«عاشیقلار قفه‌خاناسی»(شفاهی روایت)
حمید چای‌فروش
بیر گون واریدی، بیر گون یوخ ایدی… بو کئچمیش آتا بابالاریمیزین صؤحبت‌لری‌دی. ایندی نئچه ایللردن سورا آدام یئتیشیرکی، بیر گون وار ایدی، بیر گون یوخیدی یانی نمنه!
صؤحبتیمیز «عاشیقلار قفه‌سی»ندن‌دیر. «گَجیل بازارچاسی»نین ایچریسینده «مشه احمد عمی»نین قفه‌سی. من اؤز آغزیندان ائشیدن صؤحبت‌لری عرض ائلیرم؛ نه آز، نه چوخ!
… بو گؤی مچید قاباغیندا قفه آچیبدی؛ اوردا ایشله‌مه‌ییبدی، گلیب گجیل بازارچاسی کی شلوغ ایمیش، اوردا آچیب. اورا هر یئردن: اهردن، دور و بر شهرستانلاردان حصیر گتیررمیشلر، ساتارمیشلار. او زامانین صؤحبتین ائلیرم کی پیشه‌وری دؤره‌سی‌ایمیش. اوندا دا بو نام و نیشانلا ارک‌ده بیر تالار واریمیش، عاشیقلارین اوردا ییغینجاغی اولارمیش. باشچیسی‌دا «عاشیق حسین جوان»ایمیش. بیزیم قفه‌ده ده کئچمیش رحمتلیک عاشیقلاردان «عاشیق حاج علی» واریمیش. عاشیق حاج علی‌دن قاباق «گوموش کمر عاشیق علعسگر» واریمیش کی باشیندا توخونمادان پاپاغی اولارمیش و توخونمادان شال گئیرمیش.
بیر گون قفه‌ده بیر اغتشاش دوشور. بیر طرف دئییر: «گرک «عاشیق حاج علی» اوخویا؛ بیر طرف ده دئییر: گرک «عاشیق عیسی» اوخویا. بو دعوالار کی دوشور، منیم آقامی (همن مشه احمد عمی‌نی) چاغیریرلار ارکین تالارینا کی، عاشیقلارین ییغینجاغی ایمیش. دئییرلر: «نه اولوبدی؟ اونو گرک دئیه‌سن!» بو چیخیر سئنه، دئییر کی: «بیر طرف دئییر: عاشیق عیسی اوخوسون، بیر طرف دئییر: عاشیق حاج علی اوخوسون. من ده دئییرم کی یاریم گون بیری اوخوسون، یاریم گون ده بیری اوخوسون.» آقام دئییر «اوردا منه اَل چالدیلار.!» بو بیر خاطره آقام‌نان ایدی کی عاشیقلار قفه‌سینه مربوط اولاندی.
عاشیقلاردان دا قاباق دا کی بو قفه آچیلمیشدی، بیر سککیسی واریمیش؛ چون قفه‌یه ائله آدام گلیب گئتمزمیش؛ یوک گتیرنلر گلرمیشلر اوردا یورغونلوقلارین آلارمیشلار. بو یورغونلوقلارین آلماقدا گئجه‌نی ده قالارمیشلار اوردا. قیش زامانی اولاندا آقام هره‌سینه بیر منقل اوت وئررمیش کی او منقل‌ده قیزیشسینلار. قاپینی باغلارمیش، گلرمیش ائوینه. اوننان سورا سحر قاییدارمیش. قند یوخ ایمیش؛ کیشمیش‌نن چای ایچرمیشلر. آقام او زامان کی گؤرور دای بیرآز شاختا زاد اولاندا قفه‌یه هئچ کس گلمیر، یوک ده کی تبریزه گتیرمیرلر، – اوندا حیواننان گتیررمیشلر- بو قالیر معطل. گئدیر «میانا»دان «عاشیق بولود جوادی»نی گؤتورور گتیریر. بو قضیه نئچه ایللردن سورادیر.
آقام «عاشیق بولود جوادی»یه بیزیم اؤز ائویمیزین بیر طرفینده یئر وئریر. عاشیق بولود گلیر اوخویور. اوننان سورا دئ او بیریسی، دئ او بیریسی: – «عاشیق حسین ناموری»، «عاشیق عیسی»، «عاشیق حاجی»، «عاشیق مصطفی»، «عاشیق حسن غفاری» و «عاشیق حسن اسکندری» یواش- یواش قفه‌ده اوخویورلار. نه اینکی بولاری دئمکده عرضیمی اونا یئتیریرم کی تمامی عاشیق‌لارا ائو وئریب؛ یوخ! اول باشلانیشیقدا او جورسینا بیر ائو توتوب، اجاره ائلییب‌دیر. بو سایاق عاشیقلار اوخویوب، بودا چای ساتیب. جماعت ییغیشیب، بودا چای یاخجی ساتیبدی. اوننان سورا دئ یاواش- یاواش، یاواش- یاواش «عاشیقلار قفه‌سی» مشهور اولوبدی؛ «مشه احمد عمی قفه‌سی» مشهور اولوب؛ تا او زاماناجان کی هر گون آلتی دسته عاشیق ساعات به ساعات اوخویارمیش. بو قفه‌نین قشح بیر حوسن‌لریندن بیری بو ایدی کی بو قفه‌یه چایا گلمزدیلر، قلیانا گلمزدیلر؛ بو قفه عاشیقلار اوچون مشهور اولموشدو؛ عاشیقا گلردیلر.
دای یاواش- یاواش گلیردیلر عاشیقلاری تویلارا آپاریردیلار. مثلا اوچ نفر هامی اوردا ردیفه سالینمیشدی، هامی تویا دا گئدیردی. اول انتخاب آقام‌نان ایدی. ایندی نؤبه فلان‌کسین‌کی‌دی. ردیفه سالاردی کی هامی گئتسین تویا. چی یاخجی اوخویان، چی بیرآز دالی اوخویان؛ هامیسی گئتسین تویا. هدفی او ایدی. سورا جماعات آییلدیقجان، عاشیق‌لارا ارزش وئردیقجان، هر کس گلیب اوره‌یی ایسته‌دیگی عاشیقی انتخاب ائلردیلر. بیری گلردی «عاشیق حسین»ی آپاراردی، آیری بیری «عاشیق مصطفی»دان اؤتورو گلردی. عاشیق دئیردی کی، «منیم بویون- صاباحا تویوم وار. سیز تویوزو سالین اوچ گوندن سورایا.» بو سایاق، بو سبک‌له گئدردی قاباغا؛ چوخ باش آغریسی اولماسین، تا یئتیشدی بو انقلاب زامانینا.
البته، یاددان چیخماسین هئچ وقت منیم بؤیوک قارداشیم مصطفی کی داداش دئیردیک. الان آللاهین رحمتینه گئدیب. او، قفه‌یه آقام‌نان باهم گلمیشدی تا انقلاب زامانیناجان. انقلاباجان آقامین ساغ قولو ایدی. دئمک اولار اوردا مدیریت ده بو کیشی‌له ایدی. آقام چون قوجالمیشدی، فقط بیر بؤیوک کیمی اوتوراردی اوردا و قاریشمازدی. مدیریتی وئرمیشدی مصطفی داداشیما. اودا عؤمرو بویو زحمت چکدی اوردا ؛ عؤمرو بویو ذلت چکدی؛ کاسیبچیلیقنان، چتینلیک‌لرنن اوز به اوز اولدو؛ تا انقلاب زامانیناجان او کیشی‌نین بؤیوک نقشی وار ایدی بو عاشیقلار قفه‌سی‌نین قورولماغیندا. آقام ایدی، سورا مصطفی قارداشیم کی اوردا ائلدارچیلیق ائله‌ییب و جانین قویدو عاشیقلارین و قفه‌نین یولوندا.
انقلاب‌دان سورا دئدیلر: «موسیقی حرام‌دی.» بیری دئدی: «یاخجی‌دی»، بیری دئدی: «پیس‌دی.» من اوچ ایل ده دده‌مین طرفیندن کی یوردو بوش قالماسین، عاشیقلاری اوخوتدوردوم. اوچ ایلدن سورا گلدیلر سازلاری آپاردیلار. سازلاری سیندیردیلار. هر کسدن کی بالابان توتدولار، آپاردیلار اونو شاللاق ووردولار. دای اوننان بویانا بیز ییغیشدیردیق، آبگوشت قویدوق. زامانلا حرکت ائله‌دیک. گؤردیک بو دوکانا هئچ کس گلمیر. بورا عاشیق‌لارلا مشهور اولموشدو، دای ییغیشدیردیق، وئردیق اجاره‌یه. الان اوردا لباس ساتیرلار، ولی ورثه آراسیندا بیر یادگاردی دده‌میزدن بیزه قالیبدی. بیرده کی اوننان خاطره‌لریمیز واردی.
1.
انقلابین اول‌لرینده «سرتیپ ارزیلی» کی «سرلشگر بیدآبادی»نین یئرینه گلمیشدی و تبریز پادگانی‌نین فرماندهی اولموشدی؛ تبریزی دولاندیران او ایدی. روبرودا قارداشی حاجی بؤیوک‌ین دوکانی وار ایدی، قنددن چای‌دان ساتاردی. بیرگون تمام بازارچا اهلی ییغیشدیلار، فرماندهین قارداشی «حاجی بؤیوک ارزیلی‌نی» اؤتوردولر قاباغا، گلدیلر بیزیم دوکانا کی، «عاشیقلار گره‌ک اوخوماسین!» آقام دئدی: «عیبی یوخ، بولارین هر بیری‌نین خانواده و اهل و اعیالی وار. گره‌ک اوخویالار. یوخ، اگر سیز دئییرسیز اوخوماسینلار عیبی یوخ، ۷۵ نفر بوردان چؤره‌ک آپاریر، دؤرد- بئشی من‌نن با هم اولسون، من اولارا چؤره‌ک وئریم؛ سیز ده هره‌ز بیرین دوکانا قویون، بولار دا هره‌سی بیر چؤره‌ک آپارسینلار.» هئچ بیری قبول ائله‌مه‌دی. الله رحمت ائله‌سین، دای آدینی دئمیرم؛ بیر بالابانچی وار ایدی، سرهنگ ارزیلی‌یه دئدی کی، «سنه دئسه‌لر زیرنا چالما، قویارسان آدامین قولاغی‌نین دیبیندن. من زیرنا چالماغی اؤزومه کسب ائله‌میشم کی، اهل و عیالیما چؤره‌ک آپارام.» دای بیر سؤز دئیه بیلمه‌دیلر، چیخدیلار گئتدیلر.
2.
«عاشیق حسین جوان» دان بیر کاسئت گتیرمیشدیلر منه؛ عاشیقدان سوروشورلار کی، «اوستاد سنین نه آرزون وار؟» اوستاد دئییر: «تبریزدن بیر خاطره‌لر دئنن منه!» گوینده دئییر: «گولوستان باغی‌نین قاباغیندان کئچیردیم، یاغیش امان وئرمیردی. گؤردوم هامی گئدیر بیر یئره ساری. من ده اولارا قوشولدوم. بیر اوستو اؤرتولو بازارا ساری گئتدیم. بیر خوش سس گلدی قولاغیما. عاشیق سسی ایدی. گئتدیم، من ده اوتوردوم اوردا. گؤردوم کی بیر نفر (همان گوموش کمر عاشیق علعسگری دئییردی او نام نشانلا؛ او پاپاق باشیندا، شال گئیینمیش)- دئدی کی، «عاشیق، بیر دنه ده توفارقانلی عباس‌دان «دومان گل گئت بو داغلاردان!»ی اوخو!» چؤندو عاشیق منه یاواشجانا جواب وئردی کی، «دومان بئله کی گلیبدی، اَل چکن دئییل.» سورا گوینده سوروشور کی، «عاشیق، دئییرلر سازدان کوسوبسن! سازدان اینجییبسن!» اوستاد دئییر: «یوخ، سازدان کوسماق اولماز؛ سازدان اینجیماق اولماز. نه قدر حیات وار، اودا زنده‌دیر/ صنعت، عاشیقی‌نین سینه‌سینده‌دیر.»
3.
کئچمیش عاشیقلار ائلدار ایدی‌لار. بیز اؤزوموزده اولارا ائلدار دئیردیق، یانی هامی‌نان قونوشاردیلار؛ هامی‌نان احترامنان کئچینردیلر. بونلارین ادب، کمال و احترام‌لاری واریدی. قفه‌یه هر هانسی آغ ساققال یا جوان عاشیق کی گلردی، بیر بیری‌نین ایاغینا دوراردی‌لار؛ ال وئرردیلر؛ بیر بیر هامیسی‌نان اؤپوش گؤروش ائلردیرلر. چوخ احتراملی ایدی‌لر. ایندی مثلا اورمیه‌دن «عاشیق دهقان»، یا «عاشیق درویش» قوناق گلیبلر. آیری عاشیقلار اؤز وقت‌لری کی ساعات یاریم ایدی وئرردیلر اونا کی، بو قوناغیمیزدی. اؤزلری اوخومازدی؛ عاشیق درویش اوخوردو، عاشیق دهقان اوخوردو. یا تورکیه‌دن بیر «اسلام» آدیندا عاشیق گلمیشدی، اونا وقت وئردیلر اوخوسون.
4.
عاشیقلیق هنری بیزیم قفه‌دن چوخ یئرلره یاییلیب گئتدی. کندلردن بئله یاییلدی. آخرده رسم اولموشدو کی هر کس هفته‌نین اولین‌دن آخرینه‌جن ایشلیردیلر، پنجشنبه و جمعه‌نی تؤکولوردولر قفه‌یه. ایینه سالماغا یئر اولمازدی. دای چای اوردا مفهومی یوخیدی؛ قاپی آغزیندا نفره بیر دنه نوشابه آچاردیق. بو حدده اورا مشهور اولموشدی کی تمامی کندلردن، تمامی شهرستانلاردان هر کسدن سوروشوردون «عاشیقلار قفه‌سی» (گجیل ده مشه احمد عمی‌نین قفه‌سی) دئیردیلر کی هارادیر. چوخ ساغ اولون!
قایناق: «ایشیق» درگیسی، نومره ۲، تیر و مرداد ۱۳۹۷ (اؤزه‌ل سایی: آذربایجان قفه‌خانالاری)
www.ishiq.ir
