر آلدی)؟ بو مدنیت یوخسا مدنیت‌‌لرین قایناغی هانسی جوغرافیا، هانسی دین، هانسی اقتصاد طرزی، هانسی بوروکراسی طرزی، هانسی کولتور و هانسی دیل اولدو؟ چون کی بوتون اسکی توپلوم‌لارین طایفا- قبیله‌لیک سیستمین ضعیف‌له‌دیب پوزماغا ساری آپاران نه‌دن‌لر سایدیغیم نه‌دن‌لردیرلر: دین، دیل، کولتور، یئنی اقتصاد طرزلری و اقتصادی منفعت‌لرین طایفا- قبیله عصبیتیه اوستون گلمه‌یی و بوروکراسی‌ایله یئنی حقوق سیستم‌لری.
منجه هر شئی‌دن اؤنجه تورک توپلوم‌لاری و دولت‌لری‌نین طایفا- قبیله عصبیتین پوزان دین اولموشدور. بیلدیگیمیز کیمی اسکی گؤی تورک و اویغور توپلوم و دولت‌لری تورک عصبیتی اساسیندا یاراناراق، دین و دیل باخیمیندان اؤز جوغرافیاسی و وارلیغیندان قایناقلانان دین، دیل و کولتوره باغلی اولاراق ایکی ایلک تورک مدنیتی‌نی یاراتمیش‌دیرلار. بو دولت‌لر و اونلارین حاکم اولدوغو توپلوم‌لارین دینی تورک اسکی دینی یعنی شامانیزم، رسمی- اداری و ادبی دیلی تورکجه و حقوق سیستمی‌ده اسکی تورک حقوق سیستمی‌ایدی. اونلار حتی یازی و خط باخیمیندان دا اؤزگور اولاراق اورخون و اویغور یازی خطین یاراتمیش‌دیرلار و ائله بونا گؤره ده اونلار اؤزگور بیر تورک مدنیتی قورماغا باشاریلی اولموش‌دورلار، آما اویغورلار دولتی زمانیندان باشلایاراق تورک عصبیتینی باشقا جوغرافیالاردان گلن تورک قبیله‌لری توپلوم‌لارینا عاید اولمایان کولتورسَل (فرهنگی) نه‌دن‌لر ضعیف‌له‌دیب پوزماغا باشلادی. اؤنجه بودا و مسیحیت دین‌لری و چین‌دن گلن هان کولتوروایله اسلام- عرب دین کولتورو. سونرالاردا دری-ت اجیک دیل کولتورو و سون زمان‌لاردا دا روس دیل و کولتورو.
اؤرنک‌ایچین قره ختایی‌لارین بیر بؤلومو بودایی، سونراکی‌لاری مسلمان و اونلارین آردیندان بوتون تورک دولت‌لری مسلمان. بونلاردان علاوه تورک قبیله‌لری‌نین بیر چوخو کؤچَری‌لیک اثرینده مختلف جوغرافیالاردا داغیلاراق هر یئره گئتدی‌لرسه اورانین دین، دیل و کولتورونون ایچینده سینیلیب (هضم اولوب) ائلینه (alination، بیر شئیه ماراقلانیب اوندا محو اولماق) اولدولار و تورک کیملیک‌لرینی یئرلی دیب‌لی اونوتدولار (اؤرنک‌ایچین: مجارلار، هون‌لار، بولغارلار، فین‌لر و س). آما بیزیم جوغرافیا یعنی اورتا دوغو و تورکیستان‌دا قالیب بؤیوک دولت‌لر قورماغا باشاریلی اولان تورک طایفالار و قبیله‌لری تام مسلمان اولاراق یئنی قبول ائتدیک‌لری دینی، ساده‌جه بیر دین‌دئییل مکمل بیر ایدئولوژی کیمی قبول ائتدیلر؛ یعنی بو دینین «واجب» دئیه دوشوندوردوگو حیات طرزی، عرب دیلینده اولان دینی عنعنه‌لر و «شرع» دئییلن حقوق سیستمینی. بو مدنی دَییشیک‌لیک قاراخانلی دوروندان گئنل (فراگیر) بیر شکیل‌ده باشلایاراق سلجوق‌لار دوروندا تکمیل اولدو و اونلاردان سونرا قورولان تورک دولت‌لرینده داها اسکی تورک مدنیتیندن (گؤی تورک عصرینده یارانان مدنیت) اثر قالمادی. سلجوق‌لار و اونلارین آردیندان گلن تورک دولت‌لرده نه قدر تورک عصبیتی وارایدی‌سا اوندان داها چوخ اسلام- عرب مدنیتی و تاجیک‌لرین دری دیل- کولتورونه ماراق وارایدی، آما ائله سلجوق‌لار دوروندان بری اسلام- عرب دین-کولتور و دری دیلی‌ایله مدنی‌له‌شَن تورک دولت‌لرایله اونلارین حاکمیتی آلتیندا اولان حالا طایفا- قبیله عصبیتینده قالان تورک توپلوم‌لاری‌نین آراسیندا بؤیوک بیر توپلومسال- کولتورَل ایکی‌لیک یارانماغا باشلادی چون کی اسلام- عرب و دری دیلی‌ایله یابانجی‌لیق (بیگانگی) حس ائدن تورک کوتله‌لری (توده، رعیت) مسلمان اولدولارسادا بو دینه چوخ درین‌دن وارمادی‌لار و ان آزیندان اؤز دیل و کولتورلرینه باغلی قالدی‌لار و یازی ساوادلاری دا یوخودوسا دربارلاردا عربی و دری دیلی‌ایله ساواد اؤیره‌شیب بوتون کتاب‌لاری بو ایکی دیل‌ده یازان میرزه‌لرین عکسینه اؤز آرزولار، دوشونجه‌لر، غم‌لر، سئوینج‌لر و سایر دویغولارینی تورکجه سؤیله‌دی‌لر و ائله بونا گؤره‌ده تورک دیلی تورک دولت‌لری‌نین رسمی دیل اولمادیغینا بو تورک خالق‌لاری‌نین ادبیاتی اوزون زمان‌لار شفاهی قالدی و دربارلاردا عربی- دری دیلینده یارانان اثرلر دیوانی ادبیات و خالق آراسیندا یایغین اولان تورک شفاهی ادبیاتی «خلق ادبیاتی»نی اورتایا چیخارتدی و حتی سونرالار دربارلاردا یارانان تورک ادبیاتی‌دا عرب- فارس دیل‌لری‌نین تأثیری آلتیندا اولاراق دیوانی ادبیات قالیبنده قالدی‌لار (فضولی و نسیمی‌نین شعرلری کیمی) و هر زمان حتی قالیب باخیمیندان دا «خلق ادبیاتی»ایله (اوزان شعرلر و ناغیل‌لاری. پیر سلطان، علسگر و خسته قاسیم کیمی شاعرلرین شعرلری) فرقلی اولدولار.
بئله بیر دوروما گلن تورک دولت‌لری «جهاد» دئیه اسلام یولوندا ساواشماغا باشلادی‌لار و گئت‌گئده اؤز کیملیک‌لرینی فلان طایفا یا قبیله‌ایله‌دئییل مسلمان‌لیق‌دا دوشوندولر و دربارلاریندا یارانان بوتون علمی- ادبی کتاب‌لار عربجه و فارسجا اولدو و یئنی ایناندیق‌لاری مدنیت‌ده ارییه‌رک کئچمیش عصبیت‌لرینه عاید اولان هر شئی‌دن نفرت ائتمه‌یه باشلادی‌لار؛ چون کی یئنی ایناندیق‌لاری دین و کولتورو یئنی بیر اوستون مدنیت بیلیب اؤز طایفا- قبیله ساواش‌لاری‌ایله دولو کئچمیش‌لریندن اوتاناراق اونو دانماق ایسته‌ییردی‌لر. بوتون دولت آدام‌لاری و دولت اؤیرتیمی (آموزش) گؤرن کیمسه‌لر عربجه و فارسجا دانیشیب یازماغا باشلادی‌لار و حتی اؤز همن اسکی عصبیت‌ده قالیب اونونلا یاشایان رعیت‌لرینی لاغا قویدولار. بو سورَج (پروسه، روند) بوتون تورک دولت‌لری و توپلوم‌لاری‌نین اورتاق اؤزل‌لیک‌لری اولدو. بوتون تورک طایفا- قبیله‌لری اسکی دیسیپلین‌لرین ال‌دن وئردی‌لر و قارما- قاریشیق بیر دوروما دوشه‌رک عرب، فارس و روس کیملیک و کولتورلرینده استحاله اولماغا اوز قویدولار و مختلف جوغرافیالاردا مختلف کیملیک و کولتورلرده استحاله اولان تورک‌لر همن استحاله اولدوقلاری کیملیک و کولتور یولوندا اؤز سوی‌داش‌لاری‌ایله ساواشماغا باشلادی‌لار. غزنه‌لی سلطان محمود اسلام و خلیفه‌نین یولوندا جهاد ائده‌رک اسلامین عرب خلیفه‌سیندن آلدیغی لقب‌لره فخر ائتدی. طوغرول اؤزونو خلیفه‌نین عسگری دوشوندو. تیمور اسلام یولوندا جهاد آدی‌ایله بوتون تورک توپلوم‌لارین داغیداراق تورک دولت‌لرین دیزه چؤکدوردو و صفوی‌لرله عثمانلی‌لار شیعه و سنی مذهب‌لری‌نین یولوندا بیر بیری‌نین قانلی دوشمانی اولدولار و هابئله هئچ بیر تورک دولتی و تورک سلطانی تورک‌لوک یولوندا ساواشمادی، چون کی هامیسی تورک کیملیک‌لرینی اسلام دینی (ایستر سنی‌لیک ایستر شیعه‌لیک) و فارس، عرب و روس کولتورلری‌ایله مدنی‌لشمه‌یه باشلادیق‌لاری آندان بری بوراخدی‌لار و تورک‌لوک اونلارین دوشونجه‌سینده بربرلیک دؤنم‌لرینده یاشادیق‌لاری عصبیتین سئویم‌سیز خاطره‌سی اولدو و بو خاطره‌نی‌ده دانیب اونوتماغا چالیشدی‌لار و ان سونوندا گؤردوک کی تورک قاجارلار فارس کیملیگی اساسیندا قورولان یئنی ایرانین قوروجوسو اولدولار و ایران و گونئی آذربایجانین دا بوتون سئچگین‌لر (نخبه‌لر) و ضیالی‌لاری باشقا قوم‌لاردان داها آرتیق فارس دیلی و کولتورونون قوُرویانی و گوجلندیره‌نی اولدولار و پان‌ایرانیسم آدلی فارس شوونیسمی‌نین ده فیکیر آدام‌لاری‌نین ان چوخو تورک‌لر اولدولار. عثمانلی دولتینده ده عینی سورَج اوز وئردی. عثمانلی‌لار آنادولو کندلرینده مدنیت‌دن اوزاق یاشایان‌لارا ائششک تورک دئیه‌رک تورک‌لوگو بربریت کیمی بیر شئی دوشونوب اؤزلرین مسلمان عثمانلی بیلیردی‌لر و فارس و عرب دیل‌لرینی مدنیت دیلی دوشونوب بو دیل‌لری اؤیره‌نیب اونلارلا ادبی اثرلر یاراتماغا فخر ائدیردی‌لر.
بئله‌لیک‌له اون‌دوققوزونجو عصرین ایکینجی یاریسی و ییرمینجی عصرین اول‌لرینه کیمی دوغو (شرق) تورکیستان‌دان باشلاییب دوغو آوروپادا بیتن بؤیوک بیر جوغرافیادا یاشایان تورک توپلوم‌لاری آراسیندا تورک کیملیگی‌ایله تورک بیر مدنیتینه واران هئچ بیر توپلوم و دولت اولمادی و بوتون تورک‌لر دئدیگیم کیمی اسکی عصبیت‌لریندن مدنیته وارماق ایسته‌دیک‌لری زمان بو مدنی‌لشمه‌نی مختلف دین- مذهب و مختلف دیل- کولتورلری قبول ائتمک‌ده گؤردولر. بوتون مسلمان اولان تورک‌لر اؤزلرینه تورک‌دئییل مسلمان دئیییب اؤزلرینی کولتورلو بیر انسان گؤسترمک ایسته‌دیک‌لری زمان‌لاردا عربجه، فارسجا و روسجا دانیشیب یازدی‌لار.
آما بو سورَجی اون‌دوققوزونجو عصرین ایکینجی یاریسی و ییرمینجی عصرین اول‌لرینده تورک توپلوم‌لاری‌نین آراسیندا باش قالدیران یئنی دوشونجه‌لر اختلالا سالدی. تورک‌لر آوروپا مدنیت‌لری‌ایله تانیش اولدوقلاری زمان آوروپادا هر قوم اؤز کیملیگی‌ایله مدنیته واریب اسکی عصبیت‌لرینی یابانجی دین یا کولتور و دیل‌لر‌له دئییل اؤز دیل و کولتورلری اساسیندا قوردوق‌لاری یئنی مدنیت‌له دَییشیب یئنی «ملت» حالینا گلمک‌لرین گؤردولر و گئت- گئده اونلاردا یئنی تورک مدنیتی قورا بیلیب، تورک عصبیتین مسلمان‌لیق، کومونیست‌لیک، عرب‌لیک، فارس‌لیق و روس‌لوق دئییل، تورک ملی مدنیت‌ایله دَییشه‌بیله‌جک‌لرین دوشوندولر و بئیله‌لیک‌له تورک ناسیونالیسمی تورک‌لر اؤزل‌لیک‌له قافقاز و عثمانلی تورک‌لری‌نین آراسیندا باش قالدیریب گوجلَندی و تورک‌لر مین ایل‌لیک بؤیوک بیر تاریخی فرصتی ال‌دن وئردیک‌لرینی دوشونوب، اسکی عصبیت و یابانجی مدنیت‌لری بوراخیب یئنی ملی مدنیت‌لری اساسیندا دولت و توپلوم قورماق آرزوسونا دوشدولر. سانکی تاریخی بیر یوخودان آینیمیش‌دی‌لار. ال- ایاق چالیب حرکته گلدی‌لر، آما نه یازیق کی چوخ گئج اویانمیش‌دی‌لار و نئچه یوز ایل تئز اویانان آوروپالی‌لار و سونرالار آما تورک‌لردن داها تئز اویانان روس‌لار، ارمنی‌لر و فارس‌لارین قارشیسیندا بیر شئی قازانا بیلمه‌دی‌لر. البته یالنیز تورکیه و قوزئی آذربایجان تورک‌لری یئنی تورک جمهوریت‌لری قورماغا باشاریلی اولدولار، آما قافقاز (آذربایجان جمهوریتیندن باشقا)، تورکیستان و ایران تورک‌لری‌نین آراسیندا یئترلی (کافی) ملی اویانیش اوز وئرمه‌دی و همن اسکی قورال یعنی اسکی عصبیت یوخسا یابانجی مدنیت‌ده یاشاماغا دوام ائتدیلر.
اؤزل‌لیک‌له ایران‌دا یاشایان تورک‌لر تاسف‌لرله یا مدنیت‌دن اوزاق قالدی‌لار، یادا مدنیتی مسلمان- شیعه‌لیک یوخسا کومونیست‌لیک و فارس کیملیک، دیل و کولتوروایله قازانابیله‌جک‌لرینه ایناندی‌لار و ائله بونا گؤره ده اینانیلماز درجه‌ده مشروطه انقلابیندا رول و تأثیرلری اولان آذربایجانلی‌لار هئچ بیر یئرده، هئچ بیر نوطق‌دا، هئچ بیر یازی‌دا و هئچ بیر قانون‌دا تورک اولدوقلاری و تورک کیملیک‌لریندن قایناقلانان ملی حقوق‌لارینی دوشونوب قید ائتمه‌دی‌لر و حتی تقی‌زاده کیمی بؤیوک بیر تورک انقلابچی و ضیالی، تورکیه‌نین «ژون تورک» (گنج تورک‌لر) حرکتیندن تقیلد ائده‌رک «ژون پرس» (گنج فارس‌لار، گنج ایرانلی‌لار) آدلی بیر تشکیلات قوردو و ستارخان کیمی تورک مجاهدلر ده ساده‌جه نجف مجتهدلری‌نین امرلرین اجرا ائدیریک دئدی‌لر؛ حال بو کی همن دؤنم‌ده انقلابچی ارمنی‌لر ملی کیملیک‌لرین دوشونه‌رک تام اولاراق ملی پرینسیب‌لری و ملی حقوق‌لاری اوزره چالیشیردی‌لار و رحمتلیک رسول‌زاده بو حقیقته دقیق اشاره ائدیب.
مشروطه انقلابیندا ایران تورک‌لری و آذربایجانین شهرلی‌لری اؤزل‌لیک‌له تبریزده یئنی ایاق توتان بورژوا طبقه‌سی انقلابی- مدنی بیر حرکت دوشونوب اونا قاتیلیب اونون یولوندا مال و جان‌لا مجاهده ائتدیک‌لری حال‌دا، کؤچَری یاشاماغا دوام ائدن عشیره- طایفا عصبیتینده قالان تورک طایفالاری دا شهرلر اؤزل‌لیک‌له تبریزه هجوم ائدیب انقلاب‌چی‌لاری ازیب داغیتماغا باشلادی‌لار. مشروطیت انقلابیندان سونرا دا ایران اؤزلیک‌له گونئی آذربایجان تورک‌لری آراسیندا اولان یئنی مدنی حرکت یئنه ده ملی مدنیت ایستَگی دئییل کومونیسم اولدو و بو دؤنه بوتون سئچگین‌لر، ضیالی‌لار و ساوادلی‌لاریمیز کومونیست اولاراق بوتون اؤلکه‌نین اؤزل‌لیک‌له ائلات و کندلی‌لرین بربریت‌دن قورتولماق یولون کومونیست اولماق‌دا دوشوندولر و ائله بونا گؤره ده اوتوز- قیرخ ایل بیزیم آذربایجان‌دا کومونیسمه اینانمایان بیر یازیچی، آیدین و فیکیر آدامی تاپیلیردی‌سا هامی اونو لاغا قویوب گولوردو؛ چون کی مدنیته حرکت ائتمک ایسته‌ین هر بیر کس مدنیتی یالنیز و یالنیز کومونیسم ایدئولوژی‌سیندا دوشونوردو و ملی مدنیت‌دن بحث ائدن تکه- توک کیمسه‌لری سوی‌چو (نژادپرست) دئیه آدلاندیریردی، حال بو کی کومونیسمه اینانان روس، فارس و ارمنی‌لر حتی بو اینترناسیونال (فراملی) ایدئولوژینی ملی پرینسیب‌لری ایچینده دوشونه‌رک اونو ملی مدنیت و منفعت‌لری‌ایله اویغونلاشدیریردی‌لار (تطبیق ائدیردی‌لر). بس بئله بیر دوروم‌دا آذربایجان دموکرات فرقه‌سی کیمی ملی مدنیت پرینسیب‌لری قوروماق ادعاسی اولان بیر تشکیلاتین بئله ملی مدنیت پرینسیب‌لریندن داها چوخ کومونیسمه باغلی اولوب بو ایدئولوژینی اینانماق‌لاری طبیعی‌ایدیر. اسلامی انقلاب‌دا دا گونئی آذربایجان تورک‌لری مشروطه انقلابیندا ائتدیک‌لری حرکتی عیناً تکرار ائتدیلر. رضاشاهین دیکتاتورلوق زور و باسقیسی آلتیندا کؤچَری‌لیگی بوراخیب کندلرده ساکن اولان ائلات‌لاریمیز همن اسکی عصبیت‌ده قالاراق مدنی حرکت‌لرده بیر رول‌لاری اولمادی و چوخو یئنی‌جه کندلردن شهرلره کؤچوب مدنیتی دین- مذهب‌له دوشونن طبقه‌لریمیز اسلامی حکومت قورماق اوزره بؤیوک بؤیوک عصیان‌لار و اعتراض‌لار یاراتدی‌لار، آما یئنی دولت قورولوب یئنی آنایاسا (قانون اساسی) یازیلاندا ملی کیملیک‌لری اوزره هئچ بیر شئی دوشونوب قانون‌لاردا قید ائتدیرمه‌دی‌لر و آذربایجانلی روحانی‌لر فارس دیلی رسمی دیل اعلان ائدیلن زمان محکمه‌لر و محضرلرده ایشله‌نن عرب دیلی‌نین قایغی‌سینا قالدی‌لار (ائشیتدیگیمه گؤره دونیادان گئدَنه قدر حکومت‌ده یوکسک مقامی اولان آذربایجانلی روحانی؛ مشکینی، قانون یازیلان زمان، فارسی دیلی ایران‌دا رسمی دیل اولماق ماده‌سینه اعتراض ائده‌رک دئمیش‌دی بیز ایل‌لر بویو بیر چوخ حقوقی متن‌لری عربجه یازمیشیق. تک بیر فارسی دیلی رسمی اولورسا بس بو عربجه یازیلان حقوقی متن‌لرین اعتباری اولمویاجاق می؟) حال بو کی یئنه ده ارمنی‌لر ملی کیملیک‌لرین دوشوندوک‌لری‌ایچین ملی حقوق‌لارینی ایران اسلام جمهوریتی قانون‌لاریندا دا قید ائتدیریب اؤز ملی حقوق‌لارینی قوروماغا باشاریلی اولدولار. آما سون (اخیر) ایل‌لرده دوروم بیرآز فرقلی اولوب و بو یئنی دوروم و فرقین آچیخلاماسین گلن یازی‌لاریمیزا بوراخیریق.
