کیان خیاولا موصاحیبه
سولطان سولطانلی

س. کیان بی، زحمت اولماسا، اؤزونوز حاققیندا بیلگی وئره‌سینیز.
ج. ۱۹۷۰ ده خییوو یا مئشکین‌شهر شهرینده دوغولموشام. دئمه‌لی ۴۵ یاشیم وار. ۴- ۵ ایل اؤنجه‌یه کیمی اؤزومو ان دیرنگن، ان اومودلو شاعیر- یازارلاردان ساییردیم. آنجاق سون ایللر نه‌دنسه سانکی دونیانین بوتون قارانلیق‌لاری اوستومه چؤکوب. گؤرونور یاش ۴۵ ه گلیب چاتاندا بوتون گئجه‌لر شئعیر اولور، شوبهه اولور، درد اولور. اینسانین بئینی جاوابسیز قالان فلسفی سوال‌لاردان آز قالیر پارتلاسین. بعضن “هولدئرلین” ین حیاتینی دوشوننده قورخو بوتون ووجودومو ساریر. هولدئرلین بیر عؤمور مقدس عاغیللی‌لیقدان دانیشا‌راق، “بئله بیر روحسوز دونیادا نییه گرک شاعیر اولاسان؟!” دئیه ۴۰ ایل عؤمورونون سونوندا دلی‌لیک قارانلیغیندا یاشاییب. ۲ جی دونیا محاربه‌سینده آلمانلی‌لار تاریخ کوشکونون کؤنوللو جللادلارینا دؤندویو کیمی من ده شئعیر- حئکایه یازا- یازا ائله بیل اؤز ووجودومون کوشکونون کؤنوللو جللادینا دؤنورم. بلی دوستوم، بیز بیر سیرا‌لاری کیمی ساده‌جه یازمیریق کی، یازارکن جان قومارینا اوتوروروق. غریبه‌دیر؛ “آنتووان چئخوو” بویدا بیر یازار ۴۴ یاشیندا سیلل خسته‌لییی توتوب اؤلوب، منسه هله عارسیز- عارسیز یاشاییرام. اونو دا هانکی زامان، هانکی مکاندا؟! ۲۱ جی عصیر کیمی بیر زامان و ایران آدلانان بیر مکاندا کی “احمد شاملو” دئمیشکن “قبیر قازانین موزدو اینسان آزادلیغیندان چوخ‌دور!” بیر زامان، بیر مکاندا کی دویغونون، دوشونجه‌نین، شئعیر- ادبیاتین آلیب- ساتانی یوخ درجه‌سی قدر آزدیر. اوسته‌لیک دؤولت اورقان‌لاری هله- هله منیم کیمی‌لری‌نین کیتاب‌لارینا چاپ اولماق ایجازه‌سی وئرمیر. نئجه کی سون ایللرده ایران ایسلامی ایرشاد ایداره‌سی، کیتاب‌لاریمین بیر نئچه‌سینه (۱- اونون آدی اوچ نؤقطه‌دیر/ حئکایه توپلوسو. ۲- بیر دیب اوتاق/ یئنی شئعیر توپلوسو. ۳- یاری اینسان یاری قوش. و ب…) چاپ اولماق جاوازی وئرمه‌دی. بیلدیییمجه بونون سببی یوزه دوخسان آذربایجان تورکجه‌سینی باشقا دیل‌لردن گلمه کلمه یا قورولوشدان آرینمیش- دورولموش بیر شکیلده ایستیفاده ائتمه‌ییم‌‌دیر. بونلا بئله نئچه ایل اؤنجه ۴ شئعیر کیتابیم تئهران، باکی و تبریز شهرلرینده ایشیق اوزو گؤروب. البته یقین کی ایندیکی عاغلیم اولسایدی اونلاری اولدوق‌لاری کیمی چاپ ائدیب یایمازدیم. چون بوتون بو کیتاب‌لاردا گئدن یازی‌لارین بیر چوخ فایزینی ایندی سئویب به‌ینه بیلمیرم. نه اولور اولسون، اینسانین بیر سیرا دویغو- دوشونجه‌لری زامان سوره‌سینده دییشیله بیلیر. یعنی دئمک ایسته‌ییرم کی ایندی اؤزوم اؤز قدیم یازی‌لاریمی تنقید ائتمک ایسته‌سم، اونلارین بیر چوخ فایزی‌نین نئجه ائستئتیک دیرلردن یوخسول و یوخسون اولدوغونو اؤزوم هامیدان یاخشی اورتایا قویا بیله‌رم. آنجاق کئچن ۸- ۹ ایلده داها یئنی شئعیر و حئکایه توپلولاریم اولوب کی تأسفله اونلاری ایراندا چاپ ائتدیرمک، “هئراکلئس” ین ۱۲ اؤنله‌مه‌سیندن کئچمه‌سی کیمی چتین‌دیر.
۵ یون ۲۰۱۴ ده آذربایجان یازیچی‌لار بیرلییی طرفین‌دن باکیدا دونیا شئعیر گونونه چاغیریلمیشام و اورادا آذربایجان بئین‌الخالق موغام مرکزینده میکاییل موشفیق موکافاتینا لاییق گؤرولموشم. آنجاق دوزونو آختارسانیز، سونرا‌لار بیر سیرا‌لاری‌نین ان شابلون شانتاژلاری اساسیندا منه یئرسیزجه وورولان ان سفیل، ان اییرنج و عینی حالدا چوخ گولمه‌لی میننت‌لره گؤره بو موکافاتی آلدیغیم اوچون هئچ سئوینمیرم و بوتونلوکله محض بو چوخ دا ده‌یری اولمایان موکافاتا گؤره دوغما باکییا گلدیییم اوچون پئشمانام. و هئچ ده بو موکافاتی اؤزوم اوچون اوغور بیلمیرم.
یازدیغیم “تانقوسوز تبریز” عونوانلی بیر “داها یئنی شئعیر توپلوسو” سوسیال شبکه‌لرده تانینمیش گنج شاعیر “کریم چایچی” نین ترجومه‌سی (اصلینده کؤچورمه‌سی) و تشببوثو ایله تورکییه آتاتورک کولتور مرکزی طرفیندن چاپ اولماغا حاضیرلانیب. آنجاق هله کی بونون هاچان چاپ اولوب- اولمایاجاغیندان خبریم یوخ‌دور.
شئعیرلریمین بعضی‌سی تورکییه تورکجه‌سینه کؤچورولوب، فارسجایا، فرانسیزجایا، نوروئچ دیلینه ترجومه اولوب. بیر سیراسی دا یاخین دوست‌لارین وئردییی خبره گؤره اینگیلیسجه‌یه و ایسوئچ دیلینه ترجومه اولماقدا‌دیر. آنجاق بونلارین منیم اوچون اؤز یاشادیغیم تورپاغین تورکجه یازیلان ادبیاتا اهمیت گؤسترمه‌سی قدر اؤنملی دئییل. چوخ سئوردیم اؤز یاشادیغیم اؤلکه‌ده یازدیغیم کیتاب‌لارا جاواز وئریلسین. بو دا کی سانکی هله‌لیک ایران کیمی بیر اؤلکه‌ده بوتون پروبلئم‌لرین پروبلئمی‌دیر!…

س. شئعیر سیزین اوچون ندیر؟
ج. شئعیر نه دئییل کی؟! هله‌لیک شئعیر بیزلر اوچون هر شئی‌دیر. بو سئوگیسیز و رحمسیز دونیادا گؤزلیم شئعیر ده اولماسا، سیاستین، دئپوتاتین، یالانین، یالتاقلیغین، خیانتین، ایدئولوژی و اؤلوم اورقان‌لاری‌نین، بانک‌لارین، بئین‌الخالق پول قوروم‌لاری‌نین و داها بیلمیرم نه‌سه‌لرین حاکمیتینده بیزلر لاپ قیریلیب اؤله‌ریک کی! (گوله- گوله!) دوز سؤزومو اؤزونده گیزله‌دن بو ظارافاتدان کئچسک، شئعیر منیم اوچون اوست- اوسته دویغو ایله دوشونجه‌نین بیرلییی، بیرلیکده‌لییی‌دیر. منجه بیر شئعیرده دویغو دوشونجه‌نین، دوشونجه ده دویغونون فیلتئریندن کئچمه‌لی‌دیر. شئعیر دویغو ایله دوشونجه‌نین بیرلیکده اووچولوغودور دئییرمسه، یعنی دئمک ایسته‌ییرم کی یالنیز دویغوساللیقلا اوریژینال بیر شاعیر اولماق اولماز. داها دا دوزونو دئسم، شئعیر یالنیز دویغو- دوشونجه ده دئییل. شئعیر اؤز- اؤزلویونده ان سیرلی- سئحیرلی بیر دیل‌دیر ده. دئمک بوتون دیل‌لر شئعیر اولماسا دا، بوتون شئعیرلر اؤز- اؤزلویونده بیر دیل‌دیر. آنجاق شئعیر دیلی عمومیتله دانیشیقدا اولان کیمی آچیق- ساچیق بیر دیل دئییل. شئعیر دیلی بلکه ده دانیشیق دیلی‌نین ان گیزلی و ان سیرلی واریانتی‌دیر. شاعیر اؤز یازدیغی، اؤز روایت ائتدییی دیلله فرقلی داورانیر. او دیله فرقلی یاناشیر. اؤز باشاردیغی قدر دیلده اولان ائستعدادینی فرقلی روایتی ایله اورتایا قویور. دوزدور؛ هر اینساندا ژئنئتیکی اولا‌راق دیل ائستعدادی وار. آنجاق اوریژینال بیر شاعیر دیلی چوخ دا اولدوغو کیمی ایستیفاده ائتمیر. او اؤز روایت اوسلوبو ایله دیلی بیر چئشید گلیشدیریر، بؤیودور و اونا ائستئتیک دیرلر یوکله‌ییر. ییغجام دئسم، اورژینال بیر شاعیر دیلی ایستیفاده ائتمکده بؤیوک بیر ائستعداد یییه‌سی اولما‌لی و بو ائستعدادی اؤز ائستئتیکسی دوشونجه‌لری ایله بیرلیکده گؤزل و بدیعی فورما‌لی بیر روایتله اورتایا قویما‌لی‌دیر. باشقا بیر دئییشله، اوریژینال بیر شاعیر شئعیرله باغلی اولان بیلگی‌لری الده ائدیب، اؤز یازدیق‌لارینی بئله تنقید ائتمکده بؤیوک بیر بیلیمه و بیلگییه یییه‌لنمه‌لی‌دیر. یوخسا بیز ایندی بو آرالیغا داغیلان سایسیز- حسابسیز شاعیرلردن ائله‌سینی تانیییریق کی اؤز یازدیق‌لاری‌نین اوستونده بیر دقیقه بئله دانیشا بیلمیر. بونلارا شاعیر دئمک اولسا دا، یقین کی اورژینال بیر شاعیر دئمک اولماز. چون، بو سایاق اورتا‌لیقدا گؤبه‌لک کیمی گؤیه‌رن شاعیرلر اؤز یازدیق‌لاری دیلین نه قراماتیکاسینی، نه ده اینجه‌لیک‌لرینی گرکینجه بیلمیرلر. بئله‌لیکله وورغولاماق ایستردیم کی بو گونون یازار شاعیری اؤز یازدیق‌لاری‌نین نئجه‌لییینه یئترینجه بیلگین بیریسی اولما‌لی‌دیر. نه اولور اولسون، شاعیرلیکدن سونرا باشقا ایشلر ده وار بو دونیادا. اؤزونو شاعیر کیمی توپلوما سیریماق ایسته‌ین بیر سیرا آد- سان دوشگون‌لری باشقا ایشلرله مشغول اولسا‌لار، ادبیاتیمیزا داها دا چوخ قوللوق ائتمیش اولارلار. شئعیر یاشامین ان ایلکین دؤورلریندن اینسان جمعیتینه ان گرکلی فئنومئن‌لردن اولوب. بو مسئله‌نی آرد- آردینا وورغولاماق هئچ ده شئعیره اولدوغوندان داها چوخ ده‌یر وئرمک معناسیندا دئییل. آنجاق بو گونون شئعیری‌نین تعریفی، قدیم دؤورلرین تعریفیندن فرقلی‌دیر. بو گونون شئعیری چئوره‌ده‌کی حادثه‌لری آرتیق بیر کامئرا کیمی ایمگه‌له‌یه‌رک اونلارا فلسفی معنا‌لار دا یوکله‌ییر. سانکی بو گونون شاعیری بوتون گؤروب- گؤرمه‌دییینی، دونن- بوگونو، اینسانین ایچ و ائشیک دونیاسینی اؤز اورک- بئینینده نیظاملاییب بیر کامئرایا یوخسا بیر رسم پرده‌سی اوستونه سالا‌راق، اونلارا بیر فلسفی معنا دا یوکله‌ییر. دئمک ایسته‌ییرم کی بو گونون شئعیری آرتیق تک ده بیر کامئرا یا رسم پرده‌سی کیمی دئییل. بعضن شاعیرین چئوره‌ده‌کی اولان یوخسا اولا بیله‌جه‌یینی سئزدییی حادثه‌لره ال قاتماغا دا حاققی چاتیر. آنجاق بو ال قاتما‌لارینا دا ایسته‌نیلن پوئتیک اؤزل‌لیک‌لری یوکله‌ییب اورتایا قویور. بئله شئعیرلرین تمل تئماسی البته کی ان اینسانی اورتاق دویغو و اورتاق دوشونجه‌لردن یارانا‌راق، شاعیرین دئییم طرزیله برابر فردی دوشونجه‌لرینی ده عکس ائتدیریر. منیم اوچون شئعیر دیلده اولان بیر حادثه‌دیر ده. بو اوزدن بئله اینانیرام کی بیر شئعیری ایلک اؤنجه اوریژینال دیلده اوخوماق لازیم‌دیر. بونلا بئله بوتون دیل‌لرده یازیلان شئعیرلر باشقا دیل‌لره ده چئوریلمه‌لری گرکیر. شئعیرلر باشقا دیل‌لره چئوریلمه‌سه‌لر، اوندا بیز نئجه دونیا اثرلرینی اؤز دیلیمیزده اوخویوب دادینا واراریق؟ دونیا شئعیرلری‌نین بیر سیراسی بیزیم حساس حافیظه‌میزده اؤزونه ایسته‌دییی کیمی یئر آچیر. بیز اونلاری دا اؤز دیلیمیزده یازیلان شئعیرلرین سیراسیندا سئوه بیلیریک. شئعیرین ان اؤنملی ایشلو‌لریندن بیری ده اینسانین ائموسیونال و دویغوسال آلانینی ائتگیله‌مک‌دیر. بونا گؤره ده بیز باشاردیقجا دونیا شئعیرلری ایله ده هر زامان اوغراشما‌لی، اوسته‌لیک اؤز شئعیرلریمیزدن ده دونیایا پای وئره بیله‌جک اولدوغوموزو دوشونمه‌لی‌ییک. بونلار بیر یانا، شئعیر منیم اوچون دوغما ائلی، دوغما دیلیله عؤمور بویو نیسگیلینی اورییمده داشیدیغیم وطن آدلی بیر اؤلکه‌دیر. آنجاق نه وطن، نه ده شئعیر منیم اوچون مقدس بیر شئی دئییل. چوخ اؤنملی‌دیر، آنجاق مقدس دئییل. من هر زامان مقدس اولان هر بیر شئی‌دن قاچقین و کؤچگون کیمی بیر اینسان اولموشام. شئعیر، گئجه یاری‌لاری بیر روح و بیر بدن کیمی منیم الیمه کئچیب، منی اله کئچیریب، سانکی “هئرمئس” کیمی اؤز سیرلرینی قولاغیما پیچیلدایا‌راق، منیم ده سیرلریمی ائشیدیر. من بو سیرلر، بو پیچیلتی، اوسته‌لیک بوتون باغیرتی‌لاریمی دا بیر نوت کیمی کاغیذ اوزره کؤچورمه‌یی اؤزوم اوچون ایلنجه‌لی و دادلی بیر ایش بیلیرم. آنجاق شئعیر منیم اوچون بیر آز دادا وارماق اولسا دا، هئچ ده بوتونلویو ایله ایلنجه دئییل. من سیخینتی‌لاریمی بئله روایت ائتمک ایسته‌ینده، دیل، پوئتیک اؤزل‌لیک‌لر و باشقا شئعیره گره‌کن نه‌سه‌لرله داد آلیب داد وئرمه‌یه چالیشیرام. بئله‌لیکله شئعیر منیم اوچون بیر اویون‌دور دا. یاشامیملا، جانیملا اویناییرام. آنجاق هر زامان بو اویون‌لارین منیم اوچون بیر قایدا- قانون‌لاری وار. شئعیر نه ماتئماتیک یا فیزیک کیمی بیر بیلیم‌دیر، نه چؤرک آغاجی، نه ده آد- سان واسطه‌سی. شئعیر ساده‌جه شئعیردیر. بیلیمین تملینی بیلیک، فرضیه و واریلان نتیجه‌لر اولوشدورورسا، شئعیرین تملینی یالنیز شئعیر اؤزو اولوشدورور. بو معنادا کی شئعیر سینیرسیز بیر فئنومئن‌دیر. بیر ده گؤرورسن ان کیچیک و کئچیجی بیر دویغو یوخسا دوشونجه، بیردن بیره یوخسا بیر نئچه گون عرضینده ان بؤیوک و چکیجی بیر شئعیره دؤندو. من شئعیر یازارکن بوتونلوکدن بیله‌رکدن آیریلیب اؤزومو او هئچ ده مقدس اولمادیغینی دئدیییم وطن آدلی اؤلکه‌یه سالیرام. بو، عجیب- غریب بیر تجروبه‌دیر. بو تجروبه هر زامان سانکی هئچ توختامایا‌جاق بیر یارا وورور کؤکسومه، گؤزومه. بو یارانین درین‌لییی اینسانین ان ال چاتماز درین‌لییی‌دیر. بئله‌لیکله شئعیر منیم اوچون آیریلیغی آرا‌دان قالدیران بیر فئنومئن‌دیر ده. آیریلیغی آرا‌دان قالدیران و بوتون دونیایا، بوتون اینسان توپلومونا جالاق ووران بیر نه‌سه. بونلا بئله بو آیریلیغین سونو یوخ، سونوجو یوخ!…

س. سیز چاغداش گونئی آذربایجانین ادبیاتی‌نین تانینمیش نوماینده‌سیسینیز. گونئیده‌کی ادبی پروسئس حاقیندا نه دئیه بیلرسینیز؟
ج. منجه گونئیده ادبیات باشقا کئچمیش دؤورلردن چوخ فرقلی بیر یئنی دؤوره آیاق قویوب. داها اسکی دؤورلر کیمی آیاق- اویاقلی شئعیرلر جؤولان ائتمیر. دوزدور؛ هله ده بیر سیرا شاعیرلرین شئعیرلری زامانیمیزلا سسله‌شن شئعیرلر دئییل و آرالیغا داغیلمیش غزل، قوشما، گرایلی و باشقا کلاسیک فورما‌لی شئعیرلر هله ده واردیر. آنجاق آرتیق بورادا یازیلان شئعیرلرین یوزده یئتمیشی فضولی زامانی‌نین شئعیرینه بنزمیر. داها کئچمیش دؤورلر کیمی حئکایه‌سیز، رومانسیز و آیری- آیری چئشید ژانرلاردا یازیلان یازی‌لارسیز دئییلیک. کئچن ایرمی ایلدن بری ادبی اثرلرین قونولاریندا بؤیوک دییشیکلیک‌لر یارانیب. ایندی گونئی ادبیاتیندا چئشید قول‌لار، چئشید قلیب‌لره راست گلینیر. شئعیریمیزین یوزده یئتمیشیندن چوخو آزاد دئییم بیچیمیله سربست قلیب‌لرده و بیر یانی نثره باخان شئعیرلرده یازیلیر. عرب و فارس ادبیاتیندان آلینما عروض و قافییه‌یه دایا‌لی شئعیرلر اولدوقجا آزالیب. گونئی شئعیری‌نین چوخ فایزی آرتیق بو شابلونلاشمیش قایدا- قانون‌لارین چکی‌لریندن و شئعیره ائشیکدن یوکله‌نن موسیقیدن سویروشوب و داها شئعیری دوز یازی یا نثردن آییران عامیل‌لر ده اسکی عامیل‌لر دئییل. بو گون چاغداش شئعیرده کلمه‌لر و جمله‌لر ایشلوی نئچه فیقورلودور. حتی شئعیرلرده‌کی خططی روایت‌لر ده قاباقکی روایت اوسلوب‌لارینا بنزمیر. چاغداش اثرلرده ایچ موسیقی، کلمه‌لرین بیر- بیریله اویغونلوق و سس بیرلییی آیدینجا گؤزه گلمکده‌دیر. بو اثرلرین اؤزل‌لیک‌لری‌نین بیری ده همن اثرلرین ایچینده اولان دوشونجه‌نین ساده‌لیکله آنلاشیلار اولمادیغی‌دیر. سؤزسوز بو آنلاشیلمازلیق شاعیرلرین دوشونجه و خیال گوجلریندن قایناقلانیب کاغیذ اوزره کؤچورولمکده‌دیر. بونو دا دئییم کی بو گونون شاعیری کئچمیش دؤورلرین شاعیری‌نین ترسینه، ائشیک دونیا‌دان داها چوخ ایچ دونیاسینی آنلاتماغا ماراقلی‌دیر. باشقا بیر دئییشله، بیر زامان‌لار شاعیر و یازیچی سیاستچی‌ایدی ده، سوسیولوق ایدی دا، دوکتور، پروفئسسور و فیلوسوف ایدی دا، موللا‌لیق دا ائدیردی، ناققاللیق دا ائدیردی و ب… . آنجاق بو گون تک ده گونئی یوخسا قوزئی آذربایجان دا دئییل، بوتون دونیادا یاشامین قونولاری اؤزللشدیکده، بو مسئولیت حیسسی داشیماق‌لار، بو عؤهده‌چیلیک‌لر سانکی شاعیر و یازیچی‌نین چیینیندن گؤتورولوب. اولا بیلسین بونا گؤره ده چاغداش ادبیاتچی نه‌سه‌لری کشف ائتمه‌یه، هانکیسا تانینمازلاری تانیماغا گؤره یازیب یارا‌دیر. منجه بو گون گونئیده ده ادبیاتلا اوغراشماق و یازیچی‌لیق چاباسی بوندان باشقا نه‌سه دئییل. بئله گؤرونور دئمک. گونئیین چاغداش ادبیاتیندا، دئمک چئشید ادبی ژانرلاردا باشاری‌ایلا چیخیش ائدن بیر نئچه اؤنجولدن سونرا گلن یئنی نسیلده اونلار آد وار. بو ادبیاتی ایره‌لی سورن‌لرین بیر نئچه‌سی اؤلوب. کلاسیک و مودئرن دارتیشماسی آرتیق گون قونوسو، گون پروبلئمی دئییل. منجه آرتیق یازیچی‌لارلا اوخوجولارین بؤیوک بؤلومو بئله بیر نتیجه‌یه چاتیبلار کی تئکنولوژی‌نین بو قدر سورعتلی سوره‌سینده، داها ادبیات بیر تور آنلام یوکلو اولما‌لی‌دیر. آنلام یوکلودور ده. ادبیاتدا دئمه‌یه سؤزو اولان و ائتگی بوراخا بیلن بیر خیال گوجو اولما‌لی‌دیر. واردیر دا. ادبیات فردی آجی‌لاری اجتماعی آجی‌لارا باغلاما‌لی‌دیر. باغلاییر دا. ادبیات یازارلارین شخصی تجروبه‌لری‌نین روایتی اولا بیلر. روایتی‌دیر ده. بئله بیر ادبیاتین یایغینلاشماسی میللتیمیزین فردی، اجتماعی و سیاسی گرگینلیک‌لری و آیری- آیری دونیا‌داکی حادثه‌لرله اوست- اوسته دوشمه‌سی بو ادبیاتین داها بؤیوک گلیشمه‌سینی تأمین ائده‌جه‌یینی دوشونمک اولار. باشقا اؤلکه‌لر کیمی بیزده ده ادبیات دونیاسیندا بیر چوخ تمایول‌لرین اولدوغو شوبهه‌سیزدیر. بو تمایول‌لر بیر- بیرلریله فرقلی اولسا‌لار دا، بیر شئی‌لرده ده اورتاقلیق‌لاری وار. او اورتاقلیق بعضن ادبی دئییل، چوخراق هانکیسا بیر ایدئولوژیله باغلی، لوکاللیق، ناسیونالیستلیک و یا ائورنسللیک تمایولاتی‌نین آراسیندا بیر چئشید دیرنگنلیک‌دیر. باشقا سؤزله، آذربایجانچیلیق و دونیاچیلیق. آنجاق گؤرک بو دیرنگن‌لیکدن بیزیم اوچون، دئمک اوخوجولار اوچون نه قالیر؟ هر زامان ایچی دارتیشما قونوسو ایله دولو اثرلر زامان سوره‌سینده آرا‌دان گئتمیش‌لر، آنجاق محض ادبی اثرلر قالارغی اولموش‌لار. بو اثرلرین آراسیندا اولان فرقلی‌لیک‌لر چوخراق ادبی ده یوخ، تاریخی اولوب. ایندی بیز اؤرنک اوچون گونئی یا قوزئی ادبیاتی ایله باغلی، “بیزیم ادبیاتیمیزین اؤزل یانلاری، اؤزل روحلاری، اؤزل اؤزل‌لیک‌لری وار” کیمی سؤزلری سؤیله‌مک اولارمی؟ منجه یوخ، سؤیله‌مک اولماز. بیزیم ادبیات، هر آنلاشیلماز فانتاستیک اؤزل‌لیک‌لره دایانا‌راق تعریف اولونمور. تک گونئی یا قوزئی ادبیاتی دا دئییل، بوتونلوکله ادبیات ان اوریژینال، ان یئگانه اثرلرین توپلوسو ساییلیر. باریش، دؤیوش، اؤزگه‌لشمه، دوغمالاشما و باشقا- باشقا گئنیش ساحه‌لی قونولار بو اثرلری بیر- بیرینه باغلاییر. منجه چاغداش گونئی ادبیاتی دا بو اؤزل‌لیک‌لردن موستثنی دئییل. بونلا بئله گونئی ادبیاتیندا بیر فرقلی‌لیک وار کی باشقا ادبیات‌لاردا یوخدور. بیلیندییی کیمی بورادا آنا دیلینده هئچ بیر مکتب یوخدور. اجتماعی، سیاسی و کولتورل اوستونلوک فارسجا و عربجه ایله‌دیر. اونا گؤره ده بیز اؤز آنا دیلیمیزده تام بیر اوتودیداکتین بیری‌ییک. اؤزوموز اؤزوموزه هم دیل اؤیره‌دیریک، هم ادبیات. بو جهتدن گونئی ادبیاتی منجه یاری دیلبیلیمسل، یاری ائستئتیک بیر ادبیات اولما‌لی‌دیر. چون، هله چوخ یازارلاریمیز، اؤزل‌لیکله آرالیغا داغیلمیش سایسیز- حسابسیز شاعیرلر آذربایجان تورکجه‌سینی یاخشیجا بیلمیرلر. بو تیپ یازارلار یازدیقجا، اونلارین دیلینی سیاسی آماج‌لارلا اؤزلرینه مال ائدن بیر قروپ آدام‌لار اورتایا چیخیب، دیلیمیزین باشقا بیر دیلدن آیریلدیغینی سؤیله‌ییب مدافعه ائدیرلر. بورادا منیم سؤز قونوم آذربایجان تورکجه‌سی قونوسودور. چون، سؤز داغارجیغی و سؤز آخیشیمی آذربایجان تاریخی‌نین ان بؤیوک سارسینتی‌لاری ایچینده ده بؤیوک بیر سئوگیله قورونوب- ساخلانیلیب، آنجاق بعضی یازارلار بو دیلین ایشلوینی بیله‌رک یا بیلمه‌یه‌رکدن دییشیرلر. منجه آذربایجان تورکجه‌سینده یازان یازارلارین، ادبیاتین ایشلوی‌نین کوتله آراسی گئنیشلتمه‌سینده بؤیوک رولو اولما‌لی‌دیر. بونا گؤره ده بو دیلی، اولدوغوندان داها دا چوخ منیمسه‌مه‌لی‌دیرلر. بئله اولسا، کوتله ده اونلارا باخیب، دوغما دیلینی بوتون ووجودو ایله الینده توتوب ساخلاماغا چالیشار. و بئله‌لیکله دیلینه داها آرتیق اهمیت گؤسترن یئنی بیر جمعیت اولوشوب گلیشیب بؤیویر.

س. گونئی آذربایجان ادبیاتی‌نین داها چوخ پوست‌مودئرنیزمه اوز توتماسی نه ایله باغلی‌دیر؟ سیزین شئعیرلرینیزده ده بو، وار.
ج. بیلیندییی کیمی چاغداش دونیامیزدا غالیب دوشونجه فلسفی ایدئیا‌لارین اساسیندا‌دیر. آرتیق ایندیکی زاماندا بیر یازیچی نه‌یی ادبیات آدلاندیریرسا دئمه‌لی او، ادبیات‌دیر. ادبیاتا ضد اولان فلسفی دوشونجه‌لر ده آز اولماییب. بونلار منجه تکی آختالانمیش ادبیاتا دئییل، بوتونلوکله ادبیاتا قارشی‌دیرلار. بونون عوضینده یالنیز گونئیده ده دئییل، بوتون چاغداش دونیامیزدا ادبیات اؤز آختاریش و گئدیش یولوندا دیرلندیریلیر. بو یئنی آختاریش‌لار هم ده یئنی گلیشمه‌لردیر. ادبیاتی اؤنه ایته‌له‌ین گوج بیر زامان‌لار ساده‌جه پاپولیار فورم‌لارلا تأمین ائدیلیردیسه، ایندی اورژینال ادبیاتچی‌لار هئچ ده پاپولیار اولماغی دوشونمورلر. آرتیق اینسان یاشامیندا اولان جوزئی شئی‌لری بیر تنقیدچی کیمی درک ائتمک بؤیوک بیر باشاری ایسته‌ییر. آنجاق پئشه‌کار اوخوجو کوتله‌سی ده بو باشاری‌نین کیمده اولوب- اولمادیغینی یاخشیجا آنلاییب بیلیر. ادبیات گئت- گئده اؤز اوخوجولارینا جدی یاناشدیغی قدر بیر آز دا ایلنجه‌لی و ظارافاتیانا اولور. داها قاباقکی دؤورلر کیمی هئچ بیر یازیچی‌نین حاققی چاتمیر کی اوخوجوسونو حیرص و آجیقلا ایسته‌دییی یئره سوروکله‌سین. بعضن سؤزون دوغروسو شوخلوقدا کئچن کیمی بیر یازیچی گوله- گوله ده اؤز روایتینی اوخوجولارینا چاتدیرا بیلر. بو گونکو یازیچی اؤزونو گولونج ائتمه‌دن، چئوره‌سینده‌کی حادثه‌لری خوش بیر اوز، خوش بیر گولوشله ده روایت ائده بیلر. بو، ایستر- ایسته‌مز چاغیمیزین ادبیاتی‌نین اینجه‌لیک‌لریندن‌دیر و یازیچی‌لارین بو اینجه‌لیک‌لره بؤیوک احتیاج‌لاری وار. منجه ادبیات دونیاسینا گیریشمک چوخ دا چتین بیر ایش دئییل. آنجاق ادبیات دونیاسیندا اولان عومومی آخیم‌لارلا اوز- اوزه دورماق دا، بو گونکو ادبیاتین نورماللیغی ساییلیر. بو زامانین ادبیاتی هر شئیی جدی سایسا دا، اؤزونو چوخ جدی سایمیر. بو، چوخ طبیعی بیر پروسئس‌دیر. گونئیده ده باشقا یئرلر کیمی اؤزل‌لیکله گنج نسیل بو پروسئسی آز دا اولسا دویوب- دوشونوبلر. بو گنج نسیلی دستکله‌ین اولسا، ادبیات دونیاسیندا چوخ بؤیوک دییشیکلیک‌لرین یارانماسینا شاهید اولاریق. منجه پوست‌مودئرن ادبیات چوخ طبیعی بیر حالدا یارانان ادبیات‌دیر. اونو یارا‌دان‌لار اؤز- اؤزلرینه اوتوروب “من ایندی گرک بیر پوست‌مودئرن ادبیات یارادام” دئمیرلر. هر زامان بوتون تاریخده یئنی دونیا یاراتماغا جان آتان عاغیللی و چالیشقان اینسان‌لار اولوب. مودئرن ادبیاتین تاریخینده ده اؤز زامانیندا بؤیوک بیر بیلگی ایله گله‌جه‌یی دوشونه‌رک تصویره چکن شاعیرلر و یازیچی‌لار اولوب. و ایندی گؤره‌سن اونلارین تصویر ائتدییی گله‌جکمی یوخسا یوخ؟ بو سوال‌لار هر زامان اینسانی دوشونمه‌یه مجبور ائدیر. منجه یازیچی‌لار اؤز زامان‌لاریندا و اؤز یاشام یئرلرینده ان یالنیز بیریسی اولا‌راق بؤیوک دوشونجه‌لره دالیب، هانکی نتیجه‌یه چاتیب- چاتمایاجاغینی آلدیرما‌دان یازیرلار. آنجاق هر زامان دا هانکی نتیجه‌یه اولور اولسون چاتیلیر. ادبیاتدا بو قدر آخیم‌لارین یارانماسی همن چاتیلان نتیجه‌لر دئییلمی؟ هر زامان هاچانسا، هارداسا بیر آخیم یارانیر، سونرا او آخیم دییشیلیر و باشقاسی یارانیر، بئله‌لیکله ده دونیا و دونیادا یاشایان اینسان‌لارین یاشام و دوشونجه طرزی زامانلا چییین- چییینه آرد- آردینا دییشیلیب گلیشیر. بو دییشیلیب گلیشمه بیزیم وارلیق گئرچه‌ییمیزدیر. بلکه گونئیین ده دونیایلا بیرلیکده پوست‌مودئرنیزمه اوز توتماسی همن بو گئرچکدن قایناقلانیر. پوست‌مودئرنیزم آخیمی دا هله‌لیک بیر یئنی‌لیک‌دیر. یئنی‌لیک‌لرسه هر زامان اینسان جمعیتیندن قاچماقدا‌دیر. اینسان هارداسا، هانکیسا بیر یئنی‌لیکله گؤروشدومو، تئز ده اوندان آیریلما‌لی اولور. باشقا بیر دئییشله، آیریلیغین کؤکو گؤروشده‌دیر. سئودییین بیریسینی تام قوجاغینا آلدیغین چاغدا ایتیریرسن. یئنی‌لیک‌لر سئوگیلی بیر قادین کیمی، بیر آنلیق سس، بیر آنلیق نفس کیمی گلیب کئچیر. یئنی‌لیک عؤموردور. قادین عؤموردور. عؤمور بیر آنلیق‌دیر. هر شئی بو دونیادا سانکی بیر آنلیق‌دیر. دئمک ایسته‌ییرم کی بو گونکو ادبیاتدا پوست‌مودئرنیزم ده بوتون باشقا آخیم‌لار کیمی بیر سیرا گئرچک‌لرین کشفی ایله اؤز- اؤزوندن یارانان بیر تپکی‌دیر ساده‌جه. اولا بیلسین هله بوندان بئله “re postmodernism” یا باشقا آدلارلا اورتایا چیخان آخیم‌لارین دا شاهیدی اولاجاغیق.

س. سیزین نثر اثرلرینیزده هاراداسا عنعنه‌وی‌لیکدن اوزاقلاشماق گؤردوم. سانکی شئعیره بنزییر.
ج. منیم نثر اثرلریمین هامی‌سی دا بئله دئییل. آنجاق سیزینله راضیلاشماماق دا اولمور.

س. بو تای یازارلاریندان‌ کیم‌لری تانیییرسینیز، اوخویورسونوز؟
ج. چوخ‌لارینی تانیییر، اوخویورام. عمومیتله گنج‌لیک چاغلاریمدان‌ قوزئی ادبیاتی ایله چوخ اوغراشمیشام. رومان، پووئست، حئکایه، شئعیر و باشقا ژانرلاردا اولان یازی‌لارینی هر زامان واختیم ایجازه وئرنه قدر ایزله‌میشم. قوزئیده تانیییب اوخودوغوم یازارلارین آدلارینی سیرایا دوزسم، اوپ- اوزون بیر سطیر اولار.

س. گونئیده تورک دیلینده ادبی درگی‌لر وارمی؟
ج. آرا- سیرا اولور. فصیل‌لیک شکیلینده چیخان درگی‌لر وار. آنجاق سایی‌سی اولدوقجا آزدیر. آز دا اوخوجولاری وار. بو درگی‌لرین بیر سیراسی بیلدیییمجه قوزئیده ده تانینیرلار. میثال اوچون وارلیق، آذری و ب….

س. حاضردا نه یازیرسینیز؟
ج. سون واخت‌لار یازدیغیم یئنی شئعیرلردن “دنیزین دینج یوخوسو” آدیندا بیر توپلو حاضرلاماقدایام. یقین کی ایران ایسلامی ایرشاد ایداره‌سی موجوویز وئررسه چاپ اولا‌جاق. وئرمه‌سه ده کی گوجوموز یوخ، توپوموز یوخ، توفه‌ییمیز یوخ (گوله- گوله!)

***

ایضاح:
بو موصاخیبه بوندان اؤنجه باکی شهرینده یاییلیبدیر.
http://medeniyyet.az/new/?name=content&content=31292