کند شعری دئییلن شعر دیلی وارمی؟
توفیق حاجی‌یئو – اختصارلا کؤچورن: همت شهبازی
اگر کند نثری و اونون دیلی وارسا، طبیعی کی اونون شعر قارشیلیغی‌دا اولمالیدیر و دئمه‌لی کند شعرینی و اونون دیلینی‌ده قبول ائتمه‌لییک. البتده نثر‌ده اولدوغو کیمی،بو آد شعرده ده شرطی‌دیر. مثلاً م. آراز، م. آسلان و م. اسماعیل کند حیاتیندان چوخ یازیرلار. آنجاق شهردنده، حتی میلّت‌لر آراسی موضوعلاردان‌دا یازیرلار. اگر اونلارین دیلینی کند شعری‌نین دیلی ساییریقسا، قطیعاً موضوع فاکتیندان چیخیش ائتمیریک. اونلار کنددن‌ده، شهردنده خالقلار آراسی مسئله‌لردن‌ده یازاندا دیللرینده ایشلتدیکلری ایفاده‌لر، سؤزلر، تشبیه‌لر، ادبی ـ بدیعی دیلیمیزی آذربایجان جانلی کند دانیشیق طرزینه سؤیکه‌ییر. ممد آراز. او یاخشی بیلیر و دوز دئییرکی: «شاعیر جمعیتین دیلی، دیلمانجی‌دیر» اصیل شاعیردیرسه، «شاعیری پلانئت ثیقلیتنده‌دیر(مرکزینده‌دیر). اونون باخیشی‌نین غضب قیرمانجی داغلار پارچالاماق قووه‌تینده‌دیر». سؤزون بو قووه‌تینه اینانان م.آراز اؤزونه بئله بیر دئویز (=ایرث، تدبیر ) گؤتورور: اوره ک سیز کلمه یازان دئییلم » چوخلاری بئله دئییر، آنجاق م.آراز دئدییی کیمی‌دیر، حقیقتاً اوره یینه قولاق آسیب یازیر. اوره‌یی‌ده کی، اوشاق اوره‌یی: « نه یاخشی اوره‌ییم هله اوشاقدیر » اونا گؤره م.آرازین سؤزو صمیمی‌دیر. ( صمیمی سؤزه حتتا دیپلومات‌لاردا اینانارلار ). ممد آراز چوخ جاوان مدریکلشدی، هله م. ابراهیم اولان واختلار : بئله ائرکن مدریکلیک آدامی تئز قوجالدیر ( ص. وورغون کیمی) یاخشی‌کی، م.آراز هله جاوان‌دیر.
م.آرازین ایندیکی بدیعی دیلی بوتون عضله‌لری ایله معاصیر‌دیر. اونون دیلی عنعنه ایله نوواتورلوغون، بدیعی‌لیکله ادبی لییین، ادبی‌لیکله دیالئکتچی‌لییین (=دانیشیغین ) و خلقی‌لیکله قیراماتیک‌لییین هارمونیک (=وورغولو ) رابطه‌سینه اَن پارلاق نمونه‌لردن بیری‌دیر. اونون پوئتیک نطقینده نوواتور‌لوق- معاصر‌لیک 60ـ جی ایللرین اورتالاریندان باشلانیر. غریبه‌دیر کی، کند‌دن آیریلدیغی ایلک دؤر‌لر‌ده اونون دیلینده جانلی دانیشیق ائلئمنت‌لری (=عنصرلری)، کند فرازئولوگیسی (=سبکی ) چوخ سئیره‌ک گؤرونور. اصلینده بو « غریبه‌لیکده » بیر طبیعی‌لیک وار . جاوان شاعیر جاوانلیغیندان قورخوب « صیرف ادبی دیلده » یازماغا چالیشیر، جیددی- جهدله اوندان اوزاقلاشماغا، « مدنی » دیله یییه لنمه‌یه سعی ائدیر. بو دؤر یارادیجیلیغیندا سلیس دیل، آیدین ایفاده وار، آنجاق ائموسیونال (= هیجان،دویغو، احساس) یئنی‌لیک یوخدور. 66 –1964- جی ایللر اونون بدیعی نطقینده یئنی‌لییه کئچید دؤرودور. بو دیل تکامولونو عیانی تصور ائتمک اوچون پوئمالارینا باخماق کفایتدیر- بو ایری متن – کوتله‌لر مقایسه اوچون مناسب‌دیر. 1964-جی ایله قد‌رکی پوئمالاری‌نین دیلینده دووشان قورخاقلیغی، ککلیک کوسه‌ینلییی، نئهره بئل، کورسن تولاسی کیمی تشبیه‌لر، چیچه‌یی چیرتلاماق کیمی دانیشیق ایدیوم‌لاری ( لهجه‌لری ) « ائله بیل کی، بورا یئکاتئرینا تیکدیرن سارایین شعبه سی دیر» کیمی کانکرئت (=عینی) مقایسه‌لر چوخ سئیره‌ک‌دیر. «عسگر قبری » پوئما سیندا ایسه (8-1966- جی ایللر ) عینی ایفاده‌لر اؤزونو آیدینجا حیس ائتدیریر. پوئمانین دیلینده : داش دیلینده صحبت، مزار فصلی، آغ هؤروکلو بولاقلار، محبتین فاشیستی خیانت‌دیر، قارا چیچک، نیفرت بایراغی و…کیمی اونلارلا یئنی ایفاده- تشبیه‌لر ایشلندی، اوخوجونون ذؤوقونه طراوت یئلی ووردو. ایکی ایل اول بئله ایفاده‌لردن بیرینی اونون نطقینده چیراقلا آختارمالی اولوردون. عومومیتله بوزامان باشلایان جاوانلاردا ( ف.قوجا، م.اسماعیل، و.صمداوغلو، ع. اسماعیل‌زاده و باشقالاری ) ایفاده نوواتورلوغو گوجلو ایدی . م. آراز جاوانلیغا قوشولدو و پوئتیک تجربه‌سی نین سایه سینده اؤن پلانا کئچدی. محض بو تجربه سینه گؤره، نوواتورلوغون باشلانغیجی اوچون یول وئریلن زای فاکت یاراتمادی، اونون نوواتورلوغو در حال مدریک مضمون آلدی.
بیز ادبیاتیمیزین تاریخینده دفه‌لرله گؤرموشوک کی، یئنی ادبی- بدیعی دیلیمیزده گؤیدن دوشمور، اجنبی دیل محیطیندن داشینمیر، محض آنا دیلیمیزین تکیندن گلیر، جانلی دانیشیق- اونسیتیمیزین قطب اوجقارلاریندان، بیر قدر‌ده قارانلیق د‌رینلییندن گؤتورولور. بو جور جانلی دانیشیقدان گلن خلقی‌لیک نثر دیلی اوچون طبیعی‌دیر و هله قانونی‌دیر، آنجاق شعر دیلی اوچون غیر عادی‌دیر، بونون ائموسیونال و نورماتیو اندازه‌لره سیغیشدیریلماسی نوواتورلوقدور. عصرین صلح اندیشه‌سینی محاریبه قارا خبری کیمی عوموم دونیا خوفونو م. آراز بئله ایفاده ائدیر: بد خبرلر قیش دومانی، یاز چووغونو تک، نئچه مصراع ایتیک دوشور ایش اوتاغیمدان. چوبان چاشدی- بیر قویونو بیر قورد یئیه‌جک. عالیم چاشدی، خادیم چاشدی- مات قالیر زامان! بد خبرلر بد نیت‌لر باشیندا خونچا، بدعمل‌لر ییغناغیندا بزک‌لی داش- قاش… بورادا کی بدخبر- خونچا، بد خبر، داش- قاش کوردیناسیالاریندا (مختصات) منفی‌نین مثبته تشبیهی گؤرولمه‌میش، ائشیدیلمه‌میش‌دیر، بد خبر قیش دومانی، بد خبر- یاز چوغونو علاقه- خط‌لرینده کی اویغون آنلاییشلارلا یوکلنمیش سؤزلرین مناسبتی‌ده تزه‌دیر. بیرینجی‌لرین علاقه‌سی آنجاق خصوصی انسانلار اوچون دور، اونلارین اؤز آزارکئش‌لری وار- بد عمل‌لر، بد نیت‌لر، بو خصوصی معنالانمادیر. ایکینجی علاقه لنمه‌لر، عومومیتله مومکوندور، ساده‌جه اولاراق تزه‌دیر. آنجاق بو « ساده‌جه » یه نایل اولماق اوچون شاعیرین یئنی‌لیکچی تفکر و خئیلی زحمت چکیب، چوبان و عالیم- خادیم قارشیلاشدیرماسی نین مودئلی هله سقراط دان گلیر، آنجاق بو مودئلین بئله کؤورک و ائموسیونال خلقی‌لیکله دؤرون درین سیاسی منظره سینی وئرمه‌سی شاعیرین حساس حاضیرجاوابلیغی‌دیر. «ایتیک دوشمک» ایفاده‌سی، بدنیت، بدعمل آتریبوتلاری نین (=خاصیت و علامت) شخصلندیریلمه‌سی، « ییغناق » سؤزونون بدعمل‌له سینتاکتیک اونسیتی خالق دانیشیق قراماتیکاسی اساسیندا ایشله‌نیر. « بد خبره قایل اولان دیللره خنجر! بد خبره مایل اولان قوللارا داش! » قارقیشلاری‌دا خالقین نبضیندن قان ایچن، اوره‌ییندن قوپان ندا، هارایلاردیر. بو عادی‌لیک‌لرین، بو ساده ایفاده طرزی‌نین قانونی یئکون – زیروه سی بئله‌دیر: غضبینی دوزا قویور کئفدن بئزن‌لر. گوندن –گونه عصرین یولو‌دیره نیر داغا. بوتون بو ساده، لورو ( ساده ) ایفاده‌لردن گؤزل پوئتیک بوکئت داغلانماسی هنر اولدوغو کیمی بو « ساییلمایان » سئچمه مجلس‌لرین اونیستینه «یاراشمایان » پلووا اؤیره‌شن‌لرین نظرینده سوغان- چؤرک کیمی گؤرونن بو دیل واحیدلرینی دؤرون بؤیوک سیاسی دردی‌نین ایفاده‌سینه یؤنلتمک، بونلاری سیاسی لیریکانین ماتئریالینا چئویرمک شاعیرین جسارتلی کشفی‌دیر. حاضیردا علمین نائلیت‌لریندن دینج مقصدلر اوچون استفاده عوضینه ایری دؤلت‌لرین کوسموسو (=فضا ) حربی مقصدلر بؤلگه سینه چئویرمه‌یه چالیشدیغی دؤرده شاعیرین سیاست موتیوینی معیشت ایفاده‌لری ایله بئله ساده سؤیله‌مه‌سی، لاکین درین، تأثیرلی دئمه‌سی چوخ چاغداش گؤرونور: « دئسه‌لر، گؤیلری شوم ائله ییبلر، گونشدن سو آلیب سوواراجاقلار، واللاه، بو یالانی دوغرو دئییب‌لر، واللاه اولاسی‌دیر بو اولاجاق‌دیر.» بئله بین الخالق مطلب‌لری سیاسی لئکسیکونال ( علم معانی ) شعار شکلینده چوخ دئییب‌لر. آنجاق بیر باشا اوره‌یه آخان بو « کونج- بوجاق » ایفاده‌لریندن گوجلو اولوب مو؟ ائموسیونال سسله‌نیب‌می؟
مسئله‌ده بوراسیندا‌دیر کی م.آرازین دیل یئنی لییی عوموماً عادی دیل قایناغینا سؤیکه‌نیر. خاطیرلاتدیغیمیز کیمی دیلی‌نین تکیندن گلیر نه صنعی کشف‌لردیر، نه‌ده آوروپا دیللری‌نین مدرن اصطلاح لاری دیر. مجازلاری بوتونلوکده خالق دانیشیغی و فولکلور عنعنه‌لری اوسته دورسادا، اوبراز نئولوگیزم‌لری نین (=منطق‌چی لیک) بیر قیسمینی محض اؤزو ایشله‌ییب حاضیر لاییر…
شاعیر اؤز ساده بیچیملی مجازلارینی ائلاستیک‌لیکله (= فنر کیمی ارتجاع‌لی) کؤنول اوخشایان سئوگی ائموسییاسی نین‌دا داشییجی‌سینا چئویریر. پوبلیسیست آخارادا یؤنلدیر. کومیک مطلبه‌ده وکیل ائدیر. شاعیر قلم فیرچاسیلا سؤزدن ایسته‌دییی رنگی آلیر. او، اوجاغدا داغلیق عظمتینی‌ده گؤرور و بیر مصراعدا بئله تابلو جیزیر: گؤیو پاپاق کیمی قویوب باشینا، معاصیر تئخنیکانین قارشیسیندا عاجیزلییینی، یازیقلیغینی‌دا گؤستریر.
م.آرازین لئکسیک و فرازئولوژی ساده نطق عنصرلری نین بوللوغو اونون بدیعی نطقی‌نین ادبی‌لیینه بیر ذره کؤلگه سالمیر، گؤروندویو کیمی شاعیرین بدیعی اوسلوبوندا نوواتورلوغو تأمین ائدن اَن آپاریجی فاکت لاردان‌دیر. معلومدور کی قدیم فاکت بورادا دا اؤزونو گؤستریر کی مدریک سؤزون مدریکلییی طمطراقلی دئییلیشده دئییل. ایفاده‌نین طرزی عادی، آنجاق سرراست‌دیر، قیراماتیکاسی یئرلی- یئرسیزدیر. ادبی لیک بدیعی سینتاکسیسینده آیدین گؤرونور. فیکیر سینتاکسیسده عیانی‌لشدییی اوچون بو، مهم گؤستریجی‌دیر . شاعیر دئییر: «سس ائشیتدیم …هم سس ایدی، هم غیری سس ». اولا « سس اوخشاییردی دا، اوخشامیردی دا» معناسی چوخ ییغجام ایفاده اولونوب، دیگر طرفدن، بو چوخ ساوادلی، علمی ایفاده طرزی‌دیر، فیزیک و فونئتیک (= سس) سرراستلیغی ایله دئییلیب.
م.آرازین بدیعی دیل تصرفاتی ادبیات شوناسلیقدا چوخ واخت مباحثه‌یه سبب اولان بیر سؤالا دا جاواب وئریر. بعضی‌لری نوواتورلوغو وزن‌له باغلاییرلار. حال بو کی م.آراز هم هئجا، هم‌ده سربست وزن یئنی ایفاده‌لری عینی اوغورلا ایشله‌دیر و عومومیتله، هر ایکی وزن‌ده گؤزه‌ل یازیر. « عسگر قبری » پوئماسی سربست وزن ده‌دیر، هئجا وزن‌لی « قایالارا یازیلان سس » سربست وزنین اینتوناسییا (= لحن ) امکانلاری بزه‌ییر. یاخود ائله شعرلری وار کی، هئجا وزنینده یازیلیب، آنجاق اینتوناسییا پوتانسیالیندا ـ مصراع لارین ترکیبینده سربست شعرین تئکنیکی امکانلاری ایله تجهیز اولونوب. یوخاریدا مثال وئردیییمیز هئجا شعرینی بئله‌ده مصراعلاشدیرماق اولار:
بدخبر،
قیش دومانی
یاز چوْغونو تک…
دئمه‌لی هئجا وزنی اینتوناسییاجا نوواتورلاشیر، شعرلر وزن‌جه عنعنه‌وی گؤرونور، آنجاق سؤز سئچیمی فیکیر دئییمینه گؤره، تلفظ ـ اینتوناسییا تظاهرونه گؤره أن معاصیر صنعت فاکتی‌دیر. دئمه‌لی عنعنه‌وی وزن پوئتیک سئمانتیکاجا (=لغت و معنا) یئنی‌لشیر، دئمه‌لی هئجا وزنی معاصیرلشیر. و دئمه‌لی یئنی‌لیکده و عنعنه‌وی‌لیکده، گؤزه‌ل شعرده و اوره‌یه‌یاتان شعرده وزنین، ژانرین(=ادبی نوعو) گوناهی یوخدور ـ بونون اوچون اؤلچو شاعیرین استعدادی‌دیر. م. آراز اؤزو یاخشی دئییب: « کؤهنه سؤز بیر الده تزه‌جه «دن‌دی» بیر الده مین ایللیک بوز قوم‌دو ائله.» بعلی، سؤز، دن‌دیر ـ نه اَکَرسن، اونودا بیچرسن.
*یازی کیریل الیفباسیندا یازیلان “شعریمیز، نثریمیز، ادبی دیلیمیز” آدلی کیتابدان اختصارلا کؤچورولوب. بو یازی ایلک دفعه 1381 ده وراوی قزئتینده یاییملانیبدیر. ایکی دیرناق آراسیندا آرتیریلان ترمین‌لرین آنلامی کؤچورن طرفیندن‌دیر.
