آذربایجان موغاملاری(ایکینجی بؤلوم- موغامین قورولوشو)
فرهاد جعفری

آذربایجان موغام‌لاری موختلیف ایری و کیچیک حیصه‌لره بؤلونور. بونلارین بیر سیراسی اینسترومئنتال شکیلده ایفا اولونور، بعضیسی ده ووکال – اینسترومئنتال شکیلده: درآمد، برداشت، مایه، ‌شعبه، گوشه، تصنیف، رنگ، آواز و…. بو حیصه‌لر وزن باخیمیندان اوچ دسته‌یه بؤلونورلر: وزنلی(بحرلی)حیصه‌لر: رنگ، دیرینگی، درآمد و تصنیف. سربست وزنلی (بحرلی) حیصه‌لر: ‌شعبه‌لر، گوشه‌لر، مایه، برداشت. قاریشیق وزنلی (یاریم بحرلی) حیصه‌لر: ضربی موغام‌لار او جومله‌دن هئیراتی، اووشاری، قاراباغ شکسته‌سی، عزال و…، موغام‌لارین ریتمیک یئرلری او جومله‌دن راست موغامیندا عشاقین ریتمیک یئری، راهاب موغامیندا مسیحی‌نین ریتم یئری، بایاتی شیرازدا دلربانین ریتمیک یئری، همایون و شوشتر موغام‌لاریندا کیچیک مثنوی و ها بئله دشتی، نوا، افشاری موغام‌لاری‌نین ریتمیک حیصه‌لری و….
‌شعبه (Şöbə = بؤلوم): ‌شعبه؛ عرب سؤزو اؤلموش و آذربایجان تورکجه‌سینده بؤلوم آنلامینی داشیییر. قدیم شرق موسیقی‌سینده ‌شعبه‌لرین سایی ۲۴ اولموشدور، هر بیر موغام ایکی ‌شعبه‌دن عبارت اولموش و نهایتا موسیقی‌ده بیر قایدا اولاراق بیر ‌شعبه‌دن ایکی گوشه وجودا گلیرمیش. میثال: بوسلیک موغامی نوروز صبا و عشیران ‌شعبه‌لرینه بؤلونرمیش و نوروز صبا ‌شعبه‌سی دوگاه و محسنی گوشه‌لرین قورورموش.
آذربایجان چاغداش موسیقی‌شوناسلیغیندا موستقیل، بیتکین و سربست وزنلی اولان و موغام لادلاری‌نین بیرینه اساسلانان موغام پارچاسی، ‌شعبه آدلانیر. میثال اوچون شوشتر موغامیندا ترکیب شعبه‌سی شوشتر لادینا باغلی‌دیر. ‌شعبه‌لر؛ موغامین بینؤورسینی تشکیل ائدیرلر. میثال: « شور- شاهناز، بایاتی قاجار، شکسته فارس، سماع شمس، حجاز و سارنج » شور موغامی‌نین ‌شعبه‌لریدیلر.
اَیاق (Əyaq): هر شعبه‌نین اؤزونه مخصوص ایاغی اولور. باشقا ایفاده ایله دئییلسه، ایفاچی بیر شعبه‌دن باشقا ‌شعبه‌یه کئچیت آلماق اوچون گرک بیرینجی ‌شعبه‌نی سونا چاتدیرسین، اوندان سونرا رنگ یا تصنیف چالینما/ اوخونما یا دا آواز واسیطه‌سی ایله باشقا ‌شعبه‌یه کئچسین، بو ایشه آذربایجان موغام ایفاچیلیغیندا ایاق دئییلیر. ‌شعبه‌لردن علاوه هر موغامین اؤزونه مخصوص ایاغی اولور، او دا مایه‌یه قاییتماق‌لا مومکون اولور.
گوشه(Guşə = قوشه): گوشه و داها دقیق دئسک قوشه (Quşə) تورک سؤزجوگو اولموش و موسیقی ده موغام ‌شعبه‌لرینین ایچینده ایفا اولونان و حجمجه کیچیک اولان، آنجاق آیدین، بیتکین و سربست وزنلی موسیقی فیکیرینه دئییلیر. شرق خالقلارینین کلاسیک موسیقی‌سینده گوشه‌لرین سایی ۴۸ اولموش و هر ‌شعبه‌دن ایکی گوشه استخراج اولونارمیش. بوگونکو موغام گوشه‌لری؛ واخت ایله کئچمیشده موستقیل موغام ‌شعبه‌لری اولموش، آنجاق زامان کئچدیکجه اونلارین بعضی مئلودیلری اونودولموش و حجمجه قیسالمیش، نهایتده گوشه شکلینه دوشموشلر. میثال: حسینی و راک راست موغامیندا – شاه ختایی، دوگاه و ماوراءالنهر بایاتی قاجار موغامیندا، موخالیف، قرّه و مغلوب چاهارگاه موغامیندا و… گوشه ساییلیرلار.
گوشه ایله شعبه‌نی بیری – بیریندن فرقلندیرن جهت یالنیز اونلارین حجمی اولمامیش، بلکه ده اونلار ایاق(یئکون وورماق) باخیمیندان دا بیری بیریندن فرقلنیرلر. بئله کی بوندان اؤنجه ایشاره اولوندوغو کیمی ‌شعبه‌لر اؤزل ایاق‌لارا مالیکدیرلر، حال بو کی گوشه‌لرین ایاق‌لاری اکثر حال‌لاردا ‌شعبه‌لرین ایاق‌لار ایله عینی اولور. آنجاق استثناء اولاراق اولا بیلر بیر گوشه‌نین ایاغی اونون منسوب اولدوغو شعبه‌نین ایاغی ایله فرقلنسین. بؤیوک موغام ‌شعبه‌لرینین گوشه‌لری ده سایجا چوخ اولور، آنجاق کیچیک ‌شعبه‌لره یالنیز بیر گوشه داخیل اولور.
برداشت (Bərdaşt = گیریش): برداشت فارس سؤزو اولموش و تورکجه گؤتورمک مصدری ایله عینی دیر. آنجاق موغام موسیقی‌سینده موغاما گیریش رولونو ایفا ائتدیگی اوچون «گیریش» سؤزونو اونون یئرینه ایشلدیلمه سی مصلحت گؤرونور. برداشت؛ موغام‌لارین اولینده موغاما گیریش اوچون چالینان و یا چالنیب – اوخونان سربست بحرلی اولان، کیچیک موغام ‌شعبه سی دئمکدیر. برداشت همیشه موغامین زیل شعبه‌لرینه اساسلانمیش و مئلودی سی او ‌شعبه‌دن آلینیر. بونا گؤره کی موغام باشلانارکن، موغامین زیل (اوجا) پرده ده ایفا اولونماسی دینله ییجی نین ماراغی نی موغامین دینله‌مه‌سینه داها آرتیریر و بئله‌لیکله دینله‌ییجی هانسی موغامین ایفا اولونماسینی باشا دوشوب و او موغامین دینله‌مه‌گینی گؤزله‌ییر. میثال اوچون راست موغامی‌نین برداشتی عراق ‌شعبه‌سی اوزه‌رینده و یا چاهارگاه موغامی‌نین برداشتی منصوریه اوزه‌رینده قورولور و….
برداشتین اینسترومئنتال ایفاچیلیقدا اؤنملی رولو اولموش و موغام اونون ایفاسی ایله باشلانیر، آنجاق ووکال – اینسترومئنتال ایفاچیلیقدا، اونون ووکال ایفاسی خواننده دن آسیلی‌دیر؛ یعنی خواننده برداشتی اوخویا بیلر یا دا اونو اینتسترومئنتال ایفاچیلغا بوراخا بیلر. آذربایجاندا موغام‌لارین برداشت‌سیز اوخوماغی کئچمیشده بیر عنعنه‌یه چئوریلمیشدی و خان شوشنیسکی، متعلّم متعلّموو، ابوالفتح علی‌یئو، عاریف بابایئو و باشقالاری کیمی خواننده‌لر موغام‌لاری برداشت‌سیز ایفا ائتمیشلر. حال بو کی بعضی خواننده‌لر ده او جومله‌دن: حاجی بابا حسینوو، یعقوب محمدوو، عالیم قاسیموو، آغاخان عبدالله یئو و… اکثر حال لاردا موغام‌لاری برداشت ایله اوخوموشلار. موغام‌لارین برداشتینی ووکال – اینسترومئنتال شکیلده ایفا ائتمک موغام ایفاچیلیغیندا یئنی‌لیک ساییلیر. بعضی موغام‌لارین برداشتی‌نین اؤزونه مخصوص آدی اولور. راست موغامیندا نوروز رونده، شوشتر موغامیندا بزمگاه، رهاب موغامیندا امیری، ماهور هیندی ده سوز و گداز و…
مایه (=Mayə تمل): آذربایجان موسیقی‌سینده مایه سؤزو ایکی آنلامی ایفاده ائدیر. بیرینجیسی قدیم موسیقی تاریخی ایله باغلی اولموش و واخت ایله «آوازات ستّه» آدلانان، آلتی آوازدان بیری اولان مایه دئمکدیر. مایه‌نین بو مفهومو داها اونودولموش و چاغداش موسیقی‌شناسلیقدا مایه‌دن مقصد اونون ایکینجی آنلامی‌دیر. یعنی برداشتدان سونرا ایفا اولونان، موستقیل، بیتکین و سربست بحرلی موغام پارچاسی‌دیر. مایه هر موغامین اساس، مرکزی و هابئله ان بؤیوک شعبه‌سی ساییلیر. اولا بیلر بیر موغام برداشت‌سیز ایفا اولونسون، آنجاق هئچ بیر موغامی مایه‌سیز تصوور ائتمک اولماز. بئله‌لیکله برداشت یالنیز موغاما داخیل اولماق اوچون ایفا اولونور، حال بو کی بوتون موغام‌لار مایه‌دن باشلانمیش، موختلیف ‌شعبه‌لر و گوشه‌لری ایفا اولوندوقدان سونرا یئنه ده موغامین مایه‌سینه قاییتدیقدان سونرا اونون واسیطه‌سی ایله موغام سونا چاتیر.
تصنیف (Təsnif): تصنیف؛ عرب سؤزجوگو اولموش و ووکال – اینسترومئنتال و بحرلی موسیقی حیصه‌سینه دئییلیر. تصنیف‌لرین سؤزلری کوپلئت (ایکی یا نئچه بئیت شعردن عبارت) اساسیندا و ثابت اؤلچولو شعر قالیب‌لریندن او جومله‌دن: کلاسیک شعر‌لردن (غزل و…) و ها بئله شیفاهی ادبیات نمونه‌لریندن (بایاتی، قوشما و…) اولور. هر بیر کوپلئتین سونوندا ناغارات اوخونور. ناغارات تصنیف اوخونارکن هر کوپلئتده تکرار اولونان سؤزلر دئمکدیر. تصنیفین سؤزلری بسته‌کار طرفیندن موسیقی‌یه قوشولورسا او تصنیف بسته‌کار تصنیفی آدلانار: میثال اوستاد سلیمی‌نین بسته‌لدیگی آیریلیق ماهنیسی‌نین سؤزلری فرهاد ابراهیمی‌دن دیر. آنجاق بیر حالدا کی تصنیفین سؤزلری‌نین مولفی، موسیقیسی و بسته‌کاری بللی اولماییرسا خالق ماهنیسی آدلانیر، خالق ماهنی‌لاری – فولکلوروموزون بیر نمونه‌سی اولاراق – نسیلدن نسیله کئچمیش و خالقین یادداشی طریقی ایله بو گونوموزه قدر گلیب چاتمیشدیر. میثال: ساری گلین، قارا گیله، قاچاق نبی، سونا بولبول‌لر، آپاردی سئل‌لر سارانی و… کیمی.
تصنیف موغامین هر یئرینده اوخونا بیلر: درآمد و برداشت آراسیندا، مایه‌دن سونرا، ‌شعبه‌لر آراسیندا و نهایتا موغامین سونوندا. اونا گؤره قطعیتله دئمک اولماز تصنیف همیشه ‌شعبه‌لری تاماملاندیرما اوچون ایشلنیر. بوتؤولوکده تصنیف‌لر منسوب اولدوغو ‌شعبه ایله تانینیرلار: دلکش تصنیفی، حصار تصنیفی، بایاتی اصفهان تصنیفی و یا موغامین آدی ایله آدلانیرلار: راست تصنیفی، شور تصنیفی، همایون تصنیفی، دشتی تصنیفی و…. بیرینجیسی یالنیز منسوب اولدوغو ‌شعبه‌دن سونرا اوخونا بیلر، آنجاق ایکینجیسی منسوب اولدوغو موغامین موختلیف یئرلرینده اوخونا بیلر.
رنگ (Rəng): ‌شعبه‌لر آراسیندا یالنیز اینسترومئنتال شکلیده ایفا اولونان، بحرلی و موسیقی فیکیرینه مالیک اولان، کیچیک موسیقی حیصه‌سی، رنگ دئمکدیر. آنجاق گاهدان موغامین اولینده درآمد یئرینه و یا بؤیوک ‌شعبه‌لرین ایچینده ده ایفا اولونور. رنگ‌لر اؤزلریندن قاباقکی ‌شعبه‌لره باغلی اولموش و مئلودی‌لری او شعبه‌نین مئلودی‌لرینه بنزه‌ییر. رنگ‌لر اوچ نؤع اولور: لیریک (عاشقانه)، رقص رنگ‌لری، مارش رنگ‌لری. رنگ‌لرین چوخوسو ایکینجی نؤعدن اولور. دیرینگی یا دیرینگه(Diringə) حجمجه قیسا رنگه دئییلیر.
درآمد(= Dəramədباشلانیش): درآمد فارس سؤزو اولموش و تورکجه ده باشلانیش دئمکدیر و اونون یئرینه باشلانیش سؤزونون ایشلنمه‌سی مصلحت گؤرونور. درآمد ده رنگ ژانرلاریندان بیری‌دیر و چوخ حال‌لاردا اونون خصوصیتلری رنگ ایله اوست اوسته دوشور. آنجاق درآمد بیر نئچه جهتدن رنگ له فرقلنیر؛ او جومله‌دن: رنگ اوسته ایشاره اولوندوغو کیمی موغامین موختلیف یئرلرینده چالینا بیلر، آنجاق درآمد یالنیز موغامین اولینده چالینار و موغامین باشلانیشی‌دیر. هابئله درآمد رنگه نسبت ایری حجملی اولور. حتی درآمد حاقیندا بئله بیر فیکیر ده وار کی ایفاچی درآمد چالاندا، گرک ایفا اولونان موغامین بوتون ‌شعبه‌لرینی گزسین، حال بو کی رنگلر یالنیز بیر ‌شعبه‌یه منسوب اولمالی دیر.
بعضی موسیقی عالیم‌لریمیز بئله دوشونور‌لر کی درآمد و رنگی اینسترومئنتال ایفاچیلیقدا چالماق اولماز. رافیق ایمرانی «موغام تاریخی» آدلی کیتابیندا درآمد ایله برداشتی بئله فرقلندیریر: «برداشت اینسترومئنتال دستگاه‌لارینین گیریش حیصه‌سی‌دیر، درآمد ایسه ووکال – اینسترومئنتال دستگاه‌لارینین گیریش حیصه‌سی‌دیر». بو مساله‌نین موغام ایفاچیلیغیندا بیر قایدایا چئوریلدیگینه باخمایاراق، رافیق ایمرانی‌نین بو فیکیری ایله قطعیتله راضیلاشماق اولماز، بونا گؤره کی برداشت؛ اینسترومئتال ایفاچیلیقدان علاوه ووکال صورتده ده ایفا اولونور، هم ده کی درآمد هر ایکی نؤع ایفاچیلیقدا چالینیر. بیر چوخ اینسترومئنتال ایفا لاردا او جومله دن عبداله قوربانی نین یاراتدیغی اینسترومئنتال بایاتی شیراز، زابول سئگاهی موغام‌لاریندا، اوستاد سلیمی‌نین تارلا چالدیغی یئتیم سئگاه، بایاتی شیراز موغام‌لاریندا، هابیل علی یئوین کامانچاایله چالدیغی بایاتی شیراز، زابول سئگاهی موغام‌لاریندا و… هم درآمد چالینمیش هم ده موختلیف گؤزل رنگ‌لر ایفا اولونموشدو.
اوستده ایشاره اولوندوغو کیمی بعضی عالیم‌لرین فیکریجه برداشت دا موغامدا درآمد کیمی گیریش رولونو ایفا ائدیر. حال بوکی بونلارین عکسی ده ایفا اولونور: برداشت و درآمد هر ایکی ایفاچیلیقدا دا چالینیر/ اوخونور. اونا گؤره بو فرق‌لردن(فرق حساب اولونورسا) علاوه بونلاری بیری بیریندن آییران باشقا جهت‌لر ده وار. بو قلم صاحیبی‌نین فیکریجه، اونلاری فرقلندیرن ان اؤنملی مساله بحر(وزن) دیر. درآمد؛ بحرلی موسیقی حیصه‌لریندن ساییلیرسا، برداشت؛ موغام ‌شعبه‌لری کیمی سربست بحرده ایفا اولونور. برداشتین، موغامین زیل ‌شعبه‌لری‌نین بیریسینه اساسلانماسی بونلاری آییران باشقا جهت‌لردن بیری دیر. برداشت موغامین گیریشی‌دیرسه، آنجاق درآمد اونون باشلانغیجی ساییلیر.
برداشت ایله درآمدین آراسیندا موجود اولان فرقلردن بیری ده اونلارین اینسترومئنتال یا ووکال – اینسترومئنتال ایفا اولونماسی دیر. درآمد یالنیز اینسترومئنتال صورتده ایفا اولونورسا، برداشت هر ایکی صورتده(هم اینسترومئنتال هم ده ووکال) ده ایفا اولونا بیلر.
آواز (Avaz): آواز سؤزو موسیقی‌ده موختلیف آنلاملاری ایفاده ائدیر:
1- آواز؛ ان ساده شکیلده سس و عربجه صوت دئمکدیر. میثال فیلان خواننده‌نین سسی زیل دیر.
2- شرق خالقلارینین اورتا عصیرلر موسیقی‌سینده موسیقی‌نین ان بؤیوک حیصه‌لری آواز آدلانیرمیش. واخت ایله ۶ آواز، ۱۲ موغام (دایره، جمعی ادوار اولور)، ۲۴ ‌شعبه و ۴۸ گوشه موجود اولموش، آلتی آواز یا آوازات ستّه بونلاردان عبارت اولموشدور: شاهناز، سَلمَک، گوواشت (Govaşt)، مایه، گَردانیّه، نوروز. قدیم موسیقی ده ایکی دایره نین(موغام) بیرلشمه‌سیندن بیر آواز وجودا گلیرمیش. میثال: راست ایله عشاقین قوووشماسیندان گَردانیه ، نوا ایله حجاز موغام‌لاری‌نین بیرلشمه‌سیندن گوواشت آوازی وجودا گلیرمیش. آواز سؤزونون بعضی موسیقی‌لرده او جومله دن فارس موسیقی‌سینده ایزی قالیرسا دا، آنجاق آوازبن آنلاییشی داها اونودولموش و قدیم موسیقی قورولوشونا باغلی‌دیر.
3- چاغداش موسیقی‌شوناسلیقدا آواز آنلامی، موغام ‌شعبه‌لری و گوشه‌لری‌نین ایفاسیندا سربست بحرده و ایسته‌نیلن صورتده (معین بیر لادا اساسلانماق و موغام ایفاچیلیغی قایدالارینی پوزماماق شرطی ایله) اوخونان موسیقی جومله‌لر ایله اوست اوسته دوشور. آوازلار حجمجه ‌شعبه‌لر و گوشه‌لردن کیچیک اولموش و بیر نئچه موسیقی جومله‌سیندن عبارت اولموشلار. گاهدان کیچیک گوشه‌لر سؤزله یوخ یالنیز آوازلا ایفا اولونور. اؤرنک اوچون راست موغامیندا حسینی گوشه‌سی، شوشتر موغامیندا شوشترک.
سینه‌دن سینه‌یه کؤچموش و شیفاهی شکیلده قورونوب، ساخلانیلمیش بو موسیقی جومله‌لری، سؤز باخیمیندان اؤزل بیر آنلام داشیمیرلار. بو عنعنه بعضی موغام‌لاردا داها چوخ گوزه دَییر و جومله‌لری اولدوقجا اوزون اولور. میثال: اورتا ماهور موغامی. آواز لار؛ ‌شعبه‌لر و گوشه‌لرین اولینده، اورتاسیندا و نهایت سونوندا و ایستر بم پرده‌لرده، ایستر اورتا پرده‌لرده و ایسترسه ده زیل پرده‌لرده ایفا اولونار. خیردالیقلار، بوغازلار، زنگوله‌لر کیمی موختلیف موغام بزکلری ده آوازلار ایچینده یئرلشیرلر. میثال:
–           دال ای، دال ای، دال ای، آخ، یار یار، یار یار، یار ای، یار هی، ای.
–           یار آمان آمان، آی امان ای، جان ای.
قدیم موسیقی جدول‌لرینه اساسلاناراق شرق خالقلارینین قدیم موسیقی‌سی ۶ آواز، ۱۲ دایره، ۲۴ ‌شعبه، ۴۸ گوشه دن عبارت اولموشدور. بونلار عصیرلر بویو موختلیف دگیشیک‌لره معروض قالاراق بو خالقلارین موسیقیسینی فورمالشدیرمیشلار. موغام‌لار یا او عصیرلرین تعبیریجه دایره‌لرین(جمعی اولور ادوار، ادوار مشهوره) سایی ۱۲ اولموشدور: راست، عشّاق، عراق، حجاز، حسینی، بَزورگ، نوا، زنگوله، بوسَلیک، راهوی (رَهاوی)، زیر افکند، اصفهان. بو ۱۲ اساس موغامدان یالنیز «راست»؛ اساس موغام‌لار سیراسیندا قورونوب ساخلانیلیر، هم ده نوا قیسا موغام‌لار ترکیبنده دیر، بو گون بو ایکی موغامدان ساوایی باشقا موغام‌لار، ‌شعبه یا گوشه شکلینه دوشموش، یا دا همیشه‌لیک اولاراق سیرادان چیخمیشدیر. عشاق، عراق و حسینی، راست موغامی ترکیبینده ‌شعبه و گوشه شکلینه دوشموشلر. ها بئله حجاز؛ شور موغامیندا بیر ‌شعبه‌یه چئوریلمیش، رهاوی ده بعضی‌لرین فیکریجه بو گون قیسا موغام‌لارین بیریسی اولان راهاب موغامی‌دیر.
قدیم شرق موسیقیسی سیستئمینده ایکی اساس موغامین بیرلشمه‌سیندن بیر آواز وجودا گلیرمیش، آوازلارین سایی ۶ اولموش. بوندان علاوه هر موغام ایکی ‌شعبه یه مالیک ایدی. میثال اوچون واخت ایله راست موغامی‌نین «مبرقع» و «پنجگاه» آدلی ایکی ‌شعبه‌سی اولموشدور. ها بئله هر ‌شعبه‌دن ایکی گوشه وجودا گلیرمیش. اؤرنک اوچون ماهور ‌شعبه‌سی‌نین « ایکیات» و «طور» آدلی ایکی گوشه‌سی اولموشدور. بئله‌لیکله ۱۲ موغامدان ۲۴ ‌شعبه و ۴۸ گوشه استخراج اولونوردو. ‌شعبه‌لر و گوشه‌لر ده زامان کئچدیکجه دگیشیلمیش، بعضی‌لری اساس موغام‌لار و قیسا موغام‌لار شکلینه دوشموش، بعضی‌لری ایسه همیشه لیک اولاراق سیرادان چیخمیشلار. میثال اوچون کئچمیشده سئگاه؛ حجاز موغامی‌نین بیر ‌شعبه‌سی اولموشدور، آنجاق آذربایجان چاغداش موغام ایفاچیلیغیندا سئگاه بؤیوک بیر موغام عاییله‌سی‌دیر و یئددی اساس موغامدان ساییلان زابول سئگاهیندان علاوه موختلیف موغام‌لار اوندان آیریلیر: میرزه حسین سئگاهی، خاریج سئگاه و قاراباغ شکسته‌سی و… کیمی. بعضی ‌شعبه‌لرده ‌شعبه اهمیتینی اؤزلرینده قورویوب ساخلامیش، آنجاق بیر سیراسی کئچمیشده هانسی موغامین ترکیببینده ایفا اولونوردوسا، بوگون ده او موغامین ترکیبینده ایفا اولونماقدادیر. میثال: پنجگاه ‌شعبه‌سی ایستر کئچمیشده و ایستر‌سه‌ده بو گون راست موغامی ترکیبینده ایفا اولونور. گاهدان بیر سیرا ‌شعبه‌لرین ده یئری دگیشیلمیش و باشقا موغام‌لارین ترکیبینه داخیل اولموشلار: حصار ‌شعبه‌سی کئچمیشده حجاز موغامیندا ایفا اولونارمیشسا، بو گون چاهارگاه موغامی‌نین بیر ‌شعبه‌سی ساییلیر. (آردی وار ……)
قایناق لار:
1-         ایمرانی، رافیق (۱۳۹۰) موغام تاریخی، تبریز، اختر.
2-         زهراب اوو، رامیز (۱۳۸۸) موغامات آذربایجان، تبریز، اختر.
3-         محمد زاده صدیق ، حسین(۱۳۷۹) آشنایی با رسالات موسیقی، تهران، فاخر
4-         Əfrasiyab Bədəlbəyli: İzahli Monoqrafik Musiqi Lüğəti (Elektron Nəşri).
5-         Muğam Ensiklopediyası (Elektron Nəşri).