آذربایجانین مبارزه شعرینه اؤترگی بیر باخیش (۱۳۰۴ینجی ایله قده‌ر)
رضا همراز
آذربایجانین مبارز و مقاومت پوئزیاسی اوزون بیر تاریخه مالک اولدوغو کیمی، تاسفله بو گونه قده‌ر نه ایسه آچیقلانمامیشدیر. بو اولوسال ادبیاتین چاغداش شعر و نثریمیزده دانیلماز رولو اولموشدور. مبارز شعریمیز دئمک، اؤتن قرندن داها زنگین‌لشیر. همین شعرلر تانباکی حرکاتی ایله چیچک‌لنمیشسه، داها سونرالار خوش بویالی گوللر یئتیرمیشدیر. تانباکی حرکتی، تاریخ بویلو تبریزده‌ده باش توتدو. بو حرکت ناصرالدین شاهین سون‌شاهلیق چاغلاریندا ۱۲۶۹ دا اوز وئریب و سبب اولدو، خالق کوتله‌لری قیام ائده‌لر. بو آرا فیکیر و قلم صاحب‌لری ده گئری قالمادی‌لار.
او چاغین ایتگین شاعیری «میرزه فرخ» همین نهضتین توققوشمالارینین بیر سیراسینی خصوصی ایله زینب پاشا عصیانین تام باجاریقلا شعره چکمیشدیر. میرزه فرخ-ون حیاتی و باشقا یارادیجیلیغی حاقدا معلومات یوخدور. آنجاق، اونون بیر – ایکی پارچا الده اولان شعرلریندن اونو ضیالی تانیماق هئچده چتین دئییل. میرزه فرخ-ون (سبک‌شناسی) باخیمیندان تبریر شاعیری اولدوسوندا هئچ بیر شبهه یئری اولا بیلمز. نیه‌کی، اونون شعرلرینده تبریز لهجه‌سی دالغالانیر و بو شاعیرین نهضت چاغلاریندا نسبتا یاشلی اولماسی دا حدس ویریلیر. او شعرلرینین بیرینده دئییر:
بو حقیر ائوده اوگون قورخودان آواره قالیب
تازه‌دن توپ و توفنگین سسی ناگه اوجالیب
رنگی تغییر تاپیب حالتی یکسر دولانیب
آز قالیب قورخودان اول وقته اولا دیوانه
قالدی تبریزده چوخ تخت حکومت خالی
گتیریب ائیله‌‌دیلر قائم مقامی والی
اوزو وئرمیردی کونول ]آمما[ ولی اقبالی
حکمران اولدو عجب مملکت ایرانه
تبریزه حاکم اولاندا بو، اولوب شهر شولوق
اولمامیشدی بو نئچه وقتده بو نوع باهالیق
گؤردولر یوخدو به غیرت کیشیلرده کیشی‌لیک
غیرت ال وئردی اناثه کی چیخا مئیدانه
داها حیرت ائدیجی بودور کی، ۱۳۲۰ ده چیخان گونده‌لیک‌لرین بیرینده «هلال» امضاسی ایله زینب پاشا حاقیندا یازیلان بیر مقاله‌نین اته‌یینده‌کی معروف شعر (زینب پاشا الده زوپا اوز قویدو بازار اوستونه) ده درج اولموشدور. بو شاعیرین تخلصی (باجادان باخان) قئید اولموشدور. بیلیریک کی، او دؤورون شاعیرلریندن رحمتلی تبریزلی «علی فطرت» همین امضا ایله یازاردی. امما، نه ایسه همین شعرده ائله او تخلص‌له درج اولموشدور. اگر بومسئله‌نین سهوی اولماسا، میرزه فرخ آذربایجانین میللی حؤکومتینین عرفه‌سینه قده‌ر ساغ اولان بیر شاعیرلردن ایدی. باجادان باخانین بو شعریندن علاوه همین گؤنده‌لیکده بیر سیرا باشقا شعرلریندن ده اؤرنک‌لر وئریلمیشدیر. بئله‌لیکله گؤروروک، همین جریان سبب اولور بیر سیرا شعرلر قوشولسون. بونلارین بیر سیراسین ائله خالق اؤزو قوشسادا، اونلارین میللی شعورلارینین یوکسک سویه‌ده اولدوغونو گؤستریر. بو شعرلر ارزیشلی سند اولاراق، تاریخیمیزده اؤزه‌ل بیر یئرده اولموشلار. تانباکی حرکاتینین مبارزه‌سینده «زینب پاشا» عصیانی‌دا مهم بیر یئر توتور. بو عصیاندا بیر سیرا شعرلر قوشولور. تاسفله اونلارین قوشانلارینین آدلاری هله‌لیک بیزه بللی و آیدین اولمامیشدیر. بو عصیانی گؤره‌ن بیر شاعیر گؤردوکلرین گؤزه‌لجه شعر چرچیوه‌سینه سالمیشدیر:
زینب پاشا الده زوپا اوز قویدو بازار اوستونه
گویا کی، دشمن اوز قویوب اوردوی تاتار اوستونه
چادور شبین باغلایب بئله هم چیرمیوب قولارینی
یاشماقیله دوتموش اوزون، هم ساللانان پوللارینی
تنظیم ائدیب اؤز نقشه‌سین هم گئتدیکی یوللارینی
فرمان وئریب یولداشلارین اویناتدی اغیار اوستونه
زینب پاشا الده زوپا اوز قویدو بازار اوستونه…
داها سونرا مشروطه حرکاتی اوز وئریر. هر یئر چال – چاپ دیر. های – کوی دور، باروت قوخوسودور. بو دؤنه ایش فرق ائدیر. بئله‌کی، مشروطه‌دن اولده کی شعرلر شعاردورسالار، مشروطه دؤورو شعرلر داها خالقی هیجانا گتیرن، اونلارا اوره‌ک و جرئت وئره‌ن، اونلارین مبارزه و دؤیوشه چاغیران و بو کیمی اسلوب و ژانرلری ایفا ائدیرلر. مشروطه دؤرونده کی شاعیرلر، مشروطه‌نی یاخیندان گؤردوکده، اونون آجی و شیرین و هابئله تصویرلرین شعرلرینین بزه‌یی ائتمیشلر. بو دؤورون شعرلری داها اونجه دئییلن شعرلرله فرقلی اولموشلار. البت بو طبیعی‌‌دیر کی، هر انقلابین ثمرلی ایشلریندن بیر سیرا یئنی فیکیر و دوشونجه‌لرین مئیدانا و دوغرو دئسک اورتایا کلمه‌سی اولار.
اؤنجه دئدییمیز کیمی (تحریم تنباکو) آدی ایله مشهور آذربایجاندا اوز وئره‌ن حرکت‌لر کی، دئمک مشروطه‌یه بیر گیریش کیمی ایدی بیر چوخ ضیالی‌لر و آیدین فیکیرلی‌لر بارا گتیردی. ماراغالی زین‌العابدین. تبریزلی طالبوف و… کی بونلاردا اؤز یئنی دوشونجه‌لرین خالق کوتله‌لرینین قوللوقلاریندا قویماقلا برابر، اونلارین اسکی و کهنه فیکیرلردن ال گؤتورمه‌لرین ایسته‌میش‌لر کی، بئله‌ده اولدو. همین آد وئردییمیز یازیچی‌لارلا بیرگه نئجه یازیچی و شاعیر دانیلماز ده‌ییشیک‌لر یارادا بیلدی‌لرکی، اونلارین داوامچی‌لاری مشروطه دؤورونده‌کی یازیچی و شاعیرلر اولدولار و بو دؤنه وضعیت کئچمیشده‌کی‌کیمی اولمادی.
میللی شعورلار اویاندی‌لار. یازیچی و شاعیرلرین سانلاری چوخالدی، شهیدلرین سایی آرتدی. بورادا ایش دؤندو. حسرت اولدو، یولداش اؤلدو، دیدرگین‌لیک بارا گلدی. آوارا – سفیل‌لیک اولدو، مخروبه یئرلر و آبیده‌لر گؤزه ده‌یدی. بو دؤنه یارالی اولدو، خسته اولدو، توپال اولدو، و نهایت مبارز شعرلریمیزین اصل مایاسی بو کیمی حادثه‌لرد‌ن آلیندی. او دؤورون شعرلرینین و شاعیرلرینین بیر چوخو، شاهی، وزیری، وکیلی و… تعریف – تمجیدائدنده، باشقا شاعیرلرایله حیئوانلارین دیللریندن ناغیل و سئوگی‌لینین قاش – گؤزوندن و… یازیرسالاردا، آنجاق، ضیالی و آیدین فیکیرلی شاعیرلر خالقی یوخودان اویاتماغا و یئنی اصوللاری و پرنسیب‌لری دویماغا چاغیریردی‌لار. بو یازیچی و شاعیرلرین بللی‌‌دیرکی، سولاری باشقالاری ایله بیر آرخا گئده بیلمزیدی. ائله اونا گؤره، مداح و دربار شاعیرلری ضیالی و ده‌یرلی اسلوب‌دا یازیلان ماتیریاللاری و یازارلارین قیناییردی‌لار و او گون اونلارین‌گؤزونده خائین‌لر بوگون تام عکسینه اولاراق خادیم کیمی آدلانیب عزیزله‌نیرلر. اوست – اوسته مبارز شعریمیزین سیماسین گنج‌لر دولدوردولار و ائله اونا گؤره خالق دیلینه چوخ یاخینلاشدی. بو دؤورلرده خالقین دا شعرلری گئنیشلنیر. چوخلو بایاتی قوشولور. چوخلو تاپماجا دئییلیر. بیر سیرا ناغیل‌لار یئکونلاشیر، میللی قهرمانلاریمیزا شعرلر دئییلیر. بونلارین بیر سیراسینین حتی قوشانلاری و دئین‌لری ده بللی دئییل کیم‌لر اولموشلار. بلکه‌ده اونلاری ائله ساده خالق یاراتمیش و گاهداندا بیر شاعیرین یئری و ایزی بللی اولموشدور. دئدییمیز کیمی همین دؤورلرده ایگید قهرمانلاریمیز، چون خالق کوتله‌لرینه ارزش و قیمت وئریردی‌لر و اونلارین حق‌لرین و ایستک‌لرین قوروماق اوچون، جانلارین اووجلاریندا قویوردولار، خالق‌دا اونلاری سئوه‌ر و اونلارا حؤرمت گؤزو ایله باخیردی‌لار.
تبریز اهلی اوچ ایل چکدی مشقت
پامال اولدو آیاق آلتدا رعیت
مشروطه‌نی آلدی آخیردا ملت
یاشاسین ستارخان، ملت یاشاسین
باقرخان آتلیسی جمله یاشاسین
حلال اولسون اوسودکی سن ایچمیسن
جاندان کئچیب بو ایشده دایانمیسن
بی‌غیرت رحیم‌خان هئچ اوتانمیرسان
یاشاسین ستارخان، ملت یاشاسین
باقرخان آتلیسی جمله یاشاسین…
یا حیدرخان عمی اوغلویا حصر اولونان شعرلرده‌ن:
عم اوغلو گلدی خویا
خویلولارا قرار قویا
یئتیم‌لرین قارنی دویا
یاشاسین گؤزه‌ل عمو اوغلو
راستا بازارین راستاسی
گلیر مجاهد دسته‌سی
عمو اوغلودور سرکرده‌سی
یاشاسین گؤزه‌ل عمو اوغلو
بونلاردان اؤنجه فتحعلیشاه زامانی چیرکین (ترکمن‌چای) و (گلستان) معاهیده‌لری باغلاناندا بو کیمی درین معنالی بایاتیلار قوشولدو:
آراز سندن کیم گئچدی
کیم غرق اولدو کیم گئچدی
فلک گل ثابت ایله
هانکی گونوم خوش گئچدی
آرازی آیردی لار
قومونان دویوردولار
من سندن آیریلمازدیم
ظلم ایله آییردیلار
دؤیوشچولرین و میللی قهرمانلارین جسارت و شجاعت‌لری بو دؤورون شاعیرلرینه الهام قایناقی اولاراق گؤزه‌ل، گؤزه‌ل شعرلر قوشولور. داها سونرا همین شعرلر ماهنی کیمی دؤیوش سنگرینده ماراق و خوش آهنگ‌لرله اوخونوب مجاهدلرین قانلارین جوشدورور.
تاسفله اوست سطیرلرده دئدییمیز کیمی، بو دؤورون شعرلری نه ایسه لازیمی قده‌ر اولموشسادا آچیقلانمامیش و آچیلمامیش بیر صحیفه کیمی‌قالمیش و یئکونلاشماسی یئرلی – یاتاقلی گؤرونور. آخی بو دؤورده «خازن»لر وار، «حقیقت»لر وار، «سعید سلماسی»لر وار و غیره‌لر وار. اونلارلا برابر «صابر»لروار. صابرین آن یاخین دوستو «عباس صحت»ین فیکریجه، صابرین آخیرده‌کی بئش ایل یارادیجیلغی بیر اوردودان چوخ مشروطه حرکاتینا خدمت ائتدی. دوزدو کی، کئچمیشده رحمتلی پروفسور محمدتقی زهتابی ده‌یرلی وارلیغین اؤتن ساییلاریندا (مشروطه دؤوری ادبیاتیمیزین مقد‌راتی) باشلیقی‌مقاله‌سینین گیریشینده دانیشدیغیمیز حیصه‌یه اؤتری باخیب، ها بئله، اوستاد محمدعلی فرزانه (چشم‌انداز شعر مبارز آذربایجان) عنوانلی مقاله‌سینده بیرسیرا دویونلری آچمیشالاردا، آنجاق اولدوغو کیمی اشاره اولونمامیش و گئنیش بیر تحقیق آپارما یئری بوش گؤرونور. دوغروسو چاغیمیزین بو شعر بؤلومو مظلومجاسینا نئچه قالمیشدیر، هم دونن همده بوگون. مشروطه ایل‌لری کی، آذربایجانین مبارز شعرینه قزئت‌لرده ائله بیر یئر آچیلمامیشدیر.خالقین دیللرینده گزیردی و هرده‌ن بیر شعر بیر قزئتین بیر بوجاغیندا چاپ اولدوقدا، ایکینجی دؤنه اونا اخطار وئریلیردی و بعضاده روزنامه‌نین قاپوسو تخته‌له‌نیردی. باخین «انجمن»، «ملانصرالدین»، «آذربایجان«، «ناله ملت« و … کیمی قزئت‌لرین آخیر – عاقبتینه.
بئله‌لیکه بو سبب‌لره گؤره آذربایجانین مبارز شعرینین تاریخیند‌ن یاخود ده‌یرلی اؤرنگ‌لریندن گونش ایلی ۱۳۰۰ اونجو ایله قده‌ر آغیز یاندیران بیر شئی‌هله‌لیک الده یوخدور و دئدییمیز کیمی اونوندا علتی معین سبب‌لر اولموشدورکی، دئدیک. بیزجه بو دؤورون شعرلری یئکونلاشمالی و الک – قلبیر ائتمه‌لی ایش‌لرین آن ضروروسودور. آشاغیدا تقدیم ائده‌جه‌ییمیز اؤرنگ‌لر ۳۰ ایل‌لیک آذربایجان مبارز شعرینین نمونه‌لری دیرلر.
- «تبریزلی حقیقت»
رحمتلی مشهدی محمدباقر حقایقی مطبعه‌چی (تبریزلی حقیقت) ۱۲۳۹- ۱۲۴۰ ینجی گونش ایلینده تبریزین مقصودیه محله‌سینده آنادان اولموشدور. او گنج چاغلاریندا روسیه‌یه گئدیر و اورادا بیر تاجیرکیمی ایشله‌سه‌ده، آنجاق ادبیاتا اؤزه‌ل ماراق گؤستریر و ائله بو سببه بیر سیرا شاعیر و یازیچی ایله ایستر- ایسته‌مز تانیش اولور. او بیر اورتا یاشلی اولاراق، مشروطه سسی قولاغینا ده‌یر و ائله همین زامان آنایوردونا کؤچوب و مجاهیدلرله چیین – چینده استبدادلا دؤیوشور. شاعیر حقیقت اؤزو بیر شعرینده بئله دئییر :
کؤنوللر پاره‌لندی کثرت اندوه محنتدن
خار قان چشمه‌سی مژگان ارباب بصیرتدن
وطن پامال دشمن؛ دوست خائن؛ جهل مستولی
اجل فریاد؛ یئتمز قورتولایدیم بو فلاکتدن
اسارت قئیدینه حئیوان لا بعلم رضا وئرمز
تعجب‌دور بولار مسرور اولور قئید اسارتدن
او تبریزده‌کی زامانی مشهور شاعیر و مجاهید «سعید سلماسی» ایله بیر چاپخانه دایر ائدیب اورادا بیر چوخ گیزلی شبنامه و اعلامیه‌لر ویریرلارکی، نهایت ارتجاع قوه‌لری بیلیب اورانی‌دارما – داغین ائدیب و اونلاری سورگون سالمیشلار. عؤمرونون بیر چوخ حیصه‌سین دؤیوشلرده قویان شاعیر حقیقت، سون چاغلاری خوراسانا گئدیب و نهایت گونش ایلی ۱۳۱۷ ده اورادا فوت ائدیر.
ای ستمگر اولا راغب ملتین افناسینا
پادشاهسان گئت‌گیلن بیگانه‌لر دعواسینا
مسلمین قانی مباح اولماز باتیرما اللرین
اولما چوخ مغرور شاهیم محتکر فتواسینا
اوتوز ایل نازین چکن شهره عجب وئردین عوض
خطه‌ی تبریزی دؤنده‌ردین بلا صحراسینا
سهل سانما ائتگیلن مظلوم قانیندان ]سن[ حذر
قورخ او گؤندن غرق اولورسان سنده قان دریاسینا
وقت او وقتدور کیم سنین هم اولسون اقبالین نگون
چونکو ظلمون چیخمیسان بیر ذیروه‌ی اعلاسینا
بیز اگر فیض شهادت درک ائده‌ک سیز سعی ائدین
ای بیزیم اولادیمیز مشروطه‌نین اجراسینا
وئردیلر فتوا مجاهید قتلینه آل یزید
رسمدور تقلید ائدر هر کیمسه اؤز مولاسینا
- «میرزه گولزار حامبال«
بایرامعلی عباس‌زاده‌کی، شعرده «حامبال»، «میرزه«، «گولزار» و «میرزه گولزار» امضالاری ایله شعر یازاردی گونش ایلی ۱۲۳۸ ده سارابین دوننی کندینده آنادان اولدو. شاعیر میرزه گولزار بویا چاتدیقدا یاشاییش چتین‌لیک‌لری یاخالاییب و آجی بیر عؤمور سورمه‌یه محکوم اولور و نهایت اوتای آذربایجانا گئدیب، اؤزون اویان – بویانا ویردیقدا، حامباللیق ائدیر. همین زاماندا یاخیندان مشروطه انقلابیندان خبرسیز اولماییب و اوزاقدان – اوزاغا و گاهدان یاخیندان اونلا علاقه ساخلاییر و اؤز آتشین شعرلری ایله مشروطه‌چی‌لره یاردیم ائدیر. داها سونرا صابر کیمی دونیا شهرتلی شاعیرله گؤروشوب و معروف موللانصرالدین قازئتی ایله ماراقلانیب نهایت شعرلری اورادا جلیل محمد قولوزاده‌نین همتی ایله چاپ اولور. او اینانیلماز حالدا گونش ایلی ۱۳۰۵ ده فوت‌ائدیر. میرزه گولزارین شعرلری اوتایدا ایشیق اوزو گؤروب و ائشیددییمیزه گؤره بوتایدا ایسه رحمتلی تبریزلی آزرم (محمود ملماسی) اونون بیر سیرا شعرلرین توپلامیشدیر کی طالع‌لریند‌ن خبرسیزیک.
مشروطه بیزیم جانیمیزی آلدی داداش‌‌جان
آواره ائدیب چؤللره‌ده سالدی داداش‌‌جان
هر یئرده اولور مئیوه‌سی شیرین بو درختین
ایران دا یئتیش میبدی هله کالدی‌دا داش‌‌جان…
- «خــازن«
رحمتلی میرعبدالحسین خازن، تبریزین خیاوان محله‌سینده گونش ایلی ۱۲۵۰ ده آنادان اولموش و بیر عمر آجی – شیرین یاشایشدان سونرا ۱۳۰۴ ده‌تبریزده حیاتین ده‌ییشمیش دیر. او، یازدیقلارا گؤره، کلاس گؤرمه‌میش و سوادسیز بیر شاعیر ایدی. آنجاق الده اولان شعرلرینده‌ن بللی اولور کی، اونون‌لازیمی قده‌ر ساوادی وار و ائله بو سببه گؤره اوره‌ک یاندیریجی نووحه‌لر و گؤزه‌ل غزللرله برابر حماسی و مبارزه شعرلری وار. اونون ادبی یاشاییشی‌ایکی طرفلی اولموش دور. بیر طرفی مرثیه ادبیاتی‌نین ان تانینمیش و گورکملی نماینده‌لرینده‌ن باشقا طرفده‌ن ایسه، مشروطه حرکاتین یاخیندان‌دویوب و ایستر – ایسته‌مز بو حرکت‌لرله چین – چینه وئرمیش و شعرلری سنگرلرده دویوشن مجاهدلرین قانلارین قاینادیب و حرکته گه‌تیرمیش‌دیر.خازنین اله گلن شعر دیوانین بو سطرلرین یازانی توپلایب چاپا حاضیرله‌میشدیر.
باغلانان زنجیره بیداده یازیق ایرانلی‌لار
اولمایان آسوده دونیاده یازیق ایرانلی‌لار
تیتره‌ین بیر مرغ بسمل تک کف جلادده
صید اولان بی‌رحم صیاده یازیق ایرانلی‌لار…
یا بیر شعرینده بئله سؤیله‌میشدیر:
اردوی ماکو دوشوبدو لنگه
اهل دوه‌چی گلیبدی جنگه
بئش بئش بامادور باسیر توفنگه
هردن بیرینی آتیر هوایه
لعنت بئله قوم بی‌حیایه.
- «میرزه جعفر خامنه‌ای»
شیخ علی‌اکبر اوغلو میرزه جعفر نقوی خامنه گونش ایلی ۱۲۶۵ده تبریز شهرینده آنادان اولموش و گنج چاغلاری مشروطه قهرمانلارینین اؤن‌لریندن‌گئدنلردن اولموشدور. او، سعید سلماسی و رفعت و بیر نئچه شاعیرله بیرگه یئنی شعرین بینووره‌سین قویدو. خامنه‌ای پهلوی رژیمی ایش باشینا چیخدیقدان سونرا، داها انزوا اختیار ائدیب نهایت ۱۳۶۲/۴/۲۸ ده دوغولدوغو شهرده دونیاسین دیشمیشدیر. اونون چاغداش ادبیاتیمیزدان علاوه مبارز شعر و ادبیاتیمیزا دانیلماز و گؤرکملی ایزی اولموشدور. آشاغی دا بیرگه بو آرزی گؤز شاعیرین بیر تورکجه شعرین بیرلیکده اوخویاق:
وطن یولوندا شهادت بؤیوک سعادتدیر
سعادت ابدی ایسته‌سن شهادتدیر
باخین یئگانه پرستانه اخذ عبرت ائدین
شهادت اونلارا عالمده ارث و عادتدیر
باخین وطن نسل احراره یالواریر، سویلیر
ندنمی یوخلامیسیز وقت عرض همتدیر
نثار جاندان احرار ائیله‌مز امساک
کی بذل جان و سر اونلارجا بس شرافتدیر
ره وطنده او (تن) کیم قیزیل قانه بویانا
بسان لاله گولوستان عشقه زینتدیر
او (باش)کی گئتمه‌یه ملت یولوندا حملی اونون
حمیت اهلی یانیندا بؤیوک مشقتدیر…
- «دلـریش»
رحمتلی تبریزلی مشهدی علی اصغر دلریش بیر نوحه شاعیری اولسادا، مبارز شعریمیزده رولو اولموشدور. او، تانباکی حرکاتیندا آذربایجان،خصوصی ایله تبریزده بؤیوک نقشی اولان رحمتلی حاج میرزه جواد آقا مجتهد فوت ائده‌رکن، نئچه – نئچه فارسجا و تورکجه آغیت یازمیش کی، هله‌لیک دیوانیندا قورونور. دلریش شعرلرینین و یا یاخشی دئسک مرثیه‌لرینین بیرینده حاج میرزه جواد آقادان بئله یاد ائدیر:
ای خدا بی‌درد بی‌درمانه درمان ایستیریک
بنده‌لرده قالماییب جان تازه‌ده‌ن جان ایستیریک
آدیمیز گر بنده‌‌دیر لیکن هامی شرمنده‌ییخ
بو بلانین دفعینی ای حی سبحان ایستیریک…
داها دیوانینین سون صحیفه‌لرینده “در تعریف سلطان روم و شاهنشاه ایران مظفرالدین شاه قاجار” باشلیقلی یازیدان سونرا بئله یازیر:
یارب بحق جاه جلال محمدی
بنده ماه بدر جمال محمدی
سلطان رومی حفظ ائله لطفیله یا حمید
بیر حورمت عظیم کلام الهی مجید
- «تبریزلی صراف»
تبریزلی حاج رضا صراف غزل و نوحه ژانریمیزین ان پارلاق سیمالاریندان‌دیر. او گونش ایلی ۱۲۳۴ تبریزده آنادان اولموش و ۱۳۲۵ ربیع‌الاول آیی‌نین۱۷ سینده (گونش ایلی ۱۲۸۶) حقه‌ساری قاناد چالمیشدیر. بیر سیرا یازیچی و آراشدیریجی‌لار صرافی تورک دونیاسینین حافظی آد وئره‌ره‌ک، غزل‌لرین حافظله قیاس ائتمیشلر. اونون دادلی – دوزلو غزل‌لرینده‌ن علاوه، اوره‌ک یاندیریجی نوحه و مرثیه‌لری‌ده وارکی، هله‌لیک آذربایجانین یاس‌توره‌نلرینده حزن‌له اوخونار.
صرافین مشروطه یاخود مبارز شعرلری نه‌قده‌ردیرسه، الده آزدیر. بو شعرلردن بللی اولورکی، شاعیر صراف یالنیز غزل و مرثیه یازماغا کفایت‌لنمه‌میش و چاغینین حرکت‌لرینه‌ده اعتناسیز اولمامیشدیر. صرافین ان معروف مستزادی‌کی مشروطه دؤورو یازمیشدیر بئله باشلانیر:
ای ملت اسلام اویان وقت سحردی
گؤر بیر نه خبردی
بسدور بو قده‌ر یاتما چورورسن نه خبردی
دور وقت سحردی
غافل دوشوبن دینیوی دونیایه ساتیبسان
یوز ایلدی یاتیبسان
بسدور گؤزون آچ سنده کسالت نه خبردی
دور وقت سحردی
مین یئردن آییلدیر سنی بی‌چاره احبا
ترپنمه‌میش اصلا
یاتماق بئله اولماز بو اؤلومدنده بتردی
دور وقت سحردی
تاپدیر سنی همسایه‌لرین دورما دئییر یات
کئچمیش اولا هیهات
بو دؤوره‌ده هر کیمسه یاتا قانی هدردی
دور وقت سحردی…
- «کریم آقا صافی»
حاج جعفر دایی نوه‌سی عایله‌سینده آنادان اولان کریم آقا صافی‌نین آدی گلنده نه ایسه، ایستر ایسته‌مز نوحه و مرثیه ادبیاتی ایله یاناشار. حالبوکی، بو شاعیرین دادلی – دوزلو غزللری و باشقا ژانرلاردا دا شعرلری اولموشدور. صافی روس سالداتلاری عاشورا گونونده آذربایجانین غئیرتلی اوولادلاری قهرمانجا دار آغاجیندان گوناهسیزجا آسیلدیقدا بئله شعر یازمیشدیر.
ای وطنه بذل ائله‌ین نقدجان
ملته‌دار اوسته وئره‌ن امتحان
محو اولا موشگولدو بو نام و نشان
قانلا صفا تاپدی، باهار وطن
جانمیز اولا خوشدو نثار وطن
چکدیلر داره سیزی منصور وار
تاپدی شرافت هامی یار و دیار
بسدی بیزه بو شرف و افتخار
قانلا صفا تاپدی، باهار وطن
جانمیز اولا خوشدو نثار وطن
کریم آقا صافی‌نین مبارز شعریمیزه شوبهه‌سیزکی دانیلماز رولو اولموشدور. او قمری ۱۳۵۳ – ینجی ایل ۶۹ یاشیندا دونیاسین ده‌ییشمیشدیر.
- «میرزه علی اکبر صابر»
آذربایجانین طنز شعرینین آن اوستون و مودریک نماینده‌سی اولان میرزه علی اکبر طاهرزاده (صابر) ذیحجه آیی‌نین ۲۸ ینجی گونونده شماخی شهرینده دونیایه گلمیش و ۵۱ ایل آجی شیرین عؤمور سوردوکده ۱۳۲۹ ینجی ایلین رجب آیی‌نین ۲۸ ینجی گونونده (گونش ایلی ۱۲۹۰) بیر خسته‌لیک‌سوردوکده یاشایشین آغیر یوکون یئره قویموشدور. صابر حاقدا گونوموزه قده‌ر ۱۰۰ دن آرتیق کیچیک بؤیوک مقاله یازیلیب و او شاعیرین یاشایشی، شعر طرزی، آچیق فیکری و… ذکر اولموشدور. صابرین آدی طنزله یاناشی گلسه‌ده مبارز شعریمیزده پایی آز اولمامیش و یازیچیلارین بیری اونون شعرلرین مشروطه‌نین ایره‌لی سورمه‌سینده نئچه اوردو ایله برابر اولماسین یازمیشدیر. صابرین ان چئشیدلی ایشلریندن معروف “موللانصرالدین” ژورنالی ایله یاخیندان فیکیرداشلیق و امکداشلیق ائتمه‌سی‌‌ایدی. اونون بو ژورنالدا او قده‌ر رولو اولدوکی، “صابری موللا نصرالدین‌‌سیز و موللانصرالدینی ده صابرسیز دوشونمک چتین” ایشلردن اولور.
اونون مبارز شعریمیزه دایر بیر سیرا شعرلری وارکی، شانلی مشروطه چاغی ظفر نغمه‌لری کیمی اوخونوب منیمسه‌نردی. صابرین میللی سردار،ستارخانا یازدیغی شعریندن بیر بندین بیرگه اوخویاق:
آفرین تبریزیان، ائتدیز عجب عهده وفا
دوست و دشمن ال چالیب ائیلر سیزه صد مرحبا
چوخ یاشا دولتلی ستارخان افندیم چوخ یاشا
جنت اعلاده پیغمبر سیزه ائیلر دوعا
چون بو خدمت‌لر بوتون اسلامه‌‌دور، انسانه‌‌دور
آفرینیم همت والای ستارخانه‌‌دیر..
- «میرزه تقی‌خان رفعت»
چاغداش شعریمیزین آن مودریک و ضیالی شاعیرلریندن، بیریسی‌ده میرزه تقی خان رفعت ایدی. او گونش ایلی ۱۲۶۸ ده تاریخ بویو آذربایجانین چیرپینان اوره‌یی اولان تبریز شهرینده آنادان اولموش و گنج ایکن هوش-باشین عائله‌سی ایله هنده‌ورینده‌کی‌لره بیلدیرمیشدیر. رفعت آنا دیلیندن علاوه فارسجا و فرانسیز دیل‌لرینه تام شکیل‌ده تانیش بیر شاعیر و ادیب ایدی. او ادبیاتیمیزدا و تاریخیمیزده نئچه جهت‌لی اولو انسانلارداندیر. شاعیر،تنقیدچی، ژورنالیست، انقلابچی کی بونلارین هامیسیندا اوست – اوسته موفق بیر کیمسه ایدی. رفعت تورکجه شعرلرینین بیرینده میللی قالخینمالارا دایر بئله بیر شعر قوشموشدور.
یئنه یئتدی اقبالیمیز
حاصیل اولدو آمالیمیز
نه روشن استقبالیمیز
یاشاسین استقلالیمیز
یاشاسین مساوات
یاشاسین حریت
روشن میلتین گؤزلری
گولسون تماما اوزلری
باتدی سحر اولدوزلاری
گلدی شرف گوندوزلری
یاشاسین حریت
یاشاسین مساوات
فخر و شرف مصداقیمیز
روشن هامی آفاقیمیز
آزاد اولوب توپراغیمیز
یایلاقیمیز، قیشلاقیمیز
یاشاسین حریت
یاشاسین مساوات…
بو آرزی گؤز شاعیر گنج ایکن آذربایجانین عالیم قائدی شهید شیخ محمدخیابانی‌نین نهضتی سیناندان سونرا، یاشاییشین داریسقال نقطه‌سینه آیاق‌باسیب و نهایت ۱۲۹۹ دا حیاتلا ویداعلاشیر.
- «زونوزلو میرزه غفارخان سیاهپوش»
مشروطه انقلابی‌نین تانینمیش سیمالارینین بیریسی ده زونوزلو میرزه غفار ایدی. او سیاستدن علاوه شعر سؤیله‌میشسه‌ده، آنجاق آدی چوخ بیر دؤیوشچو کیمی گئتمیشدیر. میرزه غفار ۱۳۰۰ هجری قمری ده زونوز قصبه‌سینده آنادان اولموش و گونش ایلی ۱۳۱۳ ده تهراندا فوت ائتمیشدیر. اوالده اولان آز شعرلرینده >دلی< و “سیرتیق” امضالاری ایله دا گاهدان تانینمیش موللانصرالدین ژورنالیندا بیر سیرا شعرلری چاپ اولموشدور. شاعیر میرزه غفار سیاستدن علاوه گؤرکملی واعظلردن ایدی.
تا نفس وار نئی کیمین افغان و فریاد ائیله‌ریک
نئی کیمی فریاد ائدیب عالمده بیر آد ایله‌ریک
آه سردی ایله بنای ظلم بر باد ائیله‌ریک
بو تلاش ایله وطن مولکونو آباد ائیله‌ریک
نئی سسی ایله ]چون[ گتیردیک شوره اهل غیرتی
ثابت اولسون تا جهانه بی‌نوالر قدرتی
- «سعید سلماسی»
مشروطه انقلابیندا جاندان مایا قویانلارین ان شعورلولاریندان کی هم شعر و هم مبارزه سنگرلرینده قیزقینجا دؤیوشوردو، سلماسی سعیدین آدین حؤرمتله یاد ائتمک گره‌ک. او ۱۳۰۶ قمری‌ده سلماس شهرینده آنادان اولور و ائله گنج چاغلاریندا اؤز هوش – باشین و ذکاوتین بللندیریر. اونون اصل‌ایشی آل – وئر اولموشسادا، معارف پرورلیک‌د‌ن گئری قالمیر. مدرسه تیکیر، چاپخانا قویور، سید حسن شریف‌زاده ایله بیرلیکده روزنامه چیخاردیر و…
تأسف‌له شاعیر سلماسلی سعید آرزی گؤز اولوب و مظلومجاسینا ۱۳۲۷ ده ۲۱ یاشلی اولاراق دؤیوش سنگرلرینده قهرمانجا شهید اولور. اونون فیکریندن علاوه شعرلری‌ده مشروطه‌ده یاخشی رول اوینامیشدیر. سعید ایراندا بیرینجی دفعه اولاراق یئنی شعرین تملین قویدو و یئنی شعر اسلوبوندان علاوه مبارزه شعرلری‌ده آز – چوخ الده وارکی، اؤرنگ اولاراق نئچه بیتین بیرگه اوخویاق:
بازم توئی فدای نگاه ملول تو
گل ای مدام گریه و افغان ائده‌ن وطن
بازم چرا غریق خیال و تأثری
هر شب آخان سرشک تأثرله‌دیر، نه‌دن
بی‌خواب و بی‌حضوری چشمان حسرتت
ائیلر لیال عشقیمی بر یاد وطن
ای خسته طبیب جو، ای باغ خاطرات
ای سبزه‌زار شوقی سوسوزدان سولان وطن
آهی که از درون من آید معانیش
مقصودیمیز خلاص وطن دیر وطن وطن
ایام دی گذشت و صباح بهار ماست
اوغروندا حاضیریک‌کی، ائدک بذل جان و تن
- «سارابلی واقف«
مشروطه دؤورونون آرزی گؤزو نیسگیللی شاعیرلریندن سارابلی میرزه جواد واقفی گؤسترمک اولار. او ۱۲۶۳ قمری ده ساراب شهرینده آنادان اولموش و اوشاق‌ایکن آتاسینی الد‌ن وئرمیشدیر. واقف مشروطه حرکاتینین باخین اشتراکچی‌لاریندان اولاراق، بو خصوصدا بیر چوخلو شعرلر دئمیشدیر. اونون اساس یازدیغی شعرلر نوحه و مرثیه اولسادا، مبارز یا خود مقاومت و باشقا ژانرلرده ده شعرلری وار. واقف ۱۳۲۶ قمری ده دئمک مشروطه یئتیشن زامان دونیاسین ده‌یشیب سارابین امام زاداسیندا تورپاغا گئدیر.
بیرده چتیندی شاهسو‌ندن گوون گله
ایرانی غارت ائتمه‌یه هر بین گلن گله
مشروطه شرط بالتاسین ترسه سابلادی
آی خان داغیت تیفاغینی آی … چنگله
آز قالدی، داغدا، یایلاقینا شاهسون گله
گیزلنمگه، سیچان یواسی خلقه گن گله
آز قالدی، عالمین، عملی هرج، مرج اولا
ایرانه قتل، غارت ایچون هر گلن گله
یورتچی قوتاردی مالی داراشدی آت ائششگه
شهره اینانمایون گلن ایلدن گون گله
……………………………………
در هجو شیخ الاسلام گفته است:
شیخ‌الاسلام خدادان نقده‌ر غافیلیمیش
نئجه بی رحم، مروت نئجه آهن دیلیمیش
گئجه شامنان سورا بیلیدیک قلعه جون منزیلیمیش
نئجه منزل در و دیوار گنه ایلن زلی‌میش
گلدی چرخ چرخ سسی، صبح اولدی، هامو دوشدی یولا
بیر نفر جاهیلیمیش، بیر نفر آهیلیمیش
میر عزیزده چاروقون گئیدی قوشولدی بولارا
پا پیاده یولا دوشدی ایله بیل کی فیلیمیش
گون چیخاندا یئتوشوب اوج دانا سوت قارداشینا
بیری شنگول بیری منگول بیرکوفلنگولیمیش
عصر وقتی یئتوشوب واسمشا چوخ سرعتیلن
گون چیخوب قار ارییوب کپرونون آتلی سلیمیش
یئتوشوب تبریزه میرهاشم ائوین آلدی خبر
دمه میرهاشیم‌نن زال طرفیندن الیمیش
…………………………………
واقفین نوحه‌لریندن ده ایکی بیت بیرگه اوخویاق:
دوشنده وصل گونو هر زمان خیاله علی(ع )
اولور خیال دوشور کونلوم اؤزگه حاله علی
ائدیم نه چاره نه منده، نه سنده قد‌رت وار
اؤپوم آیاغینی تا بیر یئتیم وصاله علی(ع)…
- «شیروانلی محمد هادی»
آذربایجانین قوزی حیصه‌سینین آدلیم و عین حالدا آرزی گؤز شاعیرلریندن بیریسی ده محمد هادی ایدی. محمد هادی اوتای آذربایجاندا اولسادا، آنجاق‌اوره‌یی بوتایدا اولوب و بیر چوخ شاعیرلرله مبارز شعریمیزه دوز سالمیشلار. صابرین ان یاخین دوستو هادی، محمدعلی شاهین، دیکتاتورلوغون گؤردوکده الین – الینین اوستونه قویماییب و خالق آرا بو شعری مشهور اولموشدور.
صحنه ایرانی دؤندردین بلا صحراسینا
عزم و قصد ائتدینمی شاها مملکت افناسینا
خانمانلار سؤندو، جانلار یاندی، ویران اولدو ملک
تیغ ظولمو چکمیسن مظلوملارین امحاسینا
گول بو گون ظولمونله انظار عدالت آغلاسین
منتظر اول انتقامین رعد تک فرداسینا
فیشقیران خون خروشان شهیدان‌دیر بو گون
سنده دقیانوس سن، حریتین یحیی‌سینا
ملتی بیر سیل اضمحلال استقبال ائدیر
رحیم قیل ایران زمینین جنت رعناسینا…
اساس قایناقلار و ایضاحـلار:
۱ – بایاتیلار / م.ع. فرزانه.
۲ – ستارخان / محمدرضا عافیت.
۳ -حیدر عمی اوغلو / م.ع. شمیده.
۴ -صمد بهرنگی‌نین مقاله‌لری.
۵ -زنان ایران در جنبش مشروطه / عبدالحسین ناهید / تبریز. ص. ۵٫
۶ -آذربایجان روزنامه‌سی ۲۷ آذر ۱۳۲۰٫
۷ـ مشاهیر آذربایجان / صمد سرداری‌نیا.
۸ـ دلریشین شعر دیوانی / تبریزلی محمدعلی طبیب محمد جواد اوغلونون خطی ایله، تبریز ۱۳۲۹ قمری – دلریشین یاشایشی اوچون باخین: اختر هفته‌لییی، تهران – سایی،تاریخ ۸۱/۲/۲ تبریزلی دلریش، رضا همراز
۹ـ اولکر ژورنالی، تبریز خرداد ۱۳۶۰، نومره ایکی، مقاله، م. نقابی
۱۰ـ فجر آذربایجان گونده‌لییی، یکشنبه ۷۴/۹/۱۴ تورکجه صحیفه، تبریزلی حقیقت، رضا همراز
۱۱ـ ارمغان آذربایجان هفته‌لییی، آذر آیی، اؤزل سایی، سؤزمولکونون صرافلاریندان، یازار، رضا همراز – سولدوز
۱۲ـ وارلیق ژورنالی، آذربایجان و مکتب تجدد، ۷۸ اینجی ایل مقاله بو سطرلرین یازاری‌نین قلمی ایله
۱۳ـ انجمن ژورنالی / شوماره ۱۳۸، هفته اوچو ۱۴ شعبان ۱۳۲۵، تبریز
۱۴ـ مهد آزادی گونده‌لییی، آذری صحیفه‌سی، اوستاد یحیی شیدا
۱۵ـ مولانصرالدین ژورنالی، اوچونجو ایل، نومره ۱۰ (بو قایناغی حورمتلی شاعیر دوستوموز رضا غفاری عنایت ائتمیشلرکی تشکر ائدیریک)
۱۶ـ میرزه جعفر خامنه‌ای‌نین الیازما شعر دیوانی – خامنه‌یی‌نین یاشایشی و یارادیجیلیغی اوچون باخین : یئنی شعریمیزین ائلچی‌لرینده‌ن، میرزه جعفر خامنه‌ای، رضا همراز -شمس‌تبریز، ۲۵ مهر ۸۰
۱۷ـ هوپ، هوپ نامه کامل مصور / ع. صابر / علی اسکندر جعفرزاده، ع. صحت و محمد سعید اوردوبادی‌نین مقدمه و ایضاحلاری / باکی.
۱۸ـ دیوان واقف سرابی، اکبر اظهری- اختر نشریاتی، تبریز ۱۳۸۱
۱۹ -تاریخ مشروطه، احمد کسروی، تهران امیرکبیر، ص ۷۷۸
۲۰ – مجموعه از اشعار فارسی و ترکی و شرح حال و حوادث زندگی مرحوم آقای مشهدی محمدعلی حقایقی مطبعه‌چی تبریزی متخلص به حقیقت به کوشش فرزندش‌موسی حقایقی – ۱۳۴۱
۲۱- منیم ( رضا همراز ) شخصی یادداشت لاریم
یک پاسخ
سلام
چوخ گؤزل بیر یازیدیر. من کی، چوخ فایدالاندیم. همزاز بی همیشه درین مضمونلو و گؤزل یازلاری اولوبدور. او، تبریزین بوگونلرده باشینی اوجا ساخلاییر. وار اولسون، همیشه یازسین.
فیروز رفاهی