«آذربایجان تاریخی»: ۱۹نجو عصر آذربایجان مدنیتی(۳)
ولایت مختاراوغلو – کؤچورن: تاج‌احمدی
ایضاح:
«آذربایجان تاریخی» کیتابی باکی دولت دانشگاهیندا حاضرلانمیش ایلک «آذربایجان تاریخی» درس‌لیگی‌دیر. کیتابین عرب الیفباسینا کؤچورولمه‌سی ۸۶۰ صفحه‌دیر. کیتابی جناب «تاج‌احمدی» عرب الیفباسینا کؤچوروب و نشر اوچون حاضیرلامیشدیر. کیتابین سون بؤلومو(ایگیرمینجی بؤلومو) «ایشیق» سایتی طرفیندن ایلک دفعه اولاراق سلسله‌لی صورتده حؤرمتلی اوخوجولارا تقدیم ائدیلیر.
***
۳ ـ علم
تاریخچی‌لیک
عصرین اوّل‌لریندن باشلایاراق انسانی علم ساحه‌لری ایچری‌سینده تاریخچی‌لیک توخوندوغو موضوع‌لارین گئنیش‌لیگی و تدقیقات اصول‌لاری‌نین معاصرلیگی ایله دقّتی جلب ائدیردی. بو دورده آذربایجان تاریخی هم عموم‌شرق و قافقاز اصولوندا، هم ده آیری ـ آیری آذربایجان خانلیق‌لاری‌نین تمثالیندا اؤیره‌نیلیردی. تاریخی اثرلرین یازی‌لیشیندا و تاریخی شخصیت‌لرین دگرلندیریلمه‌سینده عینی‌لیک آرتیر، تحلیل و نظری عمومی‌لشدیرمه مدنیتی یوکسه‌لیردی. تاریخی اثرلرده شرطی اولاراق «نغیلچی‌لیک» آدلاندیریلا بیله‌جک تحکیه اصولونو و اسلوبونو اساسلاندیریلمیش، دوغروچو تصویر و شرح‌لر عوض ائدیردی. آذربایجان مقیاسیندا ایلک دفعه اولاراق تاریخی آبیده‌لرین تصویری و تدقیقی، معمارلیق و آرکئولوژی‌نین اؤیره‌نیلمه‌سی ساحه‌سینده‌کی ایلک آددیم‌لار دا ۱۹ (۱۳) عصرین ایلک اون‌ایل‌لیک‌لرینده آتیلمیشدی.
دورون ان گؤرکملی تاریخچی‌سی عباسقلی آغا باکیخانوف ایدی. یارادیجی‌لیغا طریقت شاعری کیمی باشلاسا دا، اونون سونراکی فعالیتینده آذربایجان تاریخی مسأله‌لری مهم یئر توتموشدو. اصلینده ع. باکیخانوف‌ون ایلک اثری ۱۸۱۹ (۱۱۹۸) نجو ایلده قوبادا آنا تورکجه‌ده تاماملادیغی «ریاض القدس» معین معنادا تاریخ ساییلا بیلر. ۱۴ فصلدن عبارت اولان بو اثرده کربلا حادثه‌لری و مسلمان مقدّس‌لری‌نین حیاتی تصویر اولونموشدو.
تیفلیس‌ده دوشدوگو ضیالی محیطی، روس دیلینه یییه‌لنمه‌سی، ان باشلیجاسی ایسه تمثیل ائتدیگی حاکم اشراف سلاله‌سی‌نین روس اشغالی‌نین طبیعی نتیجه‌سی اولاراق تاریخ صحنه‌سیندن سیخیشدیریلماسی‌نین دوغوردوغو آجی تأثرات ع. باکیخانوفو یوردونون تاریخی ایله داها جدّی شکیلده و حرفه‌ای سویه‌ده مشغول اولماغا سوق‌لندیردی. ۱۸۲۸ (۱۲۰۷) نجی ایلده او، آذربایجان تاریخینه دایر مهم آبیده‌لردن بیری، تأسف کی، ایندی‌یه قدر اؤیره‌نیلمه‌میش قالان «دربندنامه»نین ترجمه‌سی و تدقیقینه باشلادی. اونون روس دیلینه ترجمه‌سینده محلّی تورکجه‌ده یازیلمیش بو ادبی ـ تاریخی آبیده‌نین آیری ـ آیری حصّه‌لری «تیفلیسکیه وئدوموستی» غزئتی‌نین ۱۸۲۹ (۱۲۰۸) نجو ایل نومره‌لرینده درج ائدیلمیشدی. غزئتین یازدیغینا گؤره ع. باکیخانوف ترجمه‌نی هجری ۱۰۹۹ (۱۰۶۷ / ۱۶۸۸) نجو ایلده کؤچورولموش تورکجه نسخه‌دن ائتمیش، لاکن بو زمان معلومات‌لارین دقیق‌لیگینی سونراکی ایکی آذربایجان و فارس نسخه‌سینه اساسلاناراق یوخلامیشدی. غزئت قید ائدیردی کی، «دربندنامه»نین ترجمه‌سی «شرق ال‌یازمالاری‌نین روس دیلینه چئویرمه‌سی ساحه‌سینده ایلک تجربه اولاراق آرزو ائدردیک کی، بو ایش باجاران آدام‌لاردا دا عینی هوس اویاتسین. بئله اولان طرزده بیز یاخین گله‌جک‌ده زاقافقازیا اؤلکه‌سی و روسیه حقّینده شرق منبع‌لری‌نین کلّیاتینی روس دیلینده گؤره بیله‌ک». غزئت داها سونرا بیلدیریردی کی، «دربندنامه» آذربایجان تورکجه‌سینده اصلی ایله بیرلیکده «مختلف شرق یازیچی‌لاری‌نین اثرلریندن گؤتورولموش علاوه و شرح‌لرله کیتاب شکلینده چاپ ائدیله‌جکدیر». گؤروندوگو کیمی، ع. باکیخانوف «دربندنامه»نین یالنیز روس دیلینه ترجمه‌سینی دگیل، هم ده اونون علمی ـ تنقیدی متنی‌نی حاضرلاماق ایسته‌ییرمیش. لاکن نامعلوم سبب‌لر اوزوندن همین ایش باشا چاتدیریلمامیشدی.
۳۰ –۴۰ (۱۰ – ۲۰) نجی ایل‌لرده «مسلمان ولایت‌لری‌نین قورولوشو اوزره کومیسیون»دا چالیشماسی ، خدمتی و فعالیتی قافقازین، خصوصاً ده آذربایجان‌ین تاریخی ایله باغلی چوخ‌سایلی جغرافی، ائتنوقرافیک، دینی منبع‌لرله تانیش‌لیق باکیخانوفو ایستر معاصر آذربایجان گئرچک‌لیگی‌نین، ایسترسه ده قدیم و اورتا عصرلر تاریخی‌نین بیلیجی‌سینه چئویرمیشدی. ۱۸۳۷ (۱۲۱۶) نجی ایل قوبا عصیانی‌نین ایلک آراشدیریجی‌لاریندان بیری ع. باکیخانوف اولموشدو. اونون «ایندی‌کی زاقافقازیا ایالت‌لرینی مسکون‌لاشدیران طایفالارین منشأئی»، «روسیه‌یه بیرلشدیریلمیش مسلمان اؤلکه‌لرینه عمومی تاریخی باخیش» کیمی تاریخی قیدلرینده آذربایجان‌ین و قافقازین کئچمیشی ایله باغلی قیمتلی معلومات اؤز عکسینی تاپمیشدی. بوتون بو قیدلرله بیر سیرادا بیر تاریخچی کیمی باکیخانوف‌ون آدینی مشهورلاشدیران ان باشلیجا اثر ۱۸۴۱ ـ ۱۸۴۲ (۱۲۲۰) نجی ایلده یازیب باشا چاتدیردیغی «گلستان ارم» ایدی. همین اثرده آذربایجان‌ین تاریخی ان قدیم دورلردن ۱۸۱۳ (۱۱۹۲) نجو ایل گلستان مقاوله‌سینه قدر ایشیقلاندیریلمیشدی. ع. باکیخانوف چوخ‌عصرلیک شرق تاریخی عنعنه‌لرینی دوام ائتدیره‌رک اؤز تاریخی تدقیقاتینی فارس دیلینده قلمه آلمیش، ۱۸۴۳ (۱۲۲۲) نجو ایلده ایسه یاخین دوستو، گؤرکملی لهستان ضیالی‌سی تادئوس لادو زابلوتسکی‌نین یاردیمی ایله اونو «قافقازین شرق حصّه‌سی‌نین تاریخی» آدی آلتیندا روس دیلینه چئویرمیشدی. اثر بئش حصّه‌دن عبارت ایدی. عمومی‌لشدیریجی ـ فلسفی قالیبیندا اولان گیریش‌ده مؤلف اؤز نقطه نظریندن تاریخ علمی‌نین قارشی‌سیندا دایانان وظیفه‌لری ایضاح ائدیردی. اثره نتیجه کیمی وئریلمیش بؤلوم ایسه اصلینده آذربایجان‌ین زنگین مدنیت تاریخی‌نین اجمالی کیمی دوشونولموشدو. فصل‌لر ایسه آردیجیللیقلا شیروان‌ین و داغستان‌ین سیاسی تاریخی‌نین آراشدیریلماسینا حصر ائدیلمیشدی. مؤلفین اؤلوموندن سونرا اثردن آیری ـ آیری حصّه‌لر «کاوکاز»، داها سونرالار ایسه «کاسپی» غزئت‌لرینده درج ائدیلسه ده، «گلستان ارم»ی کیتاب شکلینده گؤرمک ع. باکیخانوفا قسمت اولمامیشدی.
روسیه‌نین نظامی وزیری کنیاز چئرنیشئف «گلستان ارم»ی تزار بیرینجی نیکولایا تقدیم ائتمیشدی. نیکولای مؤلفی بریلیان اوزوک‌له مکافاتلاندیرمیش، ال‌یازمانین علمی دگرینی معین‌لشدیرمگی ایسه روسیه علم‌لر آکادمی‌سینه حواله ائتمیشدی. اثره رأی وئرن آکادمیک‌لر م. بروس و ب. دورن بوتؤولوکده آذربایجان تاریخچی‌سی‌نین تدقیقاتینی یوکسک قیمت‌لندیرمیش، عینی زماندا همین دورون اوروپا تاریخ‌شناس‌لیغی باخیمیندان بیر سیرا نقصان و قیدلرینی ده بیلدیرمیشدی‌لر. لاکن «گلستان ارم»ین سیاسی نقطه نظردن روسیه‌یه نه خیر، نه ده زیان گتیره جگی باره‌سینده قافقاز نایب‌السلطنه‌سی م. س. وورونتسوف‌ون قیدی کیتابین طالعینده نحس رول اوینامیش، اونون خزانه حسابینا چاپ ائدیلمه‌سی‌نین قارشی‌سینی آلمیشدی.
ع. باکیخانوف‌ون خدمت یولداشی، شاعر و تدقیقاتچی میرزا محرّم‌له بیرلیکده یازدیق‌لاری «کشف الغرایب» اثری ایسه کریستوف کولومب‌ون مشهور کشفینه ـ آمریکا قطعه‌سی‌نین آچیلماسی تاریخینه حصر ائدیلمیشدی. بورادا یئنی زماندا کولومب‌دان سونراکی آمریکانین نظامی ـ سیاسی تاریخی، دولت قورولوشو و سایر مسأله‌لر باره‌سینده گئنیش معلومات وئریلمیشدی. اثر فارس دیلینده یازیلمیشدی. «کشف الغرایب» ۱۹ (۱۳) نجو عصر آذربایجان تاریخچی‌لیگی و جغرافیا‌شناس‌لیغی‌نین یالنیز ملّی موضوع‌لارلا محدودلاشمادیغینی، دنیا تاریخی ایله باغلی مسأله‌لره ده نفوذ ائتدیگینی گؤستریر.
گئنیش پروفیل‌لی تاریخی تدقیقات‌لار ع. باکیخانوف‌لا عینی دورده فعالیت گؤسترمیش باشقا بیر مشهور آذربایجانلی عالمین ـ میرزا کاظم‌بگ‌ین ده یارادیجی‌لیغیندا مهم یئر توتوردو. بو ساحه‌ده میرزا کاظم‌بگ‌ین ایلک آددیمی ۱۸۳۲ (۱۲۱۱) نجی ایلده غازان دانشگاهی‌نین نشریاتیندا چاپ ائتدیردیگی «عصب العسار» اولموشدو. کریمه تاریخچی‌سی سید محمد رضانین قلمه آلدیغی بو اثرده کریمه خانلیغی‌نین ۱۴۱۶ – ۱۷۳۷ (۷۹۵ – ۱۱۱۶) نجی ایل‌لر آراسینداکی ۳۰۰ ایل‌لیک نظامی ـ سیاسی تاریخی یئددی گؤرکملی کریمه خانی‌نین فعالیتی تمثالیندا اؤز عکسینی تاپمیشدی. میرزا کاظم‌بگ اثری یگانه ال‌یازما نسخه‌سی اساسیندا چاپا حاضرلامیش، روس دیلینه ترجمه ائتمیش، اونا گئنیش مقدمه و شرح‌لر یازمیشدی. عالم بؤیوک بریتانیا پادشاهی آسیا جمعیتی‌نین تکلیفی ایله «عصب العسار»ین انگلیسجه‌یه ترجمه‌سی اوزه‌رینده ایشه باشلاسا دا، اونو سونا چاتدیرا بیلمه‌میشدی. بو تاریخی آبیده‌نین نشری معین معنادا هم ده اوروپا علمی فیکرینه جدّی تحفه ایدی. چونکی میرزا کاظم‌بگ‌ین اؤزونون ده گؤستردیگی کیمی، «بورادا کریمه خانلیغی‌نین یئنی تاریخی و روسیه، تورکیه، لهستان، آلمان ایله باغلی ماراقلی حادثه‌لر عکس اولونوب و بیر چوخ حال‌لاردا کیتاب آدلاری چکیلن اؤلکه‌لرین تاریخچی‌لری اوچون ده قیمتلی منبع رولونو اوینایا بیلر».
میرزا کاظم‌بگ‌ین بلاواسطه بو ال‌یازما ایله باغلی میدانا چیخان «هشترخان‌ین ۱۶۶۰ (۱۰۳۹) نجی ایلده تاتار طرفیندن گئری آلینماسی حقّینده» آدلی بؤیوک مقاله‌سی ده اوروپا تاریخ‌شناس‌لیغی‌نین دقّتینی چکمیش و مشهور اوتریش تاریخچی‌سی هامئر پورقشتال همین مقاله‌نین فرانسه دیلینه ترجمه‌سینی اؤزونون اون جلدلیک «عثمانلی تاریخی»نه داخل ائتمیشدی.
آذربایجانلی عالمین ۱۸۴۱ (۱۲۲۰) نجی ایلده پتئربورق‌دا چاپ اولونان «اویغورلار حقّینده تدقیقات» اثری ایسه تورک خلق‌لری‌نین قدیم تاریخینی زنگین منبع‌لر و دقیق علمی معیارلارلا اؤیرنمک باخیمیندان دقّته‌لایق ایدی. «قدیم زمان‌لاردا اورتا آسیادا یاشایان خلق‌لر حقّینده» آدلی دیگر بیر آراشدیرماسی ایله بیرلیکده میرزا کاظم‌بگ اؤزونون یوخاریدا آدی چکیلن اثرینده اویغورلارین گویا چین منشألی خلق اولماسی حقّینده موجود علمی فیکره یول تاپمیش یانلیش فرضیه‌لری زنگین مأخذلر اساسیندا ردّ ائدیر، قدیم اویغورلارین منشأنی اورتا آسیانین، ائله‌جه ده چین‌ین آوتوختون (محلّی) اهالی‌سی اولماسینی ثبوتا یئتیریردی. اؤز تاریخی تدقیقات‌لاریندا میرزا کاظم‌بگ یوکسک بیلیک صاحبی اولدوغونو ثبوتا یئتیریر، شرق و غرب دیل‌لرینده‌کی آراشدیرمالاردان، یونان، روم، چین، بیزانس، سوریه و سایر منبع‌لریندن استفاده ائدیر، منبع‌لره تنقیدی شکیلده یاناشیردی.
میرزا کاظم‌بگ آذربایجان‌ین ان قدیم و اورتا عصرلر تاریخی ایله مشغول اولوردو. بو باخیمدان عالمین زردشتی‌لیگی و اونون باشلیجا کیتابی «اَوستا»نی آذربایجان‌لا باغلی شکیلده اؤیرنمگه تشبّث گؤسترمه‌سی دقّته‌لایق‌دیر. میرزا کاظم‌بگ زردشتو تاریخی شخصیت و «اَوستا»نین مؤلفی ساییر، اونو بؤیوک فیلوسوف، اؤز دورونه گؤره مترقّی دینی تعلیمی‌نین باشچی‌سی حساب ائدیردی. زردشت‌ون وطنی‌نی باکتئریا (باختر)، یاخود سوقدیانا (سغد) حساب ائدن غربلی همکارلاریندان فرقلی اولاراق میرزا کاظم‌بگ اونون قدیم آذربایجان اراضی‌سینده دوغولماسی فیکرینه اوستونلوک وئریردی. عالم «آذربایجان» سؤزونون کؤکونو ده زردشتی‌لیک و «اَوستا» ایله رابطه‌لی شکیلده ایضاح ائتمگه چالیشیردی. بو مناسبتله او، «اَوستا»دا آدی چکیلن جنّت کیمی گؤزه‌ل اؤلکه‌یه ـ «آیریئن – وئجد»ه خصوصی دقّت یئتیرمگی ضروری ساییر و یازیردی: «دیلچی‌لرین و تاریخ‌شناس‌لارین «آذربایجان» آدینی «اودلار یوردو» کیمی ایضاح ائتمه‌لرینه باخمایاراق بیز «آذربایجان» و «آیریئن ـ وئجد» آراسینداکی اوخشارلیغی دا دقّتدن یاییندیرا بیلمه‌ریک».
اورتا عصرلر آذربایجان تاریخی ایله باغلی مهم منبع‌لردن بیری اولان «دربندنامه»نی چاپ ائتدیرمه‌سی ایسه میرزا کاظم‌بگ‌ین آدینی دنیا مقیاسیندا مشهورلاشدیرمیشدی. میرزا کاظم‌بگ ۱۷ (۱۱) نجی عصر آذربایجان تاریخچی‌سی محمد اوّاب‌ین قلمیندن چیخمیش بو آبیده‌نین متنی‌نی تورکجه بئش نسخه اساسیندا دقیق‌لشدیرمیش، اثرین محض آذربایجان تورکجه‌سینده یازیلدیغینی ثبوتا یئتیرمیش و «دربندنامه» متنی‌نی انگلیسجه‌یه چئویرمیشدی. عرب، فارس، تورک، اوروپا تاریخچی‌لری‌نین دربندله باغلی تدقیقات و آراشدیرمالاری دا کیتابدا تنقیدی تحلیل سوزگئجیندن کئچیریلمیشدی. بئله‌لیک‌له، ۱۸۵۱ (۱۲۳۰) نجی ایلده پتئربورق‌دا چاپ ائتدیردیگی «دربندنامه» اثری ایله مؤلف قدیم آذربایجان شهری، اونون تخمیناً ۲۵۰۰ ایل‌لیک موجودلوغو باره‌سینده مکمّل بیر تاریخی دایره‌المعارف حاضرلایاراق میدانا قویموشدو.
روسیه دانشگاه‌لاری اوچون ایلک دفعه مکمّل ایران ادبیاتی تاریخی کورسونو یارادان میرزا کاظم‌بگ بو اؤلکه‌نین زنگین و مرکّب تاریخینه ده لاقید قالمامیشدی. ایران تاریخی‌نین تخمیناً ایکی مین ایل‌لیک دورو عالمین تدقیقاتیندا اؤز گئنیش عکسینی تاپمیشدی. او، ایران مدنیتی تاریخینه دایر آیریجا تدقیقات یازمیش، ۱۸۴۴ – ۱۸۵۲ (۱۲۲۳ – ۱۲۳۱) نجی ایل‌لر ایران اجتماعی ـ سیاسی حیاتی‌نین ان مهم حادثه‌سی اولان بابی‌لیک حرکاتی‌نین ایلک آراشدیریجی‌سی کیمی چیخیش ائتمیشدی. زنگین تاریخی بیلیک‌لر، عصیان اشتراکچی‌لاری‌نین قیدلری اساسیندا یازیلمیش بو جدّی تاریخی تدقیقات‌دا بابی‌لیگین باشلیجا انکشاف مرحله‌لری، اونون اساس دینی دکترین‌لری تفرعات‌لا تحلیل ائدیلمیشدی. میرزا کاظم‌بگ حرکاتین باشچی‌سی سید علیمحمد باب‌ین شخصیتینی یوکسک قیمتلندیریر، اونو اؤز وطنی‌نی ظالم‌لرین اؤزباشینالیغیندان و روحانی‌لرین جهالتیندن قورتارماغا چالیشان بیر هومانیست کیمی سجیه‌لندیریردی. میرزا کاظم‌بگ تکجه بابی‌لیگین ایلک تدقیقاتچی‌سی دگیلدی، هم ده باب‌ین بیرینجی بیوقرافی ایدی. عصرین مهم بیر قسمی اونون شخصیتینه، دینی باخیش‌لاری‌نین یارانماسینا حصر ائدیلمیشدی. ایران‌ین مختلف رسمی دربار تاریخچی‌لری‌نین، هابئله باب‌ین اؤزونون و اونون آیری ـ آیری آردیجیل‌لاری‌نین فیکیرلری اساسیندا میرزا کاظم‌بگ ایلک دفعه بابی‌لیگین سیاسی ـ ایدئولوژی موضعینی آچماغا چالیشمیش، اساساً بونا نایل اولموشدو. او، دوغرو مشاهده ائتمیشدی کی، باب و طرفدارلاری یالنیز دینی دگیل، هم ده اجتماعی ـ سیاسی اصلاحات آپارماق اوغروندا مبارزه آپاریردی‌لار. یعنی اونلاری یالنیز اسلام دینی‌نین وضعیتی، روحانی‌لرین معنویات‌سیزلیغی دگیل، هم ده وطنداشی اولدوق‌لاری اؤلکه‌نین آجیناجاقلی وضعیتی، خلق کوتله‌لری‌نین فلاکت‌لی حالی دوشوندوروردو. بونا گؤره ده باب و طرفدارلاری گئنیش اجتماعی ـ سیاسی اصلاحات یولو ایله خلقین وضعیتینی یاخشی‌لاشدیرماق، جاهل دین خادم‌لری‌نین حاکمیتینه سون قویماقلا اونو فاناتیسمدن خلاص ائتمک ایسته‌ییردی‌لر. عالم بابی‌لیگین میدانا چیخماسینی و قوّتلی اجتماعی ـ سیاسی حرکاتا چئوریلمه‌سینی ایران‌ین حیاتیندا تصادفی حال حساب ائتمیردی. اونون فیکرینجه، اؤلکه‌ده اوزون ایل‌لردن بری موجود اولان ظلم سیستمی و مدنی گئری‌لیک تئز ـ گئج بئله بیر حرکات دوغورمالی ایدی. باب‌ین ایلک مرحله‌ده قازاندیغی اوغورلاری میرزا کاظم‌بگ اونون طرفدارلاری‌نین آزادلیق، برابرلیک، اجتماعی عدالت اوغروندا مبارزه‌لری ایله ایضاح ائدیردی. ایلک دفعه ۱۸۶۵ (۱۲۴۴) نجی ایلده پتئربورق‌دا چاپدان چیخان بو اثر ایندی ده بابی‌لیک حقّینده ان دگرلی تاریخی تدقیقات‌لاردان بیری کیمی اؤنجول موضعینی قورویوب ساخلاییر.
میرزا کاظم‌بگ هم ده اسلام تاریخی اوزره تانینمیش متخصص ایدی. جدّی علمی آختاریش‌لارین بهره‌سی اولان سلسله اثرلرینده عالم داها چوخ عرب طایفالاری‌نین اسلاماقدرکی تاریخی و اسلامین میدانا گلمه‌سی عرفه‌سینده عربستان یاریم‌آداسینداکی اجتماعی ـ سیاسی وضعیت ایله ماراقلانیردی. او، یئنی دینین یاراندیغی دورو ـ ۷ (۱) نجی عصرین اوّل‌لرینی یالنیز بو یاریم‌آدا مقیاسیندا دگیل، داها گئنیش اراضی‌ده، دنیا تاریخی طرزینده آراشدیرماغا چالیشیردی. میرزا کاظم‌بگ روس اسلام‌شناس‌لاری ایچری‌سینده محمدین (ص) حیاتی، شخصیتی، محیطی، پیغمبرلیگی، داغینیق عرب قبیله‌لری‌نین واحد ملّی و دینی دنیاگؤروشو اطرافیندا بیرلشدیریلمه‌سینده اونون رولو باره‌سینده بلاواسطه ایلکین منبع‌لره اساسلاناراق غرض‌سیز معلومات وئرن ایلک تاریخچی ایدی. لاکن اسلام دینی مشاهده و ملاحظه‌لری ایله بیر سیرادا میرزا کاظم‌بگ‌ین تدقیقاتیندا مسلمانلیغا مسیحی‌لیک اؤلچوسو ایله یاناشماق، مسیحی اخلاق نقطه نظریندن مسلمان اخلاقینی تفتیش ائتمک میلی ده نظره چارپیردی.
قافقازین ان یئنی تاریخی ده میرزا کاظم‌بگ ـ تاریخچی‌نین دقّتیندن یایینمامیشدی. اونون «مریدیسم و شامل»، «محمد امین» کیمی اثرلری قافقاز داغلی‌لاری‌نین بوتون روسیه امپراتورلوغونو سیلکه‌له‌ین ملّی ـ آزادلیق مبارزه‌سینه و قافقازدا مریدیسم تاریخینه حصر اولونموشدو. بو اثرلرده میرزا کاظم‌بگ شرقده و ائله‌جه ده مسلمان قافقازیندا گئنیش یاییلان طریقت‌چی‌لیگین حرکت‌وئریجی قوّه‌لرینی، شامل‌ین یاراتدیغی اماماتین دولت قورولوشونو گئنیش شرح ائتمیش، چاغداش روس مطبوعاتی‌نین «وحشی داغلی‌لارین باشچی‌سی» آدلاندیردیغی شیخ شامل‌ین شخصیتی اوزه‌رینده اطرافلی دایانمیشدی. تاریخده شخصیتین رولونا مهم اهمیت وئرن میرزا کاظم‌بگ شاملی «قهرمان‌لار یارادیجی‌سی» آدلاندیراراق یازیردی: «… شامل اوزون مدّت بیزده کئچمیشین حادثه‌سی ساییلمایاجاق. اوروپادا بیزه نسبتاً اونون حقّینده بیر قدر گئج دانیشماغا و یازماغا باشلادی‌لار. لاکن اورادا دا شامل باره‌سینده هله اوزون مدّت دانیشاجاق و یازاجاق‌لار… شامل آدی اؤزونده چوخلو تاریخی و وطن‌پرورلیک‌له باغلی فیکیرلری احتوا ائدیر. عقل‌لی روس وطن‌پرورلری بو آددان چکینمیرلر. او، هر حالدا قهرمان‌دیر، قهرمان‌لار یاراداندیر».
علم تاریخچی‌سی کیمی ده میرزا کاظم‌بگ اؤز دورونون تاریخ‌شناس‌لیغیندا مهم رول اوینامیشدیر. ایلک بیوقراف‌لاریندان ک. فویقت‌ون یازدیغینا گؤره او، ۱۸۲۸ – ۱۸۴۵ (۱۲۰۷ – ۱۲۲۴) نجی ایل‌لر آراسیندا مسلمان شرقی‌نین گؤرکملی علم خادم‌لری باره‌سینده اون مین مقاله یازمیشدی، اونلاری بیر دایره‌المعارف‌ده بیرلشدیرمک ایسته‌ییردی. بو مقاله‌لرین چوخ. بیر نئچه سطردن عبارت ایدی، اساس دقّت بیوقرافیک معلومات‌لارا وئریلمیشدی. آذربایجانلی عالم عینی زماندا روس شرق‌شناس‌لیغی‌نین ایلک تاریخچی‌سی ایدی. دنیانین مختلف بؤلگه‌لری‌نین مدنیت تاریخینه دایر اثرلری میرزا کاظم‌بگ‌ین سیماسیندا یونیوئرسال بیر تدقیقاتچی گؤرمگه امکان وئریر. بشر (انسان) مدنیتی تاریخینده شرقین اؤنجولوگو، اؤندرلیگی، خصوصیله اسلام شرقی مدنیتی‌نین اورتا عصرلر اوروپاسی اوچون اؤرنگه چئوریلمه‌سی ایده‌سی عالمین اثرلرینده کفایت قدر اساسلاندیریلمیشدی. مثلاً، خلافتین ایلک عصرلرینده اسلام دنیاسی‌نین بؤیوک مدنی‌لشدیریلمه‌سی رولوندان بحث ائدن میرزا کاظم‌بگ گؤستریردی کی، «همین دورده علمی فیکرین ترقّی‌سی باخیمیندان ساراسین‌لرین (عرب‌لرین) قازاندیق‌لاری شهرت آقوست دوره‌سینده‌کی روم امپراتورلوغونون شهرتیندن هئچ ده آز دگیلدی، او زمان هله جهالت پرده‌سینه بورونموش اوروپا دنیاسی اسلام حکمدارلاری‌نین قورخوسوندان تیر ـ تیر اسیردی».
تاریخی قایناق و آبیده‌لرین ترجمه‌سی، نشری، شرحی سایه‌سینده میرزا کاظم‌بگ‌ین بؤیوک خدمت‌لری اولموشدور. او، تاریخده شخصیته بؤیوک یئر وئریر، اثرلرینده یالنیز تاریخی حادثه‌لرین تصویری ایله کفایت‌لنمه‌یه‌رک اونلاری دنیا تاریخینده‌کی اوخشار حادثه‌لرله توتوشدورماغا و عمومی نتیجه‌لره گلمگه چالیشیردی. میرزا کاظم‌بگ‌ین تدقیقات‌لاریندا ۵۰ (۳۰) نجی ایل‌لرین ایکینجی یاری‌سیندان باشلایاراق دموکراتیسم روحو داها چوخ یئر توتوردو.
منبع‌لرین وئردیگی معلوماتا گؤره پتئربورق دانشگاهیندا چالیشان دیگر بیر آذربایجانلی عالم میرزا جعفر توپچوباشوف دا نادر شاه‌ین حاکمیتی دوروندن اوزو بری قافقازدا جریان ائدن حادثه‌لر باره‌سینده کیتاب یازمیشدی. لاکن همین اثر دوروموزه گلیب چاتمامیشدیر.
یاخین و اورتا شرق خلق‌لری تاریخی‌نین بیر سیرا دورلری و مسأله‌لری م. ف. آخوندوف‌ون مقاله‌لرینده، خدمتی قیدلرینده و مشهور «کمال‌الدوله مکتوب‌لاری» اثرینده اؤز عکسینی تاپمیشدی. تأسف کی، مختلف جهت‌لردن تفسیر ائدیلن بو اثر ایندی‌یه قدر شرق تاریخی‌نین منبع‌لریندن بیری کیمی، تاریخی یؤنده تدقیقاتچی‌لارین دقّتینی جلب ائتمه‌میشدیر.
۱۹ (۱۳) یوزایل‌لیک تاریخ‌شناس‌لیغیندا آذربایجان‌ین آیری ـ آیری خانلیق‌لاری‌نین سیاسی تاریخی‌نین اؤیره‌نیلمه‌سی ساحه‌سینده ده ایلک آددیم‌لار آتیلمیشدی. بو باخیمدان قره‌باغ خانلیغی تاریخچی‌لرین دقّتینی داها جلب ائتمیشدی. بو خانلیغین سیاسی تاریخینه دایر ایلک اثرین مؤلفی میرزا آدی‌گؤزه‌ل بگ (؟ – ۱۸۴۸ = ؟ – ۱۲۲۷) ایدی. آغا محمد شاه قاجارین ۱۷۹۵ (۱۱۷۴) نجی ایلده شوشایا هجوموندان سونرا عایله‌سی ایله بیرلیکده گرجستانا کؤچن میرزا آدی‌گؤزه‌ل بگ بورادا روس‌لارین خدمتینه کئچمیش و کاپیتان رتبه‌سینه قدر یوکسلمیشدی. او، معین معنادا قره‌باغ خانلیغیندا روس منافعی‌نین مدافعه‌چی‌سی کیمی چیخیش ائدیر، حتّا محلّی بگ‌لرین «فیکیر طرزی» و «گیزلی نیت‌لری» باره‌سینده تیفلیس‌ده‌کی روس نایب‌السلطنه‌لیگینه آردیجیل اولاراق گیزلی معلومات گؤندرمکدن چکینمیردی. ۱۸۲۶ (۱۲۰۵) نجی ایل روسیه ـ ایران محاربه‌سینده و ۱۸۳۰ (۱۲۰۹) نجو ایلده جار ـ بالاکن عصیانی‌نین یاتیریلماسیندا میرزا آدی‌گؤزه‌ل بگ شخصی شجاعتی ایله فرقلنمیشدی. او، اؤز دورونه گؤره کفایت قدر ساوادلی ایدی ـ فارس، تورک، ارمنی، گرجی، روس دیل‌لرینی بیلیر، شعرلر یازیر، کلاسیک شرق شعری‌نین تبلیغاتچی‌سی کیمی چیخیش ائدیردی. ۱۸۲۶ (۱۲۰۵) نجی ایل گنجه ووروشماسی زمانی داغیدیلمیش نظامی مقبره‌سینی تعمیر ائتدیردیگی ده معلومدور. میرزا آدی‌گؤزه‌ل بگ اؤزونون باشلیجا و یگانه تاریخی اثرینی ـ «قره‌باغ‌نامه»نی ۱۷۴۵ (۱۱۲۴) نجی ایلده آذربایجان تورکجه‌سینده قلمه آلمیشدی. کرونیک‌ده (تاریخچه‌ده) قره‌باغ خانلیغی‌نین ۱۷۳۶ (۱۱۱۵) نجی ایلدن ۱۸۲۸ (۱۲۰۷) نجی ایله قدرکی سیاسی تاریخی آردیجیللیقلا عکس اولونموشدو. اثر ال‌یازماسی حالیندا گئنیش یاییلمیشدی. «قره‌باغ‌نامه»نین مکمّل نسخه‌لریندن بیری قافقازشناس ن. و. خانیکوف طرفیندن پتئربورق علم‌لر آکادمی‌سی، آکادمیک ب. آ. دورن جناب‌لارینا گؤندریلمیشدی. اثر همین دورده قره‌باغ خانلیغی‌نین بانی‌سی پناه‌علی خان‌ین فعالیتینه، ماوراءقافقازین مهم مدنی مرکزلریندن بیری کیمی شهرتله‌نن شوشانین بنا ائدیلمه‌سینه، قره‌باغ خانلیغی‌نین خارجی سیاستینه، اونون روسیه، ایران و تورکیه ایله مناسبت‌لرینه گئنیش یئر وئرمیش، ترکمه ـ ائلات حیاتی‌نین بیر سیرا جهت‌لری اونون اثرینده اؤز دقیق عکسینی تاپمیشدی. میرزا آدی‌گؤزه‌ل بگ‌ین «تاریخ»ینده قره‌باغ‌ین تورک توپونیمیکاسینا (یئر آدلارینا) دا یئر آیریلمیش، اونون آذربایجان تورپاغی اولماسی فیکری اساسلاندیریلمیشدی. همین دورده بو اثر آرتیق قره‌باغی ارمنی‌لشدیرمک سیاستینی حیاتا کئچیریلمگه باشلایان ارمنی دایره‌لرینده تکذیب اولونمامیشدی. بو ایلک نوبه‌ده مؤلفین اساسلاندیغی قایناق‌لارین دقیق‌لیگی ایله باغلی ایدی.
۱۹ (۱۳) نجو عصرین بیرینجی یاری‌سیندا قره‌باغ تاریخی حقّینده باشقا بیر اثرین مؤلفی میرزا آدی‌گؤزه‌ل بگ‌ین معاصری میرزا جمال جوانشیر (۱۷۷۳ – ۱۸۵۳ = ۱۱۵۲ – ۱۲۳۲) ایدی. میرزا جمالی یاخیندان تانییان مشهور قافقازشناس آ. پ، بئرژه‌نین یازدیغینا گؤره او، «فارس، عرب و عثمانلی دیل‌لریندن باشقا آوار و لزگی دیل‌لرینی ده یاخشی بیلیردی. تاریخ، جغرافیا و نجوم باره‌سینده مکمّل معلوماتی واریدی. طب علمینه بلد اولدوغو اوچون استعفایا چیخدیقدان سونرا عؤمرونون سونونا کیمی خسته‌لری پول‌سوز معالجه ائدیردی. اونا گؤره ده خلق آراسیندا بؤیوک حرمت قازانمیشدی». میرزا آدی‌گؤزه‌ل بگ‌دن فرقلی اولاراق میرزا جمال جوانشیر اؤز «قره‌باغ تاریخی»نی فارس دیلینده قلمه آلمیشدی. اثر همین دورده قافقاز نایب‌السلطنه‌سی اولان کنیاز م. س. وورونتسوف‌ون تکلیفی ایله یازیلمیشدی. تدقیقاتین باشلیجا مزیت‌لریندن بیری مؤلفین تصویر ائدیلن حادثه‌لردن بیر چوخونون اشتراکچی‌سی و شاهدی اولماسی، اوزون ایل‌لر بویو قره‌باغ‌ین و آذربایجان‌ین دیگر بؤلگه‌لری‌نین نظامی و سیاسی خادم‌لری ایله یاخین رابطه ساخلاماسی ایدی. ۱۷۹۷ (۱۱۷۶) نجی ایلده ملاّ پناه واقف‌ین قتله یئتیریلمه‌سیندن سونرا میرزا جمال ابراهیم خان‌ین وزیری اولموش، خانلیغین داخلی و خارجی سیاستینه رهبرلیک ائتمیش، قره‌باغ خانلیغی روسیه ترکیبینه قاتیلدیقدان سونرا ایسه عینی وظیفه‌نی مهدیقلی خان‌ین یانیندا دوام ائتدیرمیشدی. قره‌باغ خانلیغی‌نین لغویندن (۱۸۲۲ = ۱۲۰۱) سونرا روس محکمه سیستمینده چالیشمیش، اثرینی ایسه ۱۸۴۰ (۱۲۱۹) نجی ایلده تقاعده چیخدیقدا یازمیشدی. میرزا جمال‌ین آز قالا یاریم عصر دوام ائدن گئنیش اجتماعی ـ سیاسی فعالیتی، زنگین حیات تجربه‌سی، دولتین اداره اولونماسی ساحه‌سینده‌کی بیلیک و سرشته‌سی «قره‌باغ تاریخی» اثرینی دورون تاریخ‌شناس‌لیق علمی‌نین جدّی نائلیت‌لریندن بیری ائتمیشدی. میرزا جمال‌ین تاریخی تفسیرلرینده باشلیجا یئری قره‌باغ خانلیغی‌نین سیاسی مستقل‌لیک اوغروندا خارجی تأثیرلره قارشی آپاردیغی مبارزه توتوردو. خانلیغین داخلینده‌کی قوّه‌لر نسبتینه و حاکمیت دعوالارینا یاخشی بلد اولان مؤلف آذربایجان‌ین بو سونونجو مستقل بؤلگه‌سینی پارچالاماق و یاد تأثیرلره تابع ائتدیرمک ساحه‌سینده ارمنی مَلیک‌لری‌نین داغیدیجی و خیانت‌کار فعالیتی‌نین آچیقلانماسینا معین یئر آییرمیشدی. قره‌باغ تاریخینی آراشدیران دیگر مؤلف‌لردن فرقلی اولاراق میرزا جمال خانلیغین داخلی سیاستی ایله بیر سیرا اقتصادی، تورپاق مُلک‌لری مسأله‌لرینه ده توخونموشدور.
اثر آ. پ، بئرژه طرفیندن روس دیلینه ترجمه اولوناراق ۱۸۵۵ (۱۲۳۴) نجی ایلده «کاوکاز» غزئتینده چاپ ائدیلمیشدی. ترجمه‌یه میرزا جمال‌ین قیسا بیوقرافی‌سی ده علاوه ائدیلمیشدی. بو معلومات تاریخچی‌نین اوغلو، اؤزو ده قره‌باغ تاریخینه دایر سالنامه‌نین مؤلفی کیمی تانینان رضاقلی بگ جوانشیر واسطه‌سی ایله الده ائدیلمیشدی.
رضاقلی بگ‌ین کئچن عصرین ۵۰ (۳۰) نجی ایل‌لرینده تاماملادیغی «قره‌باغ‌نامه» اثری اصلینده آتاسی‌نین «قره‌باغ تاریخی» اثری‌نین خلاصه‌سیندن عبارت ایدی. لاکن آتاسیندان فرقلی اولاراق روس دیلینی مکمّل بیلن و روسیه ایله قره‌باغ خانلیغی آراسینداکی مناسبت‌لره داها یاخیندان بلد اولان رضاقلی بگ قره‌باغ‌ین ان یئنی تاریخی ایله باغلی بیر سیرا ماراقلی واقعیت و ملاحظه‌لر ده سؤیله‌میشدیر.
قره‌باغ‌ین تاریخی ایله مشغول اولان مؤلف‌لردن بیری ده میرزا یوسف نئرسئسوف ایدی. اونون فارس دیلینده یازدیغی «تاریخ صافی» اثرینده ده قره‌باغ تاریخینه دایر دیگر سالنامه‌لرده اولدوغو کیمی خانلیغین ۱۷۴۵ – ۱۸۲۸ (۱۱۲۴ – ۱۲۰۷) نجی ایل‌لر آراسینداکی سیاسی تاریخی اساس یئر توتور. لاکن ملّیتجه ارمنی اولان میرزا یوسف نئرسئسوف اؤز سالنامه‌سینده قره‌باغ‌ین ارمنی مَلیک‌لری‌نین فعالیت‌لری‌نین تصویرینه داها چوخ یئر آییرمیش، پناه‌علی خان و ابراهیم خلیل خان‌لا باغلی چوخلو تحریف‌لره و یانلیش‌لیق‌لارا یول وئرمیش، قره‌باغ‌ین و بوتون آران اراضی‌سی‌نین میفیک (افسانه‌وی/ خیالی) «بؤیوک ارمنستان‌ین» ترکیبینده اولماسی باره‌سینده ارمنی تاریخچی‌لری‌نین ساییق‌لامالارینی تکرارلامیشدیر. میرزا یوسف نئرسئسوف تصویر ائتدیگی حادثه و شخصیت‌لره کفایت قدر بلد دگیلدی. او، اوزون مدّت ایران‌دا و تیفلیس‌ده یاشامیش و «تاریخ صافی» اثرینی ده چوخ گومان کی، فارس‌پرست قوّه‌لرین و خصوصاً ده ارمنی کیلسه‌سی‌نین تأثیری آلتیندا یازمیشدی.
اؤتن عصرین ۶۰ (۴۰) نجی ایل‌لرینده شاعر و معلّم میرمهدی خزانی ده «قره‌باغ‌نامه»لر سلسله‌سینده معین یئر توتان «قره‌باغ تاریخی» اثرینی یازمیشدی. ۲۴ فصلدن عبارت کیتابدا قره‌باغ خانلیغی‌نین تخمیناً ۸۰ ایل‌لیک تاریخی اؤز گئنیش عکسینی تاپمیشدی. میرمهدی خزانی‌نین اثری داها چوخ میرزا آدی‌گؤزه‌ل بگ و میرزا جمال «قره‌باغ‌نامه»لری‌نین خلاصه‌سی کیمی دوشونولموشدو. اونا گؤره ده منبع‌لرده بو اثر «آثار الجمال» آدی آلتیندا دا تانینیر.
قره‌باغ خانلیغی‌نین تاریخی ایله باغلی آیری ـ آیری مقاله‌لر، خصوصیله ده ارمنی مَلیک‌لری‌نین خیانتی میرزا یوسف اهری‌نین «اهرنامه» آدلی اثرینده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. ارمنی مَلیک‌لری قره‌باغ‌دا حاکمیتی اؤز ال‌لرینه کئچیرمک اوچون قاجارلا دیل تاپماغا چالیشیردی‌لار. لاکن اونلارین بو نقشه‌لری باش توتمامیشدی.
آذربایجان‌ین باشقا بیر بؤلگه‌سی‌نین ـ شکی خانلیغی‌نین سیاسی تاریخینی سونونجو شکی خانی فتحعلی خان‌ین اوغلو، شاعر کریم آغا فاتح یازمیشدی. اثر ۱۸۲۹ (۱۲۰۸) نجو ایلده تاماملانمیش، ۱۸۵۸ (۱۲۳۷) نجی ایلده آکادمیک ب. آ. دورن طرفیندن چاپ اولونموشدو. لاکن قافقازشناس ن. و. خانیکوف‌ون سهوی اوزوندن کریم آغا فاتح‌ین «شکی خانلیغی‌نین تاریخینده» آدلی یازی‌سی ۱۹۲۹ (۱۳۰۸) نجو ایله قدر سهواً عبداللطیف افندی‌نین اثری کیمی قلمه وئریلمیشدیر. کریم آغا اؤزونون حجم‌جه او قدر ده بؤیوک اولمایان یازی‌سینی آذربایجان تورکجه‌سینده قلمه آلمیشدی.
اصلاً شکی‌دن اولان باشقا بیر آذربایجان تاریخچی‌سی‌نین ـ حاجی سید عبدالحمیدین (۱۷۹۵ – ؟ = ۱۱۷۴ – ؟) یئنه ده آنا دیلینده یازیلمیش «شکی خان‌لاری و اونلارین نسل‌لری» اثری ده شکی‌نین تاریخینه حصر اولونموشدو. بو سالنامه ۱۹ (۱۳) نجو عصرین ۵۰ (۳۰) نجی ایل‌لرینده تاماملانمیش ایلک دفعه سلمان ممتاز طرفیندن آشکارا چیخاریلمشدیر. اثرده شکی بؤلگه‌سی‌نین تاریخی ۱۵ (۹) نجی یوزایل‌لیکدن ۱۹ نجو یوزایلین اؤّل‌لرینه کیمی (۱۲ نجی یوزایلین آخرلارینا کیمی) آردیجیللیقلا ایزلنمیش، شکی‌لی‌لرین ایران آسیلی‌لیغینا قارشی مبارزه‌سی، داخلی مسأله‌لری، شهرین مدافعه قورغولاری و سایر باره‌سینده معلومات وئریلمیشدیر.
گنجه خانلیغی‌نین تاریخینی ایسه دین خادمی و شاعر شیخ ابراهیم قدسی (۱۸۱۶ – ۱۸۶۵ = ۱۱۹۵ – ۱۲۴۴) قلمه آلمیشدی. او، گنجه ژیمنازیاسیندا آذربایجان تورکجه‌سی و شرعیات معلّمی وظیفه‌سینده چالیشمیشدی، آنا دیلیندن باشقا عرب و فارس دیل‌لرینی ده مکمّل بیلیردی. اسلام تاریخی ایله باغلی بیر سیرا تدقیقات‌لار مؤلفی کیمی تانینمیشدی. «تاریخ مقدس» اثرینده محمد (ص) پیغمبرین و امام‌لارین حیاتینی گئنیش عکس ائتدیرمیشدی. ۴۰ (۲۰) ایل‌لرده شیخ ابراهیم مختلف یازیلی منبع‌لردن و معاصرلریندن توپلادیغی معلومات اساسیندا گنجه‌نین تاریخینی ترتیب ائتمیشدی. اونون یازی‌سیندا شهرین بنا اولماسیندان ۱۸۰۴ (۱۱۸۳) نجو ایله ـ سونونجو مستقل گنجه حکمداری جواد خان‌ین سقوطونا و شهرین روس‌لار طرفیندن اشغالینا قدرکی حادثه‌لر ایشیقلاندیلمیشدی. آذربایجان ادبیاتی‌نین ایلک تاریخچی‌سی ف. کؤچرلی‌نین یازدیغینا گؤره شیخ ابراهیم‌ین اثری معاصرلری آراسیندا الدن ـ اله گزمیشدی. بو اثرین قیسا خلاصه‌سی ۱۸۴۶ (۱۲۲۵) نجی ایلده «کاوکاز» غزئتینده روس دیلینده تامامیله باشقا بیر مؤلفین امضاسی ایله چاپ اولونموشدو.
دربند و قوبا خانلیق‌لاری‌نین تاریخی، خصوصاً ده فتحعلی خان‌ین حاکمیت دورو، حیاتی و شخصیتی ایله باغلی آیری ـ آیری مسأله‌لر قافقاز نایب‌السلطنه‌لیگینده خدمت ائدن آذربایجانلی افسر اسکندر بگ حاجینسکی‌نین «قوبالی فتحعلی خان‌ین حیاتی» آدلی تدقیقات‌لاریندا اؤز عکسینی تاپمیشدی. اثر روس دیلینده یازیلمیش و ایلک دفعه ۱۸۴۷ (۱۲۲۶) نجی ایلده «کاوکاز» غزئتینده چاپ اولونموشدو. بو تاریخی پورتره نمونه‌سی‌نین مهم جهتی بورادا بیر سیاسی خادم کیمی فتحعلی خان‌ین گئرچک دگرلندیریلمه‌سی ایدی. اسکندر بگ حاجینسکی آیری ـ آیری خانلیق‌لاردان عبارت آذربایجان تورپاق‌لاری‌نین واحد بیر دولت حالیندا بیرلشدیریلمه‌سی ساحه‌سینده فتحعلی خان‌ین رولونو خصوصی قید ائدیر، اونو اوزاق‌گؤرن، عقل‌لی، باجاریقلی دولت خادمی، نظامی ایشه دریندن بلد اولان سرکرده کیمی یوکسک قیمت‌لندیریردی.
میرزا حیدر وزیروف‌ون (؟ – ۱۸۸۰ = ؟ – ۱۲۵۹) فارس دیلینده قلمه آلمیش «زبده‌التواریخ» اثرینده نادر شاه‌ین اؤلوموندن سونرا داغستان و شیروان‌ین سیاسی تاریخی دقّت مرکزینه چکیلمیشدی. تخمیناً ۴۰ (۲۰) نجی ایل‌لرین اورتالاریندا تاماملانان ال‌یازماسی اظهار نظر اوچون پتئربورقا ، آکادمیک خ. فرئنه گؤندریلمیشدی. «زبده‌التواریخ»ین دیگر رأی‌چی‌سی ـ م. ف. آخوندوف اونون اهمیت و فایداسینی خصوصی قید ائتمیشدی. میرزا حیدر وزیروف‌ون، ائله‌جه ده اونون دربندلی همکارلاریندان غازان دانشگاهی‌نین مخبر عضوو میرزا محمدّتقی دربندی‌نین، آرکئولوق ارسلان بگ‌ین تاریخی آراشدیرمالاری میرزا کاظم‌بگ، ع. باکیخانوف و ای. بئرئزین‌ین دقّتینی جلب ائتمیشدی. لاکن آذربایجان تاریخینه دایر دیگر منبع‌لر کیمی، «زبده‌التواریخ» ده کئچن عصرده چاپ اولونمامیشدی. اثرده‌کی معلومات اساسیندا «دربندنامه جدید» آدلی قیسا بیر کیتاب حاضرلانمیشدی.
تاریخ‌شناس‌لیغین آرکئولوژی و سکّه‌شناسلیق کیمی یوکسک تدقیقاتچی‌لیق سرشته‌سی طلب ائدن ساحه‌لرینده ده عصرین اورتالاریندان اعتباراً بیر ایره‌لی‌له‌ییش نظره چارپماقدا ایدی. ۱۸۴۶ (۱۲۲۵) نجی ایلده روسیه آرکئولوژی جمعیتی‌نین یارادیلماسی تشبّثو ایله تزارا مراجعت ائدن بیر نئچه گؤرکملی روس ضیالی‌سی ایچری‌سینده آذربایجانلی عالم م. ج. توپچوباشوف دا واریدی. ۱۸۵۱ (۱۲۳۰) نجی ایلده بو جمعیتین ترکیبینده آیریجا شرق آرکئولوژی‌سی شعبه‌سی یارادیلمیش و م. ج. توپچوباشوف یکدل‌لی‌لیک‌له شعبه‌نین رهبری سئچیلمیشدی. شعبه شرق آرکئولوژی‌سی و سکّه‌شناس‌لیغینا دایر بیر سیرا علمی مسابقه‌لر کئچمیش، اؤز «قیدلر»ینی چاپ ائتمیشدی. ۱۸۴۴ (۱۲۲۳) نجو ایلدن غازان دانشگاهینداکی زنگین مینتس ـ کابینه‌یه (سکّه‌خانایا) رهبرلیک ائدن میرزا کاظم‌بگ هم ده شرق سکّه‌لری و شرق ائپیقرافیک (کتیبه) آبیده‌لری ایله باغلی بیر سیرا یئنی تدقیقات‌لارین مؤلفی‌دیر. «کاوکاز» غزئتی ۱۸۴۷ (۱۲۲۶) نجی ایل نومره‌لری‌نین بیرینده م. ف. آخوندوف‌ون قافقاز نایب‌السلطنه‌لیگی دفترخاناسی یانینداکی سکّه کابینه‌سینه قدیم شرق سکّه‌لری‌نین بؤیوک بیر توپلوسونو باغیشلادیغینی خبر وئریردی.
م. ف. آخوندوف‌ون تاریخچی فعالیتی‌نین بیر حصّه‌سی ۱۸۶۶ (۱۲۴۵) نجی ایلده یارادیلان قافقاز آرکئوقرافی کومیسیونو ایله باغلی ایدی. او، بورادا آ. پ. بئرژه، ن. ف. دوبرووین کیمی گؤرکملی روس تاریخچی‌لری ایله چیگین ـ چیگینه چالیشیردی. کومیسیونون نشر ائتدیگی چوخ‌جلدلی «سَنَدلر»ده آذربایجان و یاخین شرقله باغلی سندلرین بیر قسمی م. ف. آخوندوف طرفیندن روس دیلینه چئوریلمیش، دقیق‌لشدیریلمیش، اونلارا ایضاح و شرح‌لر یازیلمیشدی. «سَنَدلر»ین تکجه بئشینجی جلدی اوچون او، بئش یوز صفحه یازی متنی حاضرلامیشدی. بیر سؤزله، ۱۹ (۱۳) نجو عصر آذربایجان عالم‌لری، ضیالی‌لاری اوزه‌رینده «آذربایجان تاریخی» سؤزلری یازیلا بیله‌جک بیر کیتاب اورتالیغا قویماسالار دا، همین تاریخین آیری ـ آیری مرحله‌لرینی اؤزونده عکس ائتدیرن چوخ‌سایلی منبع‌لری اوزه چیخارمیش، آراشدیرمیش، چاپ ائتمیشدی‌لر.
قافقازین عرب‌دیل‌لی کتیبه آبیده‌لری‌نین اؤیره‌نیلمه‌سی ساحه‌سینده شاعر و معلّم فاضل خان شیدانین (۱۷۹۲ – ۱۸۵۲ = ۱۱۷۱ – ۱۲۳۱) معین خدمت‌لری اولموشدو.
۱۹ (۱۳) نجو عصرین بیرینجی یاری‌سیندا میرزا کاظم‌بگ و ع. باکیخانوف کیمی گؤرکملی آذربایجان عالم‌لری‌نین تأثیری آلتیندا ای. بئرئزین، آ. س. قریبایدوف، آ. آ. بئستویئف ـ مارلینسکی، ی. ن. اوزئرتسکوفسکی، پ. س. سئنکوفسکی، او. ائوئتسکی، ب. دورن، م. بروسه، خ. فرئن، ی. آ. قاقئمئیستئر کیمی روس یازیچی، شرق‌شناس و قافقازشناس‌لاری آذربایجان‌لا، اونون تاریخی کئچمشی، مادّی مدنیت آبیده‌لری ایله ماراق‌لانمیش و همین مسأله‌لرله باغلی اؤز اثرلرینده سؤز آچمیشدی‌لار.
تاریخ‌شناس‌لیقلا بیر سیرادا ۱۹ (۱۳) نجو یوزایل‌لیگین بیرینجی یاری‌سیندا آذربایجان‌دا جغرافیاشناس‌لیق ساحه‌سینده ده معین ایش‌لر گؤرولموشدو. مشهور جغرافیاشناس ـ سیاح، تاریخچی، ائتنوقراف، فیلوسوف، ادبیات‌شناس حاجی زین‌العابدین شیروانی (۱۷۸۰ – ۱۸۳۷ = ۱۱۵۹ – ۱۲۱۶) عؤمرونون ۴۰ ایلینی سیاحت‌لرده کئچیرمیش،آذربایجان‌دا، یاخین و اورتا شرق اؤلکه‌لرینده، هند ـ چین‌ده و باشقا یئرلرده اولموشدو. اونون چوخ‌سایلی اثرلرینده یاخین و اورتا شرقین، هندوستان‌ین، اتیوپی (حبشه)نین، اورتا آسیانین، قافقازین جغرافی‌سی، تاریخی، ائتنوقرافی‌سی، اینجه‌صنعتی، مدنیت آبیده‌لری باره‌سینده ماراقلی معلومات وئریلمیش، همین اؤلکه‌لرین طبیعتی، اقلیمی، بیتکی اؤرتوگو تصویر اولونموش، بیر سیرا جغرافی آدلارین باره‌سینده ماراقلی ملاحظه‌لر ایره‌لی سورولموشدو. حاجی زین‌العابدین‌ین کیچیک قارداشی حاجی محمدعلی شیروانی (۱۷۸۳ – ؟ = ۱۱۶۲ – ؟) ده ۳۰ ایلدن چوخ سیاحت‌لرده اولموش، گزدیگی اؤلکه‌لر باره‌سینده بیر نئجه کیتاب یازمیشدی. او، عین زماندا طبابت و فلسفه ایله ده ماراقلانمیشدی.
ع. باکیخانوف‌ون روسیه‌یه، اوکراینا، لهستانا، بالتیک اؤلکه‌لرینه، تورکیه و اورتا شرق اؤلکه‌لرینه سیاحت‌لری، ای. قوتقاشینلی‌نین «سفرنامه»سی، م. ف. آخوندوف‌ون تورکیه حقّینده قیدلری همین اؤلکه‌لر باره‌سینده تاریخی ـ جغرافی بیلیک‌لرین آذربایجان‌دا یاییلماسی باخیمیندان معین رول اوینامیشدی. اونلارین هر اوچو روسیه جغرافیا جمعیتی قافقاز شعبه‌سی‌نین حقیقی عضولری ایدی‌لر و شعبه‌نین علمی تدبیرلرینده یاخیندان اشتراک ائدیردی‌لر.
فلسفه
آذربایجان‌دا زنگین عنعنه‌لره مالک اولان فلسفی فیکیر ۱۹ (۱۳) نجو یوزایلین اورتالاریندا یئنی انکشاف مرحله‌سینه قدم قویموش، خصوصیله اونون علم اخلاق، منطق کیمی ساحه‌لرینده نظره‌چارپاجاق ایره‌لی‌له‌ییش‌لر اولموشدور. انسانی علم‌لرین دیگر ساحه‌لری کیمی بورادا دا آپاریجی یئر توتان، انسیکلوپئدیک بیلیگی ایله سئچیلن ع. باکیخانوف، م. ف. آخوندوف، میرزا کاظم‌بگ و باشقالاری ایدی.
ع. باکیخانوف‌ون ۱۸۳۳ (۱۲۱۲) نجو ایلده تاماملانان «تهذیب الاخلاق» اثری مؤلفین اؤزونون یازدیغی کیمی، «اسلامین مقدّس کیتابی‌نین، ائله‌جه ده یونان، عرب و اوروپا فیلوسوف‌لاری‌نین تعلیم‌لرینه اساسلانان اخلاق فلسفه‌سی» نمونه‌سی ایدی. کیتاب فارس دیلینده یازیلمیشدی. اونون متنی ایلک دفعه ۱۸۸۸ (۱۲۶۷) نجی ایلده «کشکول» غزئتینده چاپ ائدیلمیشدی. ع. باکیخانوف‌ون اخلاقی گؤروش‌لرینی عکس ائتدیرن باشقا بیر اثری ایسه ۱۸۳۷ ( ۱۲۱۶) نجی ایلده تاماملادیغی «نصیحت» («کیتاب نصیحت») ایدی. بو اثر قدیم تورک ـ اویغور سؤز اوستادی بالاساقونلونون «کوتادقو بیلیک» شعری‌نین تأثیری آلتیندا یازیلمیش نصیحت‌لردن عبارتدی.
دایره‌المعارفچی ـ عالمین «عین المیزان» اثری ایسه اونون اؤزونون ده قید ائتدیگی کیمی، دیالکتیک و منطق مسأله‌لرینه حصر اولونموشدو. اثر عرب دیلینده یازیلمیشدی، مقدمه، ایکی فصل و نتیجه‌دن عبارت ایدی. «عین المیزان»ین ۱۸۴۰ (۱۲۱۹) نجی ایلده اوزو کؤچورولن نسخه‌سی مؤلف طرفیندن غازان دانشگاهی‌نین اوستادی میرزا کاظم‌بگه هدیه ائدیلمیشدی.
میرزا کاظم‌بگ ایستر شرق، ایسترسه ده غرب فلسفه‌سی فیکرینه دریندن بلد ایدی. گنج‌لیگینده ان یاخشی معلّم‌لرین سیماسیندا شرق اسکولاستیک روحوندا تربیه ائدیلسه ده، سونرالار آنتیک یونان و آلمان فلسفه‌سینه بؤیوک ماراق گؤسترمیشدی. اونون فلسفه‌سی باخیش‌لاری‌نین فورمالاشماسینا افلاطون‌ون ارثی خصوصیله بؤیوک تأثیر گؤسترمیشدی. تاریخی اثرلریندن ده گؤروندوگو کیمی، میرزا کاظم‌بگ یونان فلسفه‌سینده‌کی ایدئالیست جریانا داها بؤیوک اهمیت وئریردی، بونا گؤره ده هئراکلیت‌ین میلئت مکتبی‌نین، ائمپئدوکل و دموکریت‌ین ماتریالیست مضمونلو فلسفه‌سی ارثی عالمین دقّتینی او قدر ده جلب ائتمیردی. اونون فلسفی آختاریش‌لارینا اسکندریه مکتبی‌نین، یئنی افلاطونیسم و یئنی پیتاقوریسمین داها گوجلو تأثیری اولموشدو. تصادفی دگیل کی، باب حرکاتی‌نین فلسفی ماهیتینی و احکام‌لارینی آچیقلایارکن میرزا کاظم‌بگ بابی‌لیک‌له افلاطون تعلیمی آراسیندا مقایسه و پارالئل‌لر آپارمیشدی. یاریمچیق قالمیش «دنیانین «تمیز» آدلاندیریلان ذوق‌لاری و اونلارین حقیقی سعادته قوغوشماغا تأثیری» آدلی ائتیک ـ فلسفی یازی‌سیندا ایسه آذربایجانلی عالم ایدئالیست آلمان فلسفه‌سی‌نین کانت و شئلینق کیمی گؤرکملی نماینده‌لری‌نین یارادیجی‌لیغینا مراجعت ائدیردی. آلمان فیلوسوف‌لاری کیمی میرزا کاظم بگ ده انکشافی معنوی پروسه ساییر و دنیانین درکینده الاهی باشلانغیجلا بیرلیکده علمه ده بؤیوک اهمیت وئریردی. اسلاما دایر سلسله اثرلرینده عالم ۷ – ۱۱ (۱ – ۵) نجی عصرلر شرق، خصوصاً ده عرب فلسفی فیکری‌نین بیر سیرا گؤرکملی نماینده‌لری باره‌سینده ماراقلی ملاحظه‌لر ایره‌لی سورموشدو. ایران تاریخینه دایر ال‌یازماسی شکلینده قالمیش تدقیقات‌لاریندا، هابئله «فردوسی‌یه گؤره فارس میفولوژی‌سی» اثرینده او، قدیم دین‌لرین، خصوصاً ده زردشتی‌لیگین فلسفی اساس‌لاری باره‌سینده فیکیرلرینی اساسلاندیرمیشدی.
۱۹ (۱۳) نجو عصر آذربایجان فلسفی فیکری‌نین ان گؤرکملی نماینده‌سی م. ف. آخوندوف ایدی. اونون «کمال‌الدوله مکتوب‌لاری» فلسفی اثری ایله آذربایجان‌ین فلسفی فیکر تاریخینده بیرینجی دفعه اولاراق بو علم ساحه‌سی‌نین خلقین حیاتی، مبارزه‌سی، معنویاتی ایله سیخ باغلی‌لیغی مسأله‌سی قویولموشدو. بؤیوک یازیچی‌نین فلسفی ارثی بدیعی یارادیجی‌لیغی کیمی آیدین اجتماعی استقامتی ایله فرقله‌نیر. معاصرلری ع. باکیخانوف و میرزا کاظم‌بگ‌دن فرقلی اولارق م. ف. آخوندوف تفکّرون وارلیغا، شعورون طبیعته مناسبتینده آردیجیل ماتریالیست موضع‌ده دایانمیش، خصوصاً شرق فلسفه ارثینده‌کی اسکولاستیک میل‌لره قارشی باریشماز موضع توتموشدو. ایدئالیسمین تنقیدینی وئرمگه چالیشارکن فیلوسوف ـ ادیب ایلک نوبه‌ده طبیعت‌شناسلیق علمی‌نین اوغورلارینا، گلدیگی علمی نتیجه‌لره اساسلانیردی. م. ف. آخوندوف‌ون فیکرینجه، مادّه («ماده کثرات») یوخلوقدان عمله گلمه‌ییب و یوخلوغا چئوریله بیلمز؛ او، رئال‌لیغین مجموعودور، یگانه، حقیقی و مطلق ذاتی‌دیر. آذربایجان فیلوسوفو حرکتی مادّه‌نین اساس خاصّه‌سی ساییر، مکان و زمانین دا همین خاصّه‌لر کیمی گئرچک‌لیگینی، اوّلی و سونو اولمادیغی فیکرینی قبول ائدیردی. دنیانین فاصله‌سیز دگیشمه‌سی مادّه‌نین ابدی حرکتی ایله باغلی شرح ائدیلیردی. آخوندوف دوالیست (ایکی‌لی) باشلانغیجی، روحون اؤلمزلیگی و اونون مستقل فعالیتی حقّینده‌کی فیکیرلری اویدورما آدلاندیریردی. اوروپا معارفچی‌لری کیمی م. ف. آخوندوف دا دنیانین درکینده عقلین، ذکانین، علمی بیلیک‌لرین مستثنا رولونو قید ائدیر، انسان‌لاری اسکولاستیک و ماوراءطبیعته ایناندیرماغا چالیشان‌لاری کسکین تنقیده توتوردو. او، فیلوسوف‌لارا «خلقه حقیقت، حقوق، عقل و انسانلیق یولو» گؤسترمگه، «خلقی حقیقت، ترقّی و سیویلیزاسیا (تمدن) یولونا» چیخارماغا بورجلو آدام‌لار کیمی یوکسک طلبکارلیقلا یاناشیردی. م. ف. آخوندوف‌ون فلسفی باخیش‌لاری اونون اوروپا فلسفی فیکرینه یاخشی بلد اولدوغونو گؤستریر. لاکن بونونلا بیرلیکده بؤیوک ادیبین بیر سیرا مقام‌لاردا شرق فلسفی فیکرینه، خصوصاً ده اسلامین یاراتدیغی معنوی ثروت‌لره کفایت قدر دقیق‌لیک و دوزگونلوک‌له یاناشا بیلمه‌دیگینی، بعضی حال‌لاردا افراط انکارچی‌لیق موضعی توتدوغونو دا قید ائتمک لازمدیر.
کلاسیک شرق و اسلام فلسفه‌سی، معنویات، بدیعی‌لیک ایله باغلی مختلف مسأله‌لر حاجی زین‌العابدین شیروانی‌نین «بوستان العارفین»، «کشف المعارف»، حاجی محمدعلی شیروانی‌نین «البرهان فی شرافت الانسان» اثرلرینده اؤز عکسینی تاپمیشدی. ادبیاتین فلسفی توتومو، عنعنه‌وی شرق تعلیمی‌نین جدّی معنوی باخیش‌لارلا عوض‌لنمه‌سی گوجلنمیشدی.
علمی فیکرین نسبتاً دقیق منظره‌سینی یاراتماق اوچون مسلمان حقوق‌شناس‌لیغی (فقه) و نجوم ساحه‌سینده گؤرولن بیر سیرا ایش‌لرین ده آدینی چکمک لازمدیر. مسلمان حقوقو ساحه‌سینده یالنیز روسیه دگیل، بوتون اوروپادا ان نفوذلو متخصص کیمی تانینان میرزا کاظم‌بگ ۱۸۴۵ (۱۲۲۴) نجی ایلده غازان‌دا حنفی‌لر مکتبی اوزره مسلمان فقه‌نین قیسا درس‌لیگی «مختصر الوقایت»ی چاپ ائتدیرمیشدی. ۵۰ (۳۰) نجی ایل‌لردن سونرا اونون علمی یارادیجی‌لیغیندا شیعه مذهب مسلمان‌لارین حقوقی مسأله‌لری‌نین اؤیره‌نیلمه‌سی اؤن پلانا چکیلمیشدی. اونون ۱۸۶۲ – ۱۸۶۷ (۱۲۴۱ – ۱۲۴۶) نجی ایل‌لرده پتئربورق‌دا چاپدان چیخان «شریعت الاسلام» کیتابی‌نین بیرینجی جلدی مسلمان‌لاردا تجارت و گیرو مسأله‌لرینه، ایکینجی جلدی ورثه‌لیک حقوقو مسأله‌لرینه حصر ائدیلمیشدی. اوچونجو ـ سونونجو کیتابدا عایله و ورثه‌لیک حقوق‌لاری اؤز عکسینی تاپمالی ایدی. ۱۸۷۰ (۱۲۴۹) نجی ایلده عالمین وفاتیندان سونرا «مسلمان قانون‌لاری کلیاتی» حاضرلایان خصوصی کومیته‌نین بوتون سعی‌لرینه باخمایاراق همین اثر اوزه‌رینده ایشی باشا چاتدیرا بیله‌جک بیر متخصص تاپلمامیشدی. بو دا شرق‌شناس ـ حقوق نظریه‌چی‌سی کیمی روسیه علمی اوچون میرزا کاظم‌بگ‌ین عوض‌ائدیلمزلیگینی بیر داها ثبوتا یئتیریر.
***
۱۹ (۱۳) نجو عصرین ۷۰ (۵۰) نجی ایل‌لرینه قدر علمی فیکرین دیگر ساحه‌لری ـ دقیق علم‌لر، یئر حقّینده علم‌لر، طبابت آذربایجان‌دا نظره‌چارپاجاق انکشاف یولو کئچمه‌میشدی. بو دا بیر طرفدن همین ساحه‌لرده موجود علمی عنعنه‌لرین قیریلماسی، علمی مکتب‌لرین داغیلماسی، او بیری طرفدن ایسه بوتؤولوکده اقتصادی گئری‌لیگین، زراعت و صنایعین ضعیف انکشافی‌نین نتیجه‌سینده جامعه‌نین اؤزونده ماراق و تقاضاین اولماماسی ایله باغلی ایدی. شبهه‌سیز، طبابت علم‌لری‌نین کاپیتالیست اقتصادیاتی ایله سیخ باغلی‌لیغی دا بورادا اؤزونو گؤستریردی. آذربایجان‌دا تکنیکی بیلیک‌لرین آز یاییلماسی و حتّا ساحه‌ده‌کی دورغونلوق صنایع ساحه‌لری‌نین هله نطفه سویه‌سینده اولماسی ایله رابطه‌ده ایدی.
زنگین یئرآلتی و یئراوستو ثروت‌لر آذربایجانا امپراتورلوغون خام‌مال مرکزی کیمی ماراق دوغوروردو. آذربایجان‌ین ژئولوژی باخیمدان اؤیره‌نیلمه‌سی، بؤلگه‌لر اوزره اونون طبیعی ثروت‌لری‌نین آشکارا چیخاریلماسی قافقاز داغ ـ معدن اداره‌سی طرفیندن حیاتا کئچیریلیردی. بو تدقیقات‌لار داها چوخ همین یاتاق‌لارین استثمارینی نظرده توتوردو. ۶۰ (۴۰) نجی ایل‌لردن باشلایاراق معدن مهندس‌لری داش‌کسن، کده‌بگ، زگ‌لیک و دیگر بؤلگه‌لرده میس، کوبالت، گوگورد، آلونیت یاتاق‌لارینی گله‌جک صنایع استثماری اوچون گئنیش تدقیق ائتمگه باشلادی‌لار. همین تدقیقات‌لارین نتیجه‌سی کیمی میدانا چیخاریلان علمی قناعت و مشاهده‌لر ۱۸۶۸ (۱۲۴۷) نجی ایلدن باشلایاراق ایل‌لیک «قافقازین ژئولوژی‌سی اوچون ماتریال‌لار» مجموعه‌سینده چاپ اولونوردو. ۶۰ (۴۰) ایل‌لردن باشلایاراق آکادمیک ق. و. آبیخ قافقازین، خصوصاً ده آذربایجان‌ین ژئولوژی باخیمدان اؤیره‌نیلمه‌سی ساحه‌سینده جدّی علمی آراشدیرمالار آپاریردی.
عصرین ۵۰ (۳۰) نجی ایل‌لریندن اعتباراً نفت یاتاق‌لاری‌نین استثماری و نفت محصول‌لاری‌نین علمی اساس‌لار اوزره تولیدی ساحه‌سینده ده معین ایش‌لر گؤرولوردو. بو ساحه‌ده تانینمیش روس کیمیاچی‌سی (شیمیستی) د. ای. مئندئلئیئف خصوصیله آردیجیل فعالیت گؤستریردی. ۱۸۶۳ (۱۲۴۲) نجو ایلدن باشلایاراق او، باکی‌نین نفت ذخیره‌لری‌نین اؤیره‌نیلمه‌سی ساحه‌سینده تدقیقات‌لار آپاریر و باکی یاتاق‌لاری‌نین دنیانین باشلیجا نفت مرکزلریندن ساییلان پئنسیلوانیا‌دان قات ـ قات اوستون اولدوغونو گؤستریردی. د. ای. مئندئلئیئف خام نفت‌دن نفت محصول لاری آلینماسی‌نین داها ثمره‌لی اصول‌لاری‌نین ایشله‌نیب حاضرلانماسی ساحه‌سینده معین خدمت گؤسترمیشدی. کئروسین (لامپا یاغی) توللانتی‌لاریندان سورتکو یاغ‌لاری‌نین حاضرلانماسی ایده‌سی اونا مخصوصدور. نفت محصول‌لاری‌نین خصوصی چکی‌سینی گؤسترن جدولی ده ایلک دفعه ا. ای. مئندئلئیئف ترتیب ائتمیشدی.
روسیه امپراتور تکنیکی جمعیتی‌نین باکی شعبه‌سی‌نین یارادیلماسی نفت ژئولوژی‌سی، نفت‌چیخارما و نفت تولیدی ایله باغلی تدقیقات‌لارین واحد مرکزده جمع‌لشمه‌سینه امکان یاراتمیشدی. جمعیتین باکی‌داکی زنگین لابراتواریندا نفت محصول‌لاری‌نین تصفیه‌سی و آنالیزی، هابئله استانداردلاشما ساحه‌سینده جدّی تدقیقات‌لار آپاریلیردی.
عصرین ۷۰ (۵۰) نجی ایل‌لرینه دوغرو باکی‌دا نفت‌چیخارمانین گئتدیکجه گئنیش مقیاس آلماسی مترقّی قازما تکنولوژی‌سی‌نین تطبیقینی طلب ائدیردی. بو ساحه‌ده او. لئنتسین ایشله‌ییب حاضرلادیغی مکانیک‌لشدیریلمیش قازما اصولو اؤز محصولدارلیغینی و ثمره‌لیگی ایله سئچیلیردی.
نفت‌چیخارما و نفت تولیدی ساحه‌سینده چالیشان بیر سیرا آذربایجانلی اوستالار تکنیکی تحصیله مالک اولسالار دا، یوکسک حرفه‌ای‌لیک و سرشته سایه‌سینده قازما و نفت اعمالی ایشی‌نین تکمیل‌لشدیریلمه‌سی باخیمیندان علمی یئنی‌لیگی ایله دقّتی جلب ائدن جسارتلی تکلیف‌لر ایره‌لی سورموش و حیاتا کئچیرمیشدی‌لر. مثلاً، نفت تولیدی ساحه‌سینده ایلک آذربایجانلی تکنیک‌لردن اولان جواد ملیکوف ۱۸۶۳ (۱۲۴۲) نجو ایلده اؤز طرحی اساسیندا باکی‌دا خام نفت‌دن لامپا یاغی تولید ائدن قورغو و کیچیک پارافین زاوودو (کارخاناسی) تیکدیرمیش، هابئله لامپا یاغی تولیدینده سویودوجو سیستمین تکنولوژی‌سینی ایشله‌ییب حاضرلامیشدی.
شبهه‌سیز، ژئولوژی و نفت‌چیخارما ایله باغلی آپاریلان تدقیقات‌لار آذربایجان‌ین یئرآلتی ثروت‌لری‌نین مستملکه‌چی‌لیک نیتی ایله خام‌مال منبعی کیمی اؤیره‌نیلمه‌سینه یؤنه‌لمیشدی. عین سؤزلری آذربایجان‌ین کند اقتصادی، حیوانات و نباتاتی ایله باغلی تصادفی تدقیقات‌لار باره‌سینده ده دئمک اولار. بئله تدقیقات‌لار ایلک نوبه‌ده پایتختین سیاسی و اقتصادی منافعی اوچون آپاریلیردی. لاکن اؤز ـ اؤزلوگونده بو تدقیقات‌لار آذربایجان حقّینده بیلیک قایناغینا چئوریلیردی. بو باخیمدان ۱۸۲۹ – ۱۸۳۲ (۱۲۰۸ – ۱۲۱۱) نجی ایل‌لرده «تیفلیسکی‌یه وئدوموستی» غزئتینده چاپ اولونان ایری حجملی سلسله تدقیقات‌لار آذربایجان‌ین همین دورده‌کی اقتصادیاتی، طبیعی ثروت‌لری، ایشچی قوّه‌سی باره‌سینده معین بیلگی‌لر وئریر. بونلاردان «آذربایجان ایالتی‌نین گلیرلری حقّینده»، «ایروان ولایتی‌نین ثروت‌لری و تولیدی حقّینده»، «ایروان ولایتینه استاتیستیک (آماری) باخیش»، «تالیش ولایتی» کیمی تدقیقات‌لاری گؤسترمک اولار. او. سوئتسکی‌نین نخجوان‌ین طبیعی ثروت‌لری، خام‌مال ذخیره‌لری، بیتکی اؤرتوگو باره‌سینده‌کی گئنیش تدقیقاتی ۱۸۳۴ (۱۲۱۳) نجو ایلده آ. س. پوشکین‌ین نشر ائتدیگی «لیتراتورنایا قازئتا» دا چاپ اولونموشدو.
روسیه زراعت جمعیتی‌نین قافقاز شعبه‌سی‌نین یارادیلماسی قافقازین باشلیجا اکینچی‌لیک بؤلگه‌سی اولان آذربایجان‌دا علمی بیلیک‌لرین تطبیقی ساحه‌سینده معین اوغورلو نتیجه‌لره گتیریب چیخارمیشدی. ۶۰ (۴۰) نجی ایل‌لرین سونوندا جمعیتین تشبّثو ایله تیفلیس‌ده آذربایجان تورکجه‌سینده «کند غزئتی»نین نشرینه تشبّث گؤستریلمیشدی.
روسیه زراعت جمعیتی قافقاز شعبه‌سی نین حقیقی عضولری سیراسیندا گؤرکملی نظامی خادم و یازیچیا اسماعیل بگ قوتقاشینلی دا واریدی. ۱۸۴۹ (۱۲۲۸) نجو ایلده «کاوکاز» غزئتینده اونون باراماچی‌لیغین علمی تشکیلی ایله باغلی ایکی مقاله‌سی چاپ اولونموشدو. ای. قوتقاشینلی ایله بیرلیکده ایری مالک، روس اوردوسونون ژنرال لیتنانتی جعفرقلی آغا باکیخانوف و بؤیوک تورپاق صاحبی رحیم بگ قره‌باغلی دا بو جمعیتین حقیقی عضولری کیمی گئنیش فعالیت گؤستریردی‌لر.
آذربایجان حیواناتی‌نین علمی تصویری‌نین وئریلمه‌سی ساحه‌سینده ایلک تشبّث تانینمیش روس بیولوقو ی. ایزمایل کووالئفسکی‌یه مخصوص ایدی. او، کور چایی حوزه‌سینی و شاماخی مئشه‌لرینی تدقیق ائتمیش، ایلک دفعه نادر توقای مئشه‌لری باره‌سینده علمی اجتماعیته معلومات وئرمیشدی. ۱۹ (۱۳) نجو عصرین ایکینجی یاری‌سیندان اعتباراً شیروان‌ین جنوبشرق حصّه‌سی‌نین، قوبوستان‌ین، شکی‌نین نباتاتی‌نین اؤیره‌نیلمه‌سی ساحه‌سینده روس عالم‌لری طرفیندن بیر سیرا تدقیقات‌لار آپاریلمیشدی.
۱۹ (۱۳) نجو عصرین سونونا قدر آذربایجان‌دا طبیعت علم‌لری‌نین، طبابتین، تکنیکی بیلیک‌لرین یاییلماسی چوخ آز نظره چارپیردی. بو ساحه‌ده علمی کادرلارین یئتیشدیریلمه‌سینه قطعیاً اهمیت وئریلمیردی. طبیعی، بوتون بونلارا گؤره انسانی ساحه‌یه نسبتاً قالان علم ساحه‌لری ضعیف و غیرمعین انکشاف دوروموندا ایدی. انسانی علم‌لرین، خصوصاً تاریخ‌شناس‌لیق و دیلچی‌لیگین آپاریجی یئره چیخماسی ایسه تامامیله قانونااویغون ایدی. معنوی بیرلیگه نایل اولماق، ملّی اؤزونودرک یولونا چیخماق، اؤز تاریخینه، دیلینه، دینینه، معنوی ثروت‌لرینه یییه‌لنمیش بیر توپلوم کیمی داورانماق اوچون آذربایجان جامعه‌سی‌نین بوتون معنوی گوجونون سفربر (تجهیز) اولماسی طلب ائدیلیردی….. آردی وار
