گونئیده ادبی تنقید، ادبیاتین آپاریجی گوجونه چئوریلمه‌لیدیر…
اسمیرا فواد – کؤچورن: ائلیار پولاد
قئید ائده‌ک کی، سون ایللرده بو ساحه‌ده خوصوصی جانلانما حیس اولونور. اوللر دیقتدن کنار قالمیش ادبی تنقیده بؤیوک ماراق، رغبت و دیقت آرتمیشدیر. ادبی تحلیل یازیلاری ایله مطبوعاتدا آرا-سیرا چیخیشلار ائده‌ن، ادبی تنقید ساحه‌سینده‌کی بوشلوقدان، شعیر توپلولارینداکی قوصورلاردان یانا بیر ضیالی ناراحاتلیغی دویان جعفر بزرگ‌امین ده بو ساحه‌ده‌کی ایره‌لیله‌ییشی نظردن قاچیرمیر:
«آنجاق گنجلریمیزین شعری‌نین نئجه‌لیگی و خاراکتئری اوست-اوسته شوعارچیلیق و اؤیود-خطابه‌دن اوزاقلاشماق، شعرده دیل و فورمانین اؤنمسنمه‌سی، اؤزل شاعیرانه باخیشلار، غزل، فولکلور، عاشیق شعری، مودئرن، پوست‌مودئرن شعر ائستئتیکا ایزلری‌نین گؤرونمه‌سی اولوب. بو گون شعریمیزین قارماقاریشیق دورومو، ایفراط-تفریط و آنارخیزمیندن آرینیب-دورولوب، ساغلام و دوغرو آخیمی، خاراکتئری آیدینلاشمالیدیر. شعر توپلولاری دؤنه-دؤنه چاپدان بوراخیلیب یایینلانیرلار و بیر پروفئسیونال تنقیدچی بوشلوغوندا دوروملاری آیدینلاشماییر. پروفئسیونال ادبیاتیمیزدا بو اوزدن یارانا بیلمه ییب.”
جعفر بزرگ‌امین‌ینده سؤیله‌دیگی کیمی، بو گون چاغداش گونئی آذربایجان آیدینلارینی ان چوخ دوشوندورن مسئله اؤلکه‌ده محض پروفئسیونال ادبیاتین یارانا بیلمه‌مه‌سی‌نین سببلری‌دیر. تانینمیش ادبیاتشوناس عالیم صابیر نبی‌اوغلو، چاغداش شاعیرلریمیزدن هادی قاراچای، نادیر ازهری، همت شهبازی، سایمان آروز و …. بونون سببینی گونئی آذربایجان ادبیاتیندا بو گون یئری داها چوخ حیس ائدیلن تنقیدچیلرین، ادبی تنقید خاراکتئرلی یازیلارین یئترینجه اولماماسیندا گؤرورلر. گنج یازار ملیحه عزیزپور یازیر:
«ادبیاتیمیزین داهادا انکیشاف ائدیب ایره‌لیله‌مه‌سی اوچون تنقیدچیلره چوخ احتیاج وار. یعنی اؤزللیکله گنج یازیچی نسلی‌نین داهادا گوجلنمه‌سی اوچون تنقیدچی‌نین اولماسی چوخ اؤنملیدیر. چونکی تنقیدچی یازیلان اثرله اوخوجو آراسیندا بیر کؤرپو کیمی ساییلماقدادیر و یارانان هر صنعت تورو اؤزللیکله ادبی اثرلرین یئنی قازانجلارینا یول آچار. بو گون بو بوشلوق گئتدیکجه داها قاباریق حیس اولونماقدادیر.”
قئید ائده‌ک کی، باریش، ائلدار موغانلی، سولئیمان ثالیث، نیگار خیاوی، مرادعلی قافلانتی (قریشی)، علیرضا مییانالی و باشقالاری‌نین یارادیجیلیغی حاقیندا ماراقلی مقاله‌لر یازان اونلو شاعیر و تدقیقاتچی احمد آلووون چاغداش دؤور یازارلاری‌نین بدیعی ارثینه، یئنی یارانان اثرلره ادبی تنقیدین یئنی موناسیبتینه حصر ائتدیگی «ادبی-تنقیدی آراشدیرمالار»، همت شهبازی‌نین «معاصیر گونئی آذربایجان شعری‌نین تنقیدی»، ائیواز طاهانین «دیل وارلیغین ائویدیر»، جعفر بزرگ‌امین‌ین «چاغداش ادبیاتین تنقیدی»، نادیر ازهری‌نین «مقاله لر» آدلی کیتاب و توپلولاری دا گونئی ادبیاتشوناسلیغیندا مؤوجود اولان بوشلوغو دولدورماق یؤنونده آتیلمیش موهوم آددیملاردیر. بو اوغورلو آددیملارین سیراسینا ائیواز طاهانین «دیل وارلیغین ائویدیر» کیتابی حاقیندا هادی قاراچایین «دیل وارلیغین ائوییمیش» آدلی بؤیوک حجملی تحلیل-اینجله‌مه یازیسینی و قادیر جعفری‌نین «پوئما اؤزللیگی و پوئتیکا گؤزللیگی (قئیدلر)»ینی و کیان خیاوین و رقیه کبیری‌نین ” سوسنبر یازیلاری ” ایله باغلی قلمه آلدیغی «نانه یارپاغیندا قادین هؤرومجک» و ” ائویم ” ده شامانیزم، مارکسیزم و جهنمین قیزغین سویوغو (رقیه کبیری نین ” ائویم ” رومانی اوزه‌رینه بیر باخیش)” و شاعیر ائلشن بؤیوکوندین “کیملیک مسئله‌لری و یازارلارین کیملیگی”، “موغانین ادبی موحیطی و قانلی گونش پوئماسی باره ده ” آدلی یازیلارینی دا علاوه ائده بیلریک. بو ادبی تنقید خاراکتئرلی آراشدیرمالارین ایچریسینده «پوئما اؤزللیگی و پوئتیکا گؤزللیگی»نی اینجله‌ین قادیر جعفری‌نین چاغداش دؤورده منظومه سؤزونون اولکی مؤوقئعینی ایتیرمه‌سی مسئله‌سینه موناسیبتینی اؤرنک اولاراق گؤسترمک ایسته‌ییرم، طبیعی، خیردا ایملا یانلیشلارینی ایصلاح ائتمکله: «منظومه سؤزو پوئما قارشیسیندا کئچرلیلیگینی ایتیریب و تجرید اولونوب. بونون سببی ایسه چاغداش پوئماچیلیقدا نظم و دوزه‌نین ایتمه‌سی ایله یاناشی سربست پوئمالارین اورتایا گلمه‌سیدیر. دیگر یؤندن چاغداش دؤورده کلاسیک پوئمالار بئله، ماهیتجه فرقلنه‌رک یالنیز ناغیل، روایت خاراکتئرینی ایتیریب. بونا آچیق-آیدین اؤرنک ایسه شهریارین «حیدربابایا سالام» و «سهندیه» پوئمالاری، بختیار واهابزاده‌نین «موغام» و «گولوستان» پوئمالاری، زهتابی‌نین «شاهین زنجیرده» پوئماسی و باشقالاری اولا بیلر. وورغولانان پوئمالاردا روایت ائتمک عنعنه‌سی قالیرسا دا، آرتیق ناغیلچیلیق دویولماماقدادیر. دونیا ادبیاتیندا تانیش اولدوغوموز مودئرن پوئمالار ایچینده ت.س.ائلیوتون «چوراق اؤلکه»سی و چاغداش ادبیاتیمیزدا ناصرمرقاتی‌نین «تالانمیش گونش» کیتابیندا همین آدی داشیان پوئمانین و «یاد تورپاغیم» پوئماسی‌نین آدینی چکمک اولار. مودئرن پوئمالار روایت عنعنه‌سینه صادق قالیبلارسا دا، مودئرن ائستئتیکا اساسیندا قورولوب… ”
گونئی آذربایجاندا ان اساس پروبلئمین آنا دیلی مسئله‌سی، ایکینجی پروبلئمین ایسه ادبی تنقیدین ضعیفلیگی‌نین اولدوغونو بیلدیرن رقیه کبیری وضعیتین سببینی آنا دیلینده تحصیلین اولماماسی ایله ایضاح ائدیر و سؤیله‌ییر کی، پروفئسیونال تنقیدچیمیز اولماماسی سببیندن اثرلر جیدی حالدا تنقید اولونمور. ادبی تنقید بوشلوغو، موحافیظه‌کار و پاتریارخال پسیخولوگییا، اؤی منی-اؤیوم سنی جرگه‌لری و … ندنلرین اوجباتیندان ادبیاتیمیزین دورومو بیز گنجلری چوخ کدرلندیریر.
دوقتور حسین سولئیمان‌اوغلو پروفئسیونال تنقیدین و تنقیدچیلرین یارانماسی‌نین ضروری‌لیگیندن بحث ائدرکن دئییر: “بو گون هر زامانکیندان داها چوخ شعریمیزین تنقیده و تنقیدچیه احتیاجی واردیر. بیر فرانسیز تنقیدچیسی: “پیس بیر تنقید بئله، یول‌گؤستریجی اولا بیلر” – دئییر. بیزده ایسه نه یازیق کی، پیس بیر تنقیدچی بئله، یوخدور. ”
2013-جو ایلده اوشاق ادبیاتی‌نین انکیشافی دا ادبی پروسس‌ین اساس هدفلریندن اولموشدور…
ادبیات، میللی-مدنی ارثیمیزین، ائلجه‌ده نسلیمیزین داوامچیلاری، آیدین صاباحیمیزین قارانتی، گله‌جگیمیز دئدیگیمیز اوشاقلارین ساغلام روحلو، صاف عقیده‌لی، ساوادلی و هرطرفلی اینکیشاف ائتمیش اصل وطنداش کیمی یئتیشیب فورمالاشماسی اوچون اوشاق ادبیاتینا بوتون زامانلاردا بؤیوک احتیاج اولموشدور. لاکین آذربایجاندا اوشاق ادبیاتی‌نین یازیلماسی و نشری ساحه‌سینده همیشه معین بوشلوقلار اولموش، عوموم ادبیاتدان فرقلی اولاراق اوشاق ادبیاتی‌نین انکیشاف یولو همیشه اوغورلو، هامار و محصولدار اولمامیشدیر. اوزون عصرلر بویو اوشاق ادبیاتی‌نین اینکیشافی لنگیمیش، “بوستان” ، “گولوستان” ، “دیوانی حافظ” ، “ابوعلی سینا” “نان و حلوا” ، “تاریخ نادر” ، “سرباز” و سایره. موقابیلینده آذربایجان تورکلرینه اؤز دوغما دیللرینده اوشاقلارین مطالعه‌سی اوچون اثر یاراتماغا ایمکان وئریلمه‌میشدیر. اونا گؤره ده قدیم و اورتا عصرلر ادبیات خزینه‌سی اوشاق مطالعه‌سی اوچون نظرده توتولاراق یازیلان کیتابلار باخیمیندان کاساددیر. بو معنادا آذربایجان اوشاق ادبیاتی مفهومو دا یئنی دؤوره – اون دوققوز عصره عایید ادبی-پئداقوژی حادیثه‌دیر… اون دوققوز و ییرمی عصرین اوللرینده کیفایت قدر اجتیماعی و دینی مضمونا، اخلاقی-دیداکتیک پافوسا، ائستئتیک تاثیر گوجونه مالیک اولان اوشاق اوخوسو نمونه‌لری‌نین یارانماسینا باخمایاراق، بو زنگین خزینه ایندییه قدر توپلانیب، بوتؤو حالدا آراشدیریلمامیش، نشر ائدیله‌رک خالقا چاتدیریلمامیشدیر. تصادوفی دئییل کی، بو گون بیزیم آ.باکیخانوو، س.ع.شیروانی، م.ع.صابیر، ع.صحت، ع.شایق، س.س.آخوندوو ایستیثنا ائدیلرسه، اونون انکیشافی یولوندا بؤیوک امک صرف ائتمیش، میرزه نصروللاه، حاجی سید و جلال اونسی‌زاده‌لر، حسنعلی آغاخان قاراداغی، چئرنیایئوسکی، صفرعلی بی ولی‌بی‌اوو، احمدبی جاوانشیر، محمدتقی صدقی و دیگر گؤرکملی نوماینده‌لری حاقیندا تصووروموز بئله یوخدور. اونلارین بعضیلری‌نین آدلارینی ائشیتمیش اولساق دا، اثرلریندن خبرسیزیک. بو معنادا اوشاق ادبیاتیمیزین انکیشاف منظره‌سینده آغ لکه‌لر سیخ-سیخ نظره چارپیر. لاکین بو سیاسی آب-هوا، اؤگئی مناسبت آرتیق آرخادا قالمیشدیر. بو گون وطنین هم قوزئیینده، همده گونئیینده تاریخین موختلیف مرحله‌لرینده خالقین یاراتدیغی معنوی ثروتی هئچ بیر استثنایا یول وئرمه‌دن بوتؤو حالدا آراشدیریب اوزه چیخارماق، تبلیغ ائدیب گئنیش اوخوجو کوتله‌سی‌نین قیدا منبعینه چئویرمک یازارلاری، ضیالیلاری دوشوندورن اساس مسئله‌لردندیر. قئید ائده‌ک کی، گونئی آذربایجاندا و ایراندا اوشاق ادبیاتی‌نین تملینی صمد بهرنگی میللی سیاسی حرکاتدا فعال ایشتیراک ائده‌ن مسلکداشی و قلمداشی مرضیه اوسکولو «دالغا» ایله بیرلیکده قویموشلار.
بو گون گونئیده ” اوشاقلارینیزین گؤز یاشلارینی قورویون، قوی اؤز چاغیندا اونلار سیزین قبرینیزین اوستونه تؤکولمه‌یه یارایا بیلسین ” (پیفاقور)، حقیقتینی آنلاییر و گئرچکلشمه‌سی اوچون اوشاق ادبیاتی نمونه‌لری‌نین یارانماسینا و آراشدیریلماسینا چاغداش دؤورده داها چوخ اهمیت وئریرلر. تانینمیش شاعیر و تنقیدچی همت شهبازی آذربایجان ادبیاتیندا ایلک اوشاق شعری کیمی محمد فضولی‌نین ایکی یوز بیت‌دن عبارت” صحبت‌اولاثمار “(مئیوه‌لرین صحبتی) آللئقوریک مثنویسینی قبول ائدیر و یازیر کی، بو کیتاب 1958-جی ایلده باکیدا حمید آراسلی طرفیندن یاییلیب. کامیل میرباقیروو طرفیندن نثره چئوریله‌رک اوشاقلار اوچون حاضیرلانیب و تبریزده 1376 (1997)-جی ایلده «اسمر» نشریاتی طرفیندن یاییملانیب. اثرین بؤیوکلر اوچون یازیلماسینی دویوروق؛ آنجاق دریندن فیکیرلشدیکده، یئنی چاغدا «جیزگی فیلملری»، تمثیلی (اللئقوریک) بیچیمده اوشاقلار اوچون حاضیرلانماسینی گؤرنده، «صحبت‌اولاثمار»ین دا اوشاقلار اوچون تمثیلی بیر دیل‌ایله یازیلدیغینی دویورسان. بونا گؤره آذربایجانین ایلک اوشاق شعری (بلکه ده من دئیردیم شرقده) فضولییه عاییددیر.
همت‌ین بو مثنوی نین ماهیتینه وارماسی دا دوشوندوروجودور: ” شاعیر بو کیتابدا مئیوه‌لرین دیلی ایله، اؤز اؤیودسل (نصیحت‌آمیز) سؤزلرینی دئییر و هر بیر مئیوه اؤزونون خاصیتیندن دانیشیر. شعیرده مئیوه‌لرین خاراکتئری واردیر. فضولی مئیوه‌لرین خاصیتلرینه اویغون سؤزلردن فایدالانیر. شاعیرین بو وصفلرینده بوتون مئیوه‌لر اؤزو-اؤزلوگونده تایسیزدیر. هئچ بیر مئیوه، باشقا مئیوه‌لرین یاخشیلیغینی گؤرمک ایسته‌میر و هر بیری اؤزونو یاخشیلارین ان یاخشیسی بیلیر. سوندا باغا سیاحته چیخان آدام دا ائله اونلارین یاراتدیغی بو اویومسوز دونیالاریندان قاچماق فیکرینه دوشور. بو مئیوه‌لر آراسیندا هئچ بیر فیکیر و دویغو بیرلشمه‌سی یوخدور. اونلارین هر بیریسی‌نین داورانیشی «بوردا منم، باغداددا کور خلیفه» ضرب‌المثلینی یادا سالیر. ”
اکبر آزادین “فیرنگیز ایله قیرمیزی دون” ، رامین جهانگیرزاده‌نین ” آی سودا ” ، زؤهره وفایی‌نین ” ال-اله. اوشاق مکتبی – 3 ” ، “آنا. اوشاق مکتبی – 5 ” ، معصومه اژدری نین “بیز قوردوق” ، پرویز فروهرین “خوروزون پولو ” ، صمد جبارپورون “خوشبخت اوغلان” ، روقیه علیقولونون ” لای-لای چالدیم یاتینجا ” ، بئش. سوتایئو و ائلدار م. صادغین ” مییوو ائله ین کیمدیر؟ ” ، محمد آبدین‌پورون “آلقیش عمی” ، “یاغیش” ، فاطیمه میر حسن‌پورون “درسه گئده‌ن بیر اوشاق” ، “شیر و سیچان” ، “موللا نصرالدین یولدا” و “سِحرلی توربا” ، هاشیم ترلانین “اوشاق دونیاسی” ، مرتضی مجدفرین “ایشلر و اوشاقلار: باخ گؤر کیمدیر، نچیدیر” ، فریده دادخواه‌ین ” گؤی‌قورشاغی” ، زهرا ولیزاده و م.شیمشگین “آچیل چتیریم، آچیل” ، محمدرضا اسماعیلزاده‌نین “مئیوه‌لرین صحبتی” چئشمه‌سیندن ” و س. اثرلری ” اورمو توروز ” سایتیندا یاییملانمیشدیر.
چاغداش گونئی آذربایجان ادبیاتی‌نین محصولدار یارادیجیلیغا مالیک نوماینده‌لریندن بیری اولان رامین جهانگیرزاده اوچ جیلدلیک “پئشه‌لر” و “عاییله‌لر” آدلی اوشاق شعر مجموعه‌سینی حاضیردا چاپا تقدیم ائتمیش، “دویمورام سنی ایچمکدن ” (یئنی ساتیریک شعیرلر)، ” مایاللاق ” (ساتیریک نثر اثرلری)، ” مینیمال ساتیریک شعر و نثر اثرلری ” – بیر و ایکی جیلد، همچنین اوشاقلار اوچون یازدیغی ” سئل قیزی ” ، ” نازلی ” ، ” الیفبا ” ، ” دؤرد فصیل ” ، ” خاللی و آللی ” ، ” قاریشقام ” ، ” رقملر ” ، ” بویالار ” ، ” چییلک ” ، ” ائلای و ایلکای ” ، ” حئیوانلار” (3 جیلدد)، ” کوچه ” ، ” تیراختور باسدی قازا ” ، ” دؤرد فصیل ” شعیر، ” اورخان و مانی ” حئکایه مجموعه‌لرینی ایسه نشر اوچون حاضیرلامیشدیر. گونئیده “اوشاقلارین بؤیومه و انکیشاف، خیال، دویغو، دوشونجه و دویارلیلیقلارینا، ذؤوقلرینه اَییلرکن اَیلنمه‌لرینده ایشتیراک ائتمک مقصدیله رئاللاشدیریلان جوجوق‌سو بیر ادبیاتا ” سون دؤنملرده ماراغین بو درجه‌ده آرتماسی و اینکیشافی‌نین تامینیله باغلی چالیشمالار اوزه‌رینه نادیر ازهری‌نین یازدیغی فیکیرلرین تام بیر گئرچک اولدوغونو یانسیدیر: “ایندیکی واختدا، گؤزل بیر کیتابچی دوکانینا گیرن بیر اوشاق بؤیوک بیر احتیماللا ایسته‌دیگی کیتابی تاپا بیلر. شکیللی، رسیمسیز ماجرا رومانلاری، پری ناغیللاری و افسانه‌لر، فانتاستیک، اؤزیاشام احوالاتلاری، تاریخ کیتابلاری، طبیعتله علاقه‌دار کیتابلار، شعیرلر، قیساجا، یئر اوزونده وار اولان هر شئیله علاقه دار دوزونلرله کیتاب رفلری دولدورار. بو گون کیتاب اوخویان اوشاق سایی کؤهنه‌سینه گؤره چوخ آرتدی. کیتاب ساتین آلماغا گوجو چاتمایان اوشاقلار اوچون خالق کیتابخانالارینین اوشاق کیتابلاری حیصه‌سیندن داواملی اولاراق بورج کیتاب آلینا بیلر. بیر چوخ مکتبین ده اؤز خوصوصی کیتابخاناسی واردیر. ایندیکی واختدا اوشاق کیتابلاری نین هم تعلیمچی، همده اَیلندیریجی اولماسینا اهمیت وئریلیر. آما کؤهنه‌دن بئله دئییلدی، اوسته‌لیک اوشاقلارین اوخویاجاق کیتاب تاپمالاری آسان اولموردو. اون یئددی عصرین اولینده یاشامیش بیر اوشاقلا بو مؤوضودا کونوشا بیلسیدینیز، اوخوموش اولدوغو کیتابلارین آزلیغینا و بونلارین یالنیز بیر نئچه‌سی نین اوشاقلار اوچون یازیلمیش اولماسینا شاشاردینیز. بوندان 150 ایل اولینه قدر کیتاب دئییلینجه، اوشاقلارین عاغیلینا، باشدان سونا یاخشی داورانیش قایدالاری ایله دولو درس کیتابلاری گلیردی. تعلیمچی کیتابلارین یانیندا اوشاقلار اوچون ماراقلی، اَیلندیریجی کیتابلار یازیلماغا باشلانالی چوخ اولمادی ” .
قایناق:
http://edebiyyatqezeti.net
