گونئيده ادبي تنقيد، ادبياتين آپاريجي گوجونه چئوريلمهليدير…
اسميرا فواد – کؤچورن: ائلیار پولاد
قئيد ائدهک کي، سون ايللرده بو ساحهده خوصوصي جانلانما حيس اولونور. اوللر ديقتدن کنار قالميش ادبي تنقيده بؤيوک ماراق، رغبت و ديقت آرتميشدير. ادبي تحليل يازيلاري ايله مطبوعاتدا آرا-سيرا چيخيشلار ائدهن، ادبي تنقيد ساحهسيندهکي بوشلوقدان، شعیر توپلولارينداکي قوصورلاردان يانا بير ضيالي ناراحاتليغي دويان جعفر بزرگامين ده بو ساحهدهکي ايرهليلهیيشي نظردن قاچيرمير:
«آنجاق گنجلريميزين شعرينين نئجهليگي و خاراکتئري اوست-اوسته شوعارچيليق و اؤيود-خطابهدن اوزاقلاشماق، شعرده ديل و فورمانين اؤنمسنمهسي، اؤزل شاعيرانه باخيشلار، غزل، فولکلور، عاشيق شعري، مودئرن، پوستمودئرن شعر ائستئتيکا ايزلرينين گؤرونمهسي اولوب. بو گون شعريميزين قارماقاريشيق دورومو، ايفراط-تفريط و آنارخيزميندن آرينيب-دورولوب، ساغلام و دوغرو آخيمي، خاراکتئري آيدينلاشماليدير. شعر توپلولاري دؤنه-دؤنه چاپدان بوراخيليب يايينلانيرلار و بير پروفئسيونال تنقيدچي بوشلوغوندا دوروملاري آيدينلاشمايير. پروفئسيونال ادبياتيميزدا بو اوزدن يارانا بيلمه ييب.”
جعفر بزرگامینینده سؤيلهديگي کيمي، بو گون چاغداش گونئي آذربايجان آيدينلاريني ان چوخ دوشوندورن مسئله اؤلکهده محض پروفئسيونال ادبياتين يارانا بيلمهمهسينين سببلريدير. تانينميش ادبياتشوناس عاليم صابير نبياوغلو، چاغداش شاعيرلريميزدن هادي قاراچاي، نادير ازهري، همت شهبازي، سايمان آروز و …. بونون سببيني گونئي آذربايجان ادبياتيندا بو گون يئري داها چوخ حیس ائديلن تنقيدچيلرين، ادبي تنقيد خاراکتئرلي يازيلارين يئترينجه اولماماسيندا گؤرورلر. گنج يازار مليحه عزيزپور يازير:
«ادبياتيميزين داهادا انکیشاف ائديب ايرهليلهمهسي اوچون تنقيدچيلره چوخ احتياج وار. يعني اؤزلليکله گنج يازيچي نسلينين داهادا گوجلنمهسي اوچون تنقيدچينين اولماسي چوخ اؤنمليدير. چونکي تنقيدچي يازيلان اثرله اوخوجو آراسيندا بير کؤرپو کيمي ساييلماقدادير و يارانان هر صنعت تورو اؤزلليکله ادبي اثرلرين يئني قازانجلارينا يول آچار. بو گون بو بوشلوق گئتديکجه داها قاباريق حیس اولونماقدادير.”
قئيد ائدهک کي، باريش، ائلدار موغانلي، سولئيمان ثاليث، نيگار خياوي، مرادعلي قافلانتي (قريشي)، علیرضا مييانالي و باشقالارينين ياراديجيليغي حاقيندا ماراقلي مقالهلر يازان اونلو شاعير و تدقيقاتچي احمد آلووون چاغداش دؤور يازارلارينين بديعي ارثينه، يئني يارانان اثرلره ادبي تنقيدين يئني موناسيبتينه حصر ائتديگي «ادبي-تنقيدي آراشديرمالار»، همت شهبازينين «معاصير گونئي آذربايجان شعرينين تنقيدي»، ائيواز طاهانين «ديل وارليغين ائويدير»، جعفر بزرگامینين «چاغداش ادبياتين تنقيدي»، نادير ازهرينين «مقاله لر» آدلي کیتاب و توپلولاري دا گونئي ادبياتشوناسليغيندا مؤوجود اولان بوشلوغو دولدورماق يؤنونده آتيلميش موهوم آدديملاردير. بو اوغورلو آدديملارين سيراسينا ائيواز طاهانين «ديل وارليغين ائويدير» کیتابي حاقيندا هادي قاراچايين «ديل وارليغين ائوييميش» آدلي بؤيوک حجملي تحليل-اينجلهمه يازيسيني و قادير جعفرينين «پوئما اؤزلليگي و پوئتيکا گؤزلليگي (قئيدلر)»يني و کيان خياوين و رقيه کبيرينين ” سوسنبر يازيلاري ” ايله باغلي قلمه آلديغي «نانه يارپاغيندا قادين هؤرومجک» و ” ائويم ” ده شامانيزم، مارکسيزم و جهنمين قيزغين سويوغو (رقيه کبيري نين ” ائويم ” روماني اوزهرينه بير باخيش)” و شاعير ائلشن بؤيوکوندين “کيمليک مسئلهلري و يازارلارين کيمليگي”، “موغانين ادبي موحيطي و قانلي گونش پوئماسي باره ده ” آدلي يازيلاريني دا علاوه ائده بيلريک. بو ادبي تنقيد خاراکتئرلي آراشديرمالارين ايچريسينده «پوئما اؤزلليگي و پوئتيکا گؤزلليگي»ني اينجلهين قادير جعفرينين چاغداش دؤورده منظومه سؤزونون اولکي مؤوقئعيني ايتيرمهسي مسئلهسينه موناسيبتيني اؤرنک اولاراق گؤسترمک ايستهييرم، طبيعي، خيردا ايملا يانليشلاريني ايصلاح ائتمکله: «منظومه سؤزو پوئما قارشيسيندا کئچرليليگيني ايتيريب و تجريد اولونوب. بونون سببي ايسه چاغداش پوئماچيليقدا نظم و دوزهنين ايتمهسي ايله ياناشي سربست پوئمالارين اورتايا گلمهسيدير. ديگر يؤندن چاغداش دؤورده کلاسيک پوئمالار بئله، ماهيتجه فرقلنهرک يالنيز ناغيل، روايت خاراکتئريني ايتيريب. بونا آچيق-آيدين اؤرنک ايسه شهريارين «حيدربابايا سالام» و «سهنديه» پوئمالاري، بختيار واهابزادهنين «موغام» و «گولوستان» پوئمالاري، زهتابينين «شاهين زنجيرده» پوئماسي و باشقالاري اولا بيلر. وورغولانان پوئمالاردا روايت ائتمک عنعنهسي قاليرسا دا، آرتيق ناغيلچيليق دويولماماقدادير. دونيا ادبياتيندا تانيش اولدوغوموز مودئرن پوئمالار ايچينده ت.س.ائليوتون «چوراق اؤلکه»سي و چاغداش ادبياتيميزدا ناصرمرقاتينين «تالانميش گونش» کیتابيندا همين آدي داشيان پوئمانين و «ياد تورپاغيم» پوئماسينين آديني چکمک اولار. مودئرن پوئمالار روايت عنعنهسينه صادق قاليبلارسا دا، مودئرن ائستئتيکا اساسيندا قورولوب… ”
گونئي آذربايجاندا ان اساس پروبلئمين آنا ديلي مسئلهسي، ايکينجي پروبلئمين ايسه ادبي تنقيدين ضعیفليگينين اولدوغونو بيلديرن رقيه کبيري وضعيتين سببيني آنا ديلينده تحصيلين اولماماسي ايله ايضاح ائدير و سؤيلهيير کي، پروفئسيونال تنقيدچيميز اولماماسي سببيندن اثرلر جيدي حالدا تنقيد اولونمور. ادبي تنقيد بوشلوغو، موحافيظهکار و پاتريارخال پسيخولوگييا، اؤي مني-اؤيوم سني جرگهلري و … ندنلرين اوجباتيندان ادبياتيميزين دورومو بيز گنجلري چوخ کدرلنديرير.
دوقتور حسين سولئيماناوغلو پروفئسيونال تنقيدين و تنقيدچيلرين يارانماسينين ضروريليگيندن بحث ائدرکن دئيير: “بو گون هر زامانکيندان داها چوخ شعريميزين تنقيده و تنقيدچيه احتياجي واردير. بير فرانسيز تنقيدچيسي: “پيس بير تنقيد بئله، يولگؤستريجي اولا بيلر” – دئيير. بيزده ايسه نه يازيق کي، پيس بير تنقيدچي بئله، يوخدور. ”
2013-جو ايلده اوشاق ادبياتينين انکیشافي دا ادبي پروسسين اساس هدفلريندن اولموشدور…
ادبيات، ميللي-مدني ارثيميزين، ائلجهده نسليميزين داوامچيلاري، آيدين صاباحيميزين قارانتي، گلهجگيميز دئديگيميز اوشاقلارين ساغلام روحلو، صاف عقيدهلي، ساوادلي و هرطرفلي اینکيشاف ائتميش اصل وطنداش کيمي يئتيشيب فورمالاشماسي اوچون اوشاق ادبياتينا بوتون زامانلاردا بؤيوک احتياج اولموشدور. لاکين آذربايجاندا اوشاق ادبياتينين يازيلماسي و نشري ساحهسينده هميشه معين بوشلوقلار اولموش، عوموم ادبياتدان فرقلي اولاراق اوشاق ادبياتينين انکيشاف يولو هميشه اوغورلو، هامار و محصولدار اولماميشدير. اوزون عصرلر بويو اوشاق ادبياتينين اینکیشافي لنگيميش، “بوستان” ، “گولوستان” ، “ديواني حافظ” ، “ابوعلی سينا” “نان و حلوا” ، “تاريخ نادر” ، “سرباز” و سایره. موقابيلينده آذربايجان تورکلرينه اؤز دوغما ديللرينده اوشاقلارين مطالعهسي اوچون اثر ياراتماغا ايمکان وئريلمهميشدير. اونا گؤره ده قديم و اورتا عصرلر ادبيات خزينهسي اوشاق مطالعهسي اوچون نظرده توتولاراق يازيلان کیتابلار باخيميندان کاساددير. بو معنادا آذربايجان اوشاق ادبياتي مفهومو دا يئني دؤوره – اون دوققوز عصره عاييد ادبي-پئداقوژي حاديثهدير… اون دوققوز و ييرمي عصرين اوللرينده کيفايت قدر اجتيماعي و ديني مضمونا، اخلاقي-ديداکتيک پافوسا، ائستئتيک تاثير گوجونه ماليک اولان اوشاق اوخوسو نمونهلرينين يارانماسينا باخماياراق، بو زنگين خزينه ايندييه قدر توپلانيب، بوتؤو حالدا آراشديريلماميش، نشر ائديلهرک خالقا چاتديريلماميشدير. تصادوفي دئييل کي، بو گون بيزيم آ.باکيخانوو، س.ع.شيرواني، م.ع.صابير، ع.صحت، ع.شايق، س.س.آخوندوو ايستيثنا ائديلرسه، اونون انکيشافي يولوندا بؤيوک امک صرف ائتميش، ميرزه نصروللاه، حاجي سيد و جلال اونسيزادهلر، حسنعلي آغاخان قاراداغي، چئرنيايئوسکي، صفرعلي بي وليبياوو، احمدبي جاوانشير، محمدتقي صدقي و ديگر گؤرکملي نومايندهلري حاقيندا تصووروموز بئله يوخدور. اونلارين بعضيلرينين آدلاريني ائشيتميش اولساق دا، اثرلريندن خبرسيزيک. بو معنادا اوشاق ادبياتيميزين انکیشاف منظرهسينده آغ لکهلر سيخ-سيخ نظره چارپير. لاکين بو سياسي آب-هوا، اؤگئي مناسبت آرتيق آرخادا قالميشدير. بو گون وطنين هم قوزئيينده، همده گونئيينده تاريخين موختليف مرحلهلرينده خالقين ياراتديغي معنوي ثروتي هئچ بير استثنايا يول وئرمهدن بوتؤو حالدا آراشديريب اوزه چيخارماق، تبليغ ائديب گئنيش اوخوجو کوتلهسينين قيدا منبعينه چئويرمک يازارلاري، ضياليلاري دوشوندورن اساس مسئلهلردندير. قئيد ائدهک کي، گونئي آذربايجاندا و ايراندا اوشاق ادبياتينين تمليني صمد بهرنگي ميللي سياسي حرکاتدا فعال ايشتيراک ائدهن مسلکداشي و قلمداشي مرضيه اوسکولو «دالغا» ايله بيرليکده قويموشلار.
بو گون گونئيده ” اوشاقلارينيزين گؤز ياشلاريني قورويون، قوي اؤز چاغيندا اونلار سيزين قبرينيزين اوستونه تؤکولمهيه يارايا بيلسين ” (پيفاقور)، حقيقتيني آنلايير و گئرچکلشمهسي اوچون اوشاق ادبياتي نمونهلرينين يارانماسينا و آراشديريلماسينا چاغداش دؤورده داها چوخ اهميت وئريرلر. تانينميش شاعير و تنقيدچي همت شهبازي آذربايجان ادبياتيندا ايلک اوشاق شعري کيمي محمد فضولینين ايکي يوز بيتدن عبارت” صحبتاولاثمار “(مئيوهلرين صحبتي) آللئقوريک مثنويسيني قبول ائدير و يازير کي، بو کیتاب 1958-جي ايلده باکيدا حميد آراسلي طرفيندن ياييليب. کاميل ميرباقيروو طرفيندن نثره چئوريلهرک اوشاقلار اوچون حاضيرلانيب و تبريزده 1376 (1997)-جي ايلده «اسمر» نشرياتي طرفيندن ياييملانيب. اثرين بؤيوکلر اوچون يازيلماسيني دويوروق؛ آنجاق دريندن فيکيرلشديکده، يئني چاغدا «جيزگي فيلملري»، تمثيلي (اللئقوريک) بيچيمده اوشاقلار اوچون حاضيرلانماسيني گؤرنده، «صحبتاولاثمار»ين دا اوشاقلار اوچون تمثيلي بير ديلايله يازيلديغيني دويورسان. بونا گؤره آذربايجانين ايلک اوشاق شعري (بلکه ده من دئيرديم شرقده) فضولييه عاييددير.
همتين بو مثنوي نين ماهيتينه وارماسي دا دوشوندوروجودور: ” شاعير بو کیتابدا مئيوهلرين ديلي ايله، اؤز اؤيودسل (نصيحتآميز) سؤزلريني دئيير و هر بير مئيوه اؤزونون خاصيتيندن دانيشير. شعیرده مئيوهلرين خاراکتئري واردير. فضولی مئيوهلرين خاصيتلرينه اويغون سؤزلردن فايدالانير. شاعيرين بو وصفلرينده بوتون مئيوهلر اؤزو-اؤزلوگونده تايسيزدير. هئچ بير مئيوه، باشقا مئيوهلرين ياخشيليغيني گؤرمک ايستهمير و هر بيري اؤزونو ياخشيلارين ان ياخشيسي بيلير. سوندا باغا سياحته چيخان آدام دا ائله اونلارين ياراتديغي بو اويومسوز دونيالاريندان قاچماق فيکرينه دوشور. بو مئيوهلر آراسيندا هئچ بير فيکير و دويغو بيرلشمهسي يوخدور. اونلارين هر بيريسينين داورانيشي «بوردا منم، باغداددا کور خليفه» ضربالمثليني يادا سالير. ”
اکبر آزادين “فيرنگيز ايله قيرميزي دون” ، رامين جهانگيرزادهنين ” آي سودا ” ، زؤهره وفايينين ” ال-اله. اوشاق مکتبي – 3 ” ، “آنا. اوشاق مکتبي – 5 ” ، معصومه اژدري نين “بيز قوردوق” ، پرويز فروهرين “خوروزون پولو ” ، صمد جبارپورون “خوشبخت اوغلان” ، روقيه عليقولونون ” لاي-لاي چالديم ياتينجا ” ، بئش. سوتايئو و ائلدار م. صادغين ” مييوو ائله ين کيمدير؟ ” ، محمد آبدينپورون “آلقيش عمي” ، “ياغيش” ، فاطيمه مير حسنپورون “درسه گئدهن بير اوشاق” ، “شير و سيچان” ، “موللا نصرالدين يولدا” و “سِحرلي توربا” ، هاشيم ترلانين “اوشاق دونياسي” ، مرتضی مجدفرين “ايشلر و اوشاقلار: باخ گؤر کيمدير، نچيدير” ، فريده دادخواهين ” گؤيقورشاغي” ، زهرا وليزاده و م.شيمشگين “آچيل چتيريم، آچيل” ، محمدرضا اسماعيلزادهنين “مئيوهلرين صحبتي” چئشمهسيندن ” و س. اثرلري ” اورمو توروز ” سايتيندا ياييملانميشدير.
چاغداش گونئي آذربايجان ادبياتينين محصولدار ياراديجيليغا ماليک نومايندهلريندن بيري اولان رامين جهانگيرزاده اوچ جيلدليک “پئشهلر” و “عاييلهلر” آدلي اوشاق شعر مجموعهسيني حاضيردا چاپا تقديم ائتميش، “دويمورام سني ايچمکدن ” (يئني ساتيريک شعیرلر)، ” ماياللاق ” (ساتيريک نثر اثرلري)، ” مينيمال ساتيريک شعر و نثر اثرلري ” – بير و ايکي جيلد، همچنین اوشاقلار اوچون يازديغي ” سئل قيزي ” ، ” نازلي ” ، ” اليفبا ” ، ” دؤرد فصيل ” ، ” خاللي و آللي ” ، ” قاريشقام ” ، ” رقملر ” ، ” بويالار ” ، ” چييلک ” ، ” ائلاي و ايلکاي ” ، ” حئيوانلار” (3 جيلدد)، ” کوچه ” ، ” تيراختور باسدي قازا ” ، ” دؤرد فصيل ” شعیر، ” اورخان و ماني ” حئکايه مجموعهلريني ايسه نشر اوچون حاضيرلاميشدير. گونئيده “اوشاقلارين بؤيومه و انکیشاف، خيال، دويغو، دوشونجه و دويارليليقلارينا، ذؤوقلرينه اَييلرکن اَيلنمهلرينده ايشتيراک ائتمک مقصديله رئاللاشديريلان جوجوقسو بير ادبياتا ” سون دؤنملرده ماراغين بو درجهده آرتماسي و اینکیشافينين تامينيله باغلي چاليشمالار اوزهرينه نادير ازهرينين يازديغي فيکيرلرين تام بير گئرچک اولدوغونو يانسيدير: “اينديکي واختدا، گؤزل بير کیتابچي دوکانينا گيرن بير اوشاق بؤيوک بير احتيماللا ايستهديگي کیتابي تاپا بيلر. شکيللي، رسيمسيز ماجرا رومانلاري، پري ناغيللاري و افسانهلر، فانتاستيک، اؤزياشام احوالاتلاري، تاريخ کیتابلاري، طبيعتله علاقهدار کیتابلار، شعیرلر، قيساجا، يئر اوزونده وار اولان هر شئيله علاقه دار دوزونلرله کیتاب رفلري دولدورار. بو گون کیتاب اوخويان اوشاق سايي کؤهنهسينه گؤره چوخ آرتدي. کیتاب ساتين آلماغا گوجو چاتمايان اوشاقلار اوچون خالق کیتابخانالارينين اوشاق کیتابلاري حيصهسيندن داواملي اولاراق بورج کیتاب آلينا بيلر. بير چوخ مکتبين ده اؤز خوصوصي کیتابخاناسي واردير. اينديکي واختدا اوشاق کیتابلاري نين هم تعليمچي، همده اَيلنديريجي اولماسينا اهميت وئريلير. آما کؤهنهدن بئله دئييلدي، اوستهليک اوشاقلارين اوخوياجاق کیتاب تاپمالاري آسان اولموردو. اون يئددي عصرين اولينده ياشاميش بير اوشاقلا بو مؤوضودا کونوشا بيلسيدينيز، اوخوموش اولدوغو کیتابلارين آزليغينا و بونلارين يالنيز بير نئچهسي نين اوشاقلار اوچون يازيلميش اولماسينا شاشاردينيز. بوندان 150 ايل اولينه قدر کیتاب دئييلينجه، اوشاقلارين عاغيلينا، باشدان سونا ياخشي داورانيش قايدالاري ايله دولو درس کیتابلاري گليردي. تعليمچي کیتابلارين يانيندا اوشاقلار اوچون ماراقلي، اَيلنديريجي کیتابلار يازيلماغا باشلانالي چوخ اولمادي ” .
قایناق:
http://edebiyyatqezeti.net