حمید سفیدگر شهانقی در سال۱۳۴۶ در شهرستان خوی متولد شده است . وی از سال۱۳۶۴ اقدام به گردآوری و تحقیق و بررسی مواد فولکلور آذربایجان نموده است. فوق لیسانس علوم کتابداری و اطلاع رسانی است و دکترای فولکلور و فرهنگ مردمی . تاکنون از ایشان مجموعه شعر » زنجیرده سئودا «(۱۳۷۴) و بیش از هفتاد مقاله و شعر در مطبوعات تهران و تبریز به چاپ رسیده است . شهانقی مدتی نیز با اداره فرهنگ مردم صدا و سیما در تهران همکاری نموده که حاصل تلاش این مدت تهیه و تدوین بخشی از فرهنگ مردم آذربایجان به شیوه علمی بوده است . وی هم اکنون به پژوهش بر روی فولکلور آذربایجان بویژه افسانه ها مشغول بوده و مدیر انتشارات زوفا در تهران است.

  با این پژوهشگر پرتلاش گفتگویی انجام داده ایم که آنرا می خوانید:

س ـ جناب آقای شهانقی به عنوان اولین سؤال بفرمائید فولکلور چیست؟

  ج ـ فولکلور واژه ای ترکیبی است که از دو جزء فولک Folk به معنی مردم و لورLore به مفهوم علم و فرهنگ شکل یافته است. این واژه را اولین بار مورخ و باستان شناس انگلیسی ویلیام توماس W.tomas در سال۱۸۴۶ میلادی طی نامه مفصلی به مجله » آنته نا اوم « پیشنهاد کرد.

  بطور کلی فولکلور شامل کلیه باورها و اعتقادات ، آداب و رسوم ، ادبیات شفاهی چون افسانه ها ، چیستان ها ، لالائی ها ، ترانه های عامیانه، لطیفه ها و غیره است .

  فولکلور بیشتر محصول ذهن جمعی مردم است که آمال و آرزوها ، خوشیها و ناخوشیها ، باورها واعتقادات ، دردها و ترسها و جهان بینی های آنها را در قالبهای مختلف بیان کرده و طی قرنهای متمادی از نسلی به نسل دیگر نموده است.

س ـ لطفاً به تاریخچه این علم هم اشاره ای بفرمائید؟

  ج ـ تاریخ مطالعات و تحقیقات مدون فولکلور به اواخر قرن۱۹ بر می گردد . در این زمان فولکلور شناسی به عنوان علمی که ناگهان ایجاد شده و با علوم مختلف زیادی ارتباط تنگاتنگ دارد ، سبب ارائه نظریات و دیدگاههای مختلفی در این زمینه شد که این نظریه ها بعدها بصورت مکاتب علمی مشهور شدند . مهمترین این مکاتب که اغلب در اروپای غربی به وجود آمدند، مکتب میتولوژی یا اسطوره شناختی ، مکتب فنلاندی ، مکتب آنتروپلوژی ، مکتب تاریخی و جغرافیائی و غیره هستند.

س ـ آقای شهانقی با این صحبتهایی که فرمودید الان در ایران و خصوصاً در آذربایجان پژوهشگران فولکلور بیشتر بر اساس کدام مکتب فعالیت میکنند؟

  ج ـ در ایران پژوهشگر فولکلور به آن معنی که منظور شماست نداریم . کسانی هم که از روی عشق و علاقه به گردآوری و ثبت و ضبط مواد فولکلور می پردازند اغلب به صورت غیر علمی کار میکنند و احیاناً اگر کار پژوهشی هم انجام بدهند بدون توجه به مکاتب علمی کار میکنند که گاه می بینند مخلوطی از چند مکتب در کارشان دیده میشود

س ـ اجازه بدهید به فولکلور آذربایجان بپردازیم، شاخه های مختلف فولکلور آذربایجان را بفرمائید و اینکه به عقیده شما مهمترین این شاخه ها کدام است؟

  ج ـ بله ، فولکلور آذربایجان یکی از غنی ترین و پرشاخ و برگ ترین فولکلورهای ملل جهان است . شاخه های مختلف این فلکلور : افسانه ها ( ناغیل لار )، مراسم(دب لر)، لطیفه ها( گولمه جه لر)، ضرب المثلها(مثل لر)، چیستانها(تاپماجالار)، دوبیتی های محلی(بایاتیلار)، لالائی ها(لایلالار)، نوازشهای کودکانه(اوخشامالار)، مرثیه ها(آغی لار)، نمایشهای مردمی(خلق درام لاری)، اساطیر(میف لر)، داستانها(عاشیق داستانلاری)،ترانه ها(ماهنی لار)،سوگندها(آندلار)،فالها(فال لار)،دروغها(یالان لار)،رؤیاها (دوش لر)،کابوسها(قاراباسمالار)،آزمودنیها(سینامالار)، و غیره هستند . همانطور که ملاحظه کردید تنوع خاصی در فولکلور آذربایجان است.

  اما به نظر من ناغیل لار یا همان افسانه ها مهمترین شاخه فولکلورها هستند.

 س ـ با این وصف اگر ممکن است مختصری در مورد افسانه توضیح دهید  و اینکه افسانه چیست و چه ویژگی هایی دارد؟

  ج ـ در تعریف افسانه نظرات و تعاریف مختلفی ابراز شده است که این تعاریف با اینکه وجوه اشتراک زیادی با هم دارند اما نمی توان تعریف واحدی که جامع و مانع باشد از آن ارائه کرد . من تعریفی که » بالزاک « از افسانه کرده را بیشتر می پسندم . بالزاک افسانه را » تاریخ خصوصی ملت ها می داند « .

  در مورد ویژگیهای افسانه ها می توان به قهرمانان آنها اشاره کرد که حیوانات ، انسانها  و الهه ها هستند . حوادث در جهان غیر واقعی اتفاق می افتند . محل وقوع ، زمان ، شخصیت های پدیدآورنده ناشناس و غیر مشخص اند، و روند حوادث هم منطقی نیست.

 س ـ افسانه ها کی و کجا بوجود آموه اند و اصولاً چرا بشر اینها را حفظ کرده و تا به امروز فراموش نکرده است؟

  ج ـ تاکنون به درستی معلوم نشده است که افسانه ها کی و کجا و توسط چه کسانی خلق شده اند . با اینکه بعضی از فولکلورشناسان منشاء اغلب افسانه ها را هندوستان ذکر کرده اند با این همه آنها نیز احتمال خطا را در نـظریه هایشان محتمل دانسته اند . و اما اینکه بشر چرا اینها را تا به امروز حفظ کرده ، دو دلیل میتوان برای آن آورد . اول اینکه بشر تا قبل از اختراع کاغذ توسط چینی ها ، اغلب تنها راه انتقال تفکّر ، اندیشه و دانش اش ، همین زبان بوده است. یعنی فقط بصورت شفاهی می توانست ارتباط برقرار نماید . افسانه ها هم که حاوی نکات مهمی در اخلاق ، جهان بینی و علم هستند وسیله خوبی برای انتقال اطلاعات بوده است . دلیل دوم برمی گردد به تأثیرات افسانه ها در شنونده.

  قابل ذکر است که امروز با به میدان آمدن رادیو ، تلویزیون ، ویدئو ، ماهواره ، شبکه های کامپیوتری چون اینترنت و غیره افسانه ها به اشکال مختلف هنوز هم به حیات خود ادامه می دهند . الآن می بینیم که کارتونهای ساخت » والت دیسنی « اغلب بر اساس افسانه های کودکانه مغرب زمین ساخته شده اند و شما استقبال کودکان دنیا را از این کارتونها می بینید .

س ـ تفاوت اسطوره و افسانه چیست؟

  ج ـ فروید افسانه را به صورت ساده و کاهش یافته اساطیر می داند . اما به عقیده من اسطوره شکل و ژانر خاصی از فلکلور است و افسانه نوع دیگر و در عین حال که شباهت هایی باهم دارند . وجوه تمایزی هم بین آنهاست که مهمترین این تمایزها مسأله زمانی آنهاست . اسطوره ها در زمان بی زمان یعنی در دوران پیش از تاریخ شکل گرفته اند ولی افسانه ها به دوران تاریخی بر می گردند . علاوه بر مسأله زمان اسطوره ها به نوعی الهی هستند ، آنها یا خدایانند و یا افراد مقدس و کسانی که با این نیروهای مقدس در ارتباط هستند . در حالیکه قهرمانان افسانه ها از نوع انسان بوده و از میان مردم برخاسته اند . برای همین هم قهرمانان اسطوره ها دور از ذهن و تا حدود زیادی غیر قابل باور می نمایند اما قهرمانان و همه شخصیت های افسانه ها ملموس بوده و قرابت خاصی با دنیای ما دارند .

  س ـ اولین بار چه کسانی و کی به گردآوری افسانه ها پرداختند ؟

  ج ـ اولین کسانی که به گردآوری افسانه ها در جهان اهتمام ورزیدند دو برادر آلمانی بنام های ژاکوب و ویلهم گریم بودند .این دو برادر افسانه هایی را که خود از زبان قصه گویان و نقالان شنیده بودند ، در دو مجله فراهم  آورده و در سالهای۱۸۱۴ ـ۱۸۱۲ منتشر کردند . بعد از چاپ کتاب برادران گریم ، علاقمندان و اندیشمندان زیادی در کشورهای مختلف شروع به گردآوری افسانه های کشور خود نمودند.

 س ـ در آذربایجان چطور؟ اولین گردآوری افسانه ها چگونه انجام شد و پیشگامان این عرصه چه کسانی بودند؟

  ج ـ گردآوری و چاپ و نشر افسانه ها در آذربایجان به اواسط قرن۱۹ میلادی بر می گردد. اولین افسانه آذربایجانی در سال۱۸۲۵ انتشار یافته است.اوایل قرن بیستم مقدار زیادی از این افسانه ها در نشریات » مکتب«، » ملانصرالدین «و » کشکول« و » دبستان « به چاپ رسید.

   در دوران حکومت پهلوی اول و دوم به علت سیاست های شووینسیتی این حکومت عملاً خواندن و نوشتن و چاپ و نشر هرگونه نوشته ای به زبان ترکی قدغن شده و سرپیچی کنندگان به زندان و جریمه های سنگینی محکوم می شدند . این سیاست غیر انسانی بالطبع سبب شد که ادبیات و فولکلور آذربایجان تا حدود زیادی به محاق فراموشی سپرده شود . با این حال نویسندگان و روشنفکرانی بودند که به گردآوری و ثبت فلکلور آذربایجان پرداختند و به انحاء گوناگون نسبت به چاپ و نشر آنها اقدام کردند .

  علی اصغر مجتهدی ، سلام اله جاوید، محمد علی فرزانه ، صمد بهرنگی ، حسین فیض الهی وحید (اولدوز) ، علی تبریزی ، علی ظفرخواه ، علیرضا ذیحق(ع .آغ چایلی) ، عبدالکریم منظوری ، ناصر احمدی، پرویز یکانی زارع و دیگران از جمله کسانی بودند که بدون توجه به ممنوعیت ها و محدودیت های فردی و اجتماعی  در دوره ستمشاهی به گردآوری و بررسی فولکلور آذربایجان پرداختند.

س ـ در رابطه با ویژگیهای افسانه های آذربایجان توضیحاتی بفرمائید؟

  ج ـ افسانه های آذربایجان از زیباترین ، کهن ترین ، و پر محتواترین افسانه های جهان محسوب می شوند . در بررسی این افسانه ها ما تصاویر روشنی از طرز تفکّر ، آداب و رسوم ، شیوه معشیت ، جهان بینی ، ویژگیهای ملی و آمال و آرزوهای ملت آذربایجان را در طول تاریخ و در اعصار مختلف می بینیم . به نظر من یکی از ویژگیهای خاص و منحصر بفرد افسانه های آذربایجان جملات و عبارات آغازین و پایانی آنهاست .

 س ـ تا آنجا که ما اطلاع داریم شما در مورد فولکلور آذربایجان تحقیقات مختلفی  انجام داده اید . اگر ممکن است در رابطه با این تحقیقات برایمان بگوئید؟

   ج ـ فهرست وار اشاره میکنم:

 ۱ـ آذربایجان ناغیل لاری ـ خوی روایت لری ـ یوز ناغیل ، که بزودی منتشر خواهد شد.

۲ـ آذربایجان ناغیل لاریندا باشلانیش و قورتاریش افاده لری (جملات و عبارات آغازین و پایانی افسانه ها)

۳ـ اوستاد شهریارین تورکجه دیوانندا ، آذربایجان فولکلور عنصرلری

۴ـ عاشیق ادبیاتیندا اسلام معارفی نین تأثیری

۵ـ آذربایجان ناغیل لاری نین عنصرلر سؤزلویو(فرهنگ عناصر افسانه های آذربایجان)

س ـ آخرین سؤال اینکه به عنوان پژوهشگر فولکلور آذربایجان چه توصیه ای به جوانان علاقمند به فولکلور دارید؟

   ج ـ من از عزیزانی که به فولکلور و گردآوری مواد آن می پردازند ، خواهش می کنم حتماً هر چیزی را اعم از افسانه ، بایاتی ، چیستان و غیره که می شنوند به همان صورت و با همان لهجه روستا و شهرمورد بررسی ، ثبت و ضبط کنند . از اعمال سلیقه به هر شکل و به هر دلیلی بپرهیزند و در پایان نوشته نام، نام خانوادگی ، شهر ، روستا ، سن ، شغل و تحصیلات راوی و تاریخ ضبط را قید کنند .

*: نقل از صفحه اینترنتی شخصی دکتر شهانقی