كند شعري دئييلن شعر ديلي وارمي؟
توفيق حاجيیئو – اختصارلا كؤچورن: همت شهبازی
اگر كند نثري و اونون ديلي وارسا، طبيعي كي اونون شعر قارشيليغيدا اولماليدير و دئمهلي كند شعريني و اونون ديلينيده قبول ائتمهلييك. البتده نثرده اولدوغو كيمي،بو آد شعرده ده شرطيدير. مثلاً م. آراز، م. آسلان و م. اسماعيل كند حياتيندان چوخ يازيرلار. آنجاق شهردنده، حتي ميلّتلر آراسي موضوعلارداندا يازيرلار. اگر اونلارين ديليني كند شعرينين ديلي ساييريقسا، قطيعاً موضوع فاكتيندان چيخيش ائتميريك. اونلار كنددنده، شهردنده خالقلار آراسي مسئلهلردنده يازاندا ديللرينده ايشلتديكلري ايفادهلر، سؤزلر، تشبيهلر، ادبي ـ بديعي ديليميزي آذربايجان جانلي كند دانيشيق طرزينه سؤيكهيير. ممد آراز. او ياخشي بيلير و دوز دئييركي: «شاعير جمعيتين ديلي، ديلمانجيدير» اصيل شاعيرديرسه، «شاعيري پلانئت ثيقليتندهدير(مركزيندهدير). اونون باخيشينين غضب قيرمانجي داغلار پارچالاماق قووهتيندهدير». سؤزون بو قووهتينه اينانان م.آراز اؤزونه بئله بير دئويز (=ايرث، تدبير ) گؤتورور: اوره ک سيز كلمه يازان دئييلم » چوخلاري بئله دئيير، آنجاق م.آراز دئديیی كيميدير، حقيقتاً اوره یينه قولاق آسيب يازير. اورهیيده كي، اوشاق اورهیي: « نه ياخشي اورهییم هله اوشاقدير » اونا گؤره م.آرازين سؤزو صميميدير. ( صميمي سؤزه حتتا ديپلوماتلاردا اينانارلار ). ممد آراز چوخ جاوان مدريكلشدي، هله م. ابراهيم اولان واختلار : بئله ائركن مدريكليك آدامي تئز قوجالدير ( ص. وورغون كيمي) ياخشيكي، م.آراز هله جاواندیر.
م.آرازين اينديكي بديعي ديلي بوتون عضلهلري ايله معاصيردیر. اونون ديلي عنعنه ايله نوواتورلوغون، بديعيليكله ادبي ليیين، ادبيليكله ديالئكتچيليیين (=دانيشيغين ) و خلقيليكله قيراماتيكليیين هارمونيك (=وورغولو ) رابطهسينه اَن پارلاق نمونهلردن بيريدیر. اونون پوئتيك نطقينده نوواتورلوق- معاصرليك 60ـ جي ايللرين اورتالاريندان باشلانير. غريبهدیر كي، كنددن آيريلديغي ايلك دؤرلرده اونون ديلينده جانلي دانيشيق ائلئمنتلري (=عنصرلري)، كند فرازئولوگيسي (=سبكي ) چوخ سئيرهك گؤرونور. اصلينده بو « غريبهليكده » بير طبيعيليك وار . جاوان شاعير جاوانليغيندان قورخوب « صيرف ادبي ديلده » يازماغا چاليشير، جيددي- جهدله اوندان اوزاقلاشماغا، « مدني » ديله ييیه لنمهیه سعي ائدير. بو دؤر ياراديجيليغيندا سليس ديل، آيدين ايفاده وار، آنجاق ائموسيونال (= هیجان،دويغو، احساس) يئنيليك يوخدور. 66 –1964- جي ايللر اونون بديعي نطقينده يئنيليیه كئچيد دؤرودور. بو ديل تكامولونو عياني تصور ائتمك اوچون پوئمالارينا باخماق كفايتدير- بو ايري متن – كوتلهلر مقايسه اوچون مناسبدیر. 1964-جي ايله قدركي پوئمالارينين ديلينده دووشان قورخاقليغي، ككليك كوسهينليیي، نئهره بئل، كورسن تولاسي كيمي تشبيهلر، چيچهیي چيرتلاماق كيمي دانيشيق ايديوملاري ( لهجهلري ) « ائله بيل كي، بورا يئكاتئرينا تيكديرن سارايين شعبه سی دیر» كيمي كانكرئت (=عيني) مقايسهلر چوخ سئيرهكدير. «عسگر قبري » پوئما سيندا ايسه (8-1966- جي ايللر ) عيني ايفادهلر اؤزونو آیدینجا حيس ائتديرير. پوئمانين ديلينده : داش ديلينده صحبت، مزار فصلي، آغ هؤروكلو بولاقلار، محبتين فاشيستي خيانتدیر، قارا چيچك، نيفرت بايراغي و…كيمي اونلارلا يئني ايفاده- تشبيهلر ايشلندي، اوخوجونون ذؤوقونه طراوت يئلي ووردو. ايكي ايل اول بئله ايفادهلردن بيريني اونون نطقينده چيراقلا آختارمالي اولوردون. عوموميتله بوزامان باشلايان جاوانلاردا ( ف.قوجا، م.اسماعيل، و.صمداوغلو، ع. اسماعيلزاده و باشقالاري ) ايفاده نوواتورلوغو گوجلو ايدي . م. آراز جاوانليغا قوشولدو و پوئتيك تجربهسي نين سايه سينده اؤن پلانا كئچدي. محض بو تجربه سينه گؤره، نوواتورلوغون باشلانغيجي اوچون يول وئريلن زاي فاكت ياراتمادي، اونون نوواتورلوغو در حال مدريك مضمون آلدي.
بيز ادبياتيميزين تاريخينده دفهلرله گؤرموشوك كي، يئني ادبي- بديعي ديليميزده گؤيدن دوشمور، اجنبي ديل محيطيندن داشينمير، محض آنا ديليميزين تكيندن گلير، جانلي دانيشيق- اونسيتيميزين قطب اوجقارلاريندان، بير قدرده قارانليق درينلييندن گؤتورولور. بو جور جانلي دانيشيقدان گلن خلقيليك نثر ديلي اوچون طبيعيدیر و هله قانونيدیر، آنجاق شعر ديلي اوچون غير عاديدیر، بونون ائموسيونال و نورماتيو اندازهلره سيغيشديريلماسي نوواتورلوقدور. عصرين صلح انديشهسيني محاريبه قارا خبري كيمي عوموم دونيا خوفونو م. آراز بئله ايفاده ائدير: بد خبرلر قيش دوماني، ياز چووغونو تك، نئچه مصراع ايتيك دوشور ايش اوتاغيمدان. چوبان چاشدي- بير قويونو بير قورد يئيهجك. عاليم چاشدي، خاديم چاشدي- مات قالير زامان! بد خبرلر بد نيتلر باشيندا خونچا، بدعمللر ييغناغيندا بزكلي داش- قاش… بورادا كي بدخبر- خونچا، بد خبر، داش- قاش كورديناسيالاريندا (مختصات) منفينين مثبته تشبيهي گؤرولمهميش، ائشيديلمهميشدیر، بد خبر قيش دوماني، بد خبر- ياز چوغونو علاقه- خطلرينده كي اويغون آنلاييشلارلا يوكلنميش سؤزلرين مناسبتيده تزهدیر. بيرينجيلرين علاقهسي آنجاق خصوصي انسانلار اوچون دور، اونلارين اؤز آزاركئشلري وار- بد عمللر، بد نيتلر، بو خصوصي معنالانمادير. ايكينجي علاقه لنمهلر، عوموميتله مومكوندور، سادهجه اولاراق تزهدیر. آنجاق بو « سادهجه » يه نايل اولماق اوچون شاعيرين يئنيليكچي تفكر و خئيلي زحمت چكيب، چوبان و عاليم- خاديم قارشيلاشديرماسي نين مودئلي هله سقراط دان گلير، آنجاق بو مودئلين بئله كؤورك و ائموسيونال خلقيليكله دؤرون درين سياسي منظره سيني وئرمهسي شاعيرين حساس حاضیرجاوابليغيدیر. «ايتيك دوشمك» ايفادهسي، بدنيت، بدعمل آتريبوتلاري نين (=خاصيت و علامت) شخصلنديريلمهسي، « ييغناق » سؤزونون بدعملله سينتاكتيك اونسيتي خالق دانيشيق قراماتيكاسي اساسيندا ايشلهنير. « بد خبره قايل اولان ديللره خنجر! بد خبره مايل اولان قوللارا داش! » قارقيشلاريدا خالقين نبضيندن قان ايچن، اورهیيندن قوپان ندا، هارايلاردير. بو عاديليكلرين، بو ساده ايفاده طرزينين قانوني يئكون – زيروه سي بئلهدیر: غضبيني دوزا قويور كئفدن بئزنلر. گوندن –گونه عصرين يولودیره نير داغا. بوتون بو ساده، لورو ( ساده ) ايفادهلردن گؤزل پوئتيك بوكئت داغلانماسي هنر اولدوغو كيمي بو « ساييلمايان » سئچمه مجلسلرين اونيستينه «ياراشمايان » پلووا اؤيرهشنلرين نظرينده سوغان- چؤرك كيمي گؤرونن بو ديل واحیدلريني دؤرون بؤيوك سياسي دردينين ايفادهسينه يؤنلتمك، بونلاري سياسي ليريكانين ماتئريالينا چئويرمك شاعيرين جسارتلي كشفيدیر. حاضيردا علمين نائليتلريندن دينج مقصدلر اوچون استفاده عوضينه ايري دؤلتلرين كوسموسو (=فضا ) حربي مقصدلر بؤلگه سینه چئويرمهیه چاليشديغي دؤرده شاعيرين سياست موتيويني معيشت ايفادهلري ايله بئله ساده سؤيلهمهسي، لاكين درين، تأثيرلي دئمهسي چوخ چاغداش گؤرونور: « دئسهلر، گؤيلري شوم ائله ييبلر، گونشدن سو آليب سوواراجاقلار، واللاه، بو يالاني دوغرو دئييبلر، واللاه اولاسيدیر بو اولاجاقدیر.» بئله بين الخالق مطلبلري سياسي لئكسيكونال ( علم معاني ) شعار شكلينده چوخ دئيیبلر. آنجاق بير باشا اورهیه آخان بو « كونج- بوجاق » ايفادهلريندن گوجلو اولوب مو؟ ائموسيونال سسلهنيبمي؟
مسئلهده بوراسيندادیر كي م.آرازين ديل يئني ليیي عوموماً عادي ديل قایناغینا سؤيكهنير. خاطيرلاتديغيميز كيمي ديلينين تكيندن گلير نه صنعي كشفلردير، نهده آوروپا ديللرينين مدرن اصطلاح لاری دیر. مجازلاري بوتونلوكده خالق دانيشيغي و فولكلور عنعنهلري اوسته دورسادا، اوبراز نئولوگيزملري نين (=منطقچي ليك) بير قيسميني محض اؤزو ايشلهييب حاضير لايير…
شاعير اؤز ساده بيچيملي مجازلاريني ائلاستيكليكله (= فنر كيمي ارتجاعلي) كؤنول اوخشايان سئوگي ائموسيياسي نيندا داشييجيسينا چئويرير. پوبليسيست آخارادا يؤنلدير. كوميك مطلبهده وكيل ائدير. شاعير قلم فيرچاسيلا سؤزدن ايستهديیي رنگي آلير. او، اوجاغدا داغليق عظمتينيده گؤرور و بير مصراعدا بئله تابلو جيزير: گؤيو پاپاق كيمي قويوب باشينا، معاصير تئخنيكانين قارشيسيندا عاجيزليیيني، يازيقليغينيدا گؤسترير.
م.آرازين لئكسيك و فرازئولوژي ساده نطق عنصرلری نين بوللوغو اونون بديعي نطقينين ادبيليينه بير ذره كؤلگه سالمير، گؤروندویو كيمي شاعيرين بديعي اوسلوبوندا نوواتورلوغو تأمين ائدن اَن آپاريجي فاكت لارداندیر. معلومدور کی قديم فاكت بورادا دا اؤزونو گؤسترير كي مدريك سؤزون مدريكليیي طمطراقلي دئييليشده دئييل. ايفادهنين طرزي عادي، آنجاق سرراستدیر، قيراماتيكاسي يئرلي- يئرسيزدير. ادبي ليك بديعي سينتاكسيسينده آيدين گؤرونور. فيكير سينتاكسيسده عيانيلشديیي اوچون بو، مهم گؤستريجيدیر . شاعير دئيير: «سس ائشيتديم …هم سس ايدي، هم غيري سس ». اولا « سس اوخشاييردي دا، اوخشاميردي دا» معناسي چوخ ييغجام ايفاده اولونوب، ديگر طرفدن، بو چوخ ساوادلي، علمي ايفاده طرزيدير، فيزيك و فونئتيك (= سس) سرراستليغي ايله دئييليب.
م.آرازين بديعي ديل تصرفاتي ادبيات شوناسليقدا چوخ واخت مباحثهيه سبب اولان بير سؤالا دا جاواب وئرير. بعضيلري نوواتورلوغو وزنله باغلاييرلار. حال بو كي م.آراز هم هئجا، همده سربست وزن يئني ايفادهلري عيني اوغورلا ايشلهدير و عوموميتله، هر ايكي وزنده گؤزهل يازير. « عسگر قبري » پوئماسي سربست وزن دهدير، هئجا وزنلي « قايالارا يازيلان سس » سربست وزنين اينتوناسييا (= لحن ) امكانلاري بزهيير. ياخود ائله شعرلري وار كي، هئجا وزنينده يازيليب، آنجاق اينتوناسييا پوتانسياليندا ـ مصراع لارين تركيبینده سربست شعرين تئکنيكي امكانلاري ايله تجهيز اولونوب. يوخاريدا مثال وئرديیيميز هئجا شعريني بئلهده مصراعلاشديرماق اولار:
بدخبر،
قيش دوماني
ياز چوْغونو تك…
دئمهلي هئجا وزني اينتوناسيياجا نوواتورلاشير، شعرلر وزنجه عنعنهوي گؤرونور، آنجاق سؤز سئچيمي فيكير دئييمينه گؤره، تلفظ ـ اينتوناسييا تظاهرونه گؤره أن معاصير صنعت فاكتيدير. دئمهلي عنعنهوي وزن پوئتيك سئمانتيكاجا (=لغت و معنا) يئنيلشير، دئمهلي هئجا وزني معاصيرلشير. و دئمهلي يئنيليكده و عنعنهويليكده، گؤزهل شعرده و اورهیهياتان شعرده وزنين، ژانرين(=ادبي نوعو) گوناهي يوخدور ـ بونون اوچون اؤلچو شاعيرين استعداديدير. م. آراز اؤزو ياخشي دئييب: « كؤهنه سؤز بير الده تزهجه «دندي» بير الده مين ايلليك بوز قومدو ائله.» بعلي، سؤز، دندير ـ نه اَكَرسن، اونودا بيچرسن.
*یازی کیریل الیفباسیندا یازیلان “شعریمیز، نثریمیز، ادبی دیلیمیز” آدلی کیتابدان اختصارلا کؤچورولوب. بو یازی ایلک دفعه 1381 ده وراوی قزئتینده یاییملانیبدیر. ایکی دیرناق آراسیندا آرتیریلان ترمینلرین آنلامی کؤچورن طرفیندندیر.