تبریز آذربایجان تئاتری
ایلهام رحیملی-
کؤچورن: احمد عسگرپور- (۴)
۱۹۱۱-۱۹۱۳ صدقی روح‌الله نخجواندان ایران جولفاسینا کئچیب. اورادا گنج ضیالی‌لارین کؤمکی ایله شهرده‌کی کرانفولوو تئاتریندا عبدالرحیم بی حقوردی‌یئوین “بختسیز جاوان” فاجعه‌سینین ژان‌باتیست مولیرین “زورن طبیب” کومئدیاسی تاماشالارینی گؤستریب. رول‌لارین اکثریتینی یئرلی تئاتر هوسکارلاری اویناییبلار. تاماشالارا روسیانین جولفادا ایشله‌ین رسمی نوماینده‌لری ده باخیبلار.
قاسترول باشا چاتاندان سونرا صدقی روح‌الله یئرلی هوسکارلارلا بیر نئچه مسخره و وودئویلین متن‌لرینین آذربایجانجا ال یازمالارینی وئریب. اوزون ایللر جنوبی آذربایجانین بیر سیرا شهرلرینده و اساسن تبریزده تئاتر هوسکارلاری همین الیازمالار اساسیندا تاماشالار حاضیرلاییبلار.
مهدی‌خان شفیع‌زاده‌نین رئژیسورلوغو ایله عبدالرحیم بی حقوردیئووین “خیالت” درامی ۱۹۱۲ینجی ایلده تاماشایا قویولوب.
باکیدا “نجات” جمعیتی تئاتر دسته‌سینین مشهور کومیک آکتیورو میرزاغا علیئو پاییزدا تیفلیس شهرینه گئدیب اورادا معین قاسترول تاماشالاری گؤسترندن سونرا یئرلی آکتیریسا گؤیرچین خانیملا ایرانا یوللانیب. جولفادان کئچرک تبریزه گلیب. اونلار بورادا تبریزین تئاتر هوسکارلارینین یاخیندان اشتراکی‌ایله اوزئیر بی حاجی‌بی‌اوون اوپراتتارلارینی و بیر نئچه مزه‌لی مسخره‌نی تاماشایا حاضیرلاییبلار.
تیفلیس آکتیورلاری میرزه‌علی عباسوو باشدا اولماقلا بیر دسته ۱۹۱۳نجو ایلده تبریزه قاسترولا گلیب. لاکین شهر حاکیمی حاجی صمد خان‌ین تاکیدی ایله دسته سفرینی یاریمچیق قویمالی اولوب. یئرلی آکتیورلار ایسه قاسترول باش توتماماسینا باخمایاراق، ایلین مختلیف واختلاریندا کیچیک مسخره‌لرله چیخیشلار ائدیب.
۱۹۱۴ عباس‌میرزا شریفزاده فورال، مارت، آپریل و مای آیلاریندا رشت‌ده، همچنین تهراندا، قزوین‌ده، انزلی‌ده قاسترول تورنئسی کئچیب. اونون رئپرتوآری عبدالرحیم بی حقوردی‌یئوین “آغا محمد شاه قاجار” نریمان نریمانوون “نادرشاه افشار”، نجف‌بی وزیروون “مصیبت فخرالدین”، “یاغیشدان چیخدیق، یاغمورا دوشدوک” (حاجی قمبر) اثرلرینین تاماشالاریندان عبارت‌ایدی.
بکتاشی‌نین باشچیلیغی و رئژیسورلوغو ایله تبریزین تئاتر هوسکارلاری نامیق کمال‌ین “بختسیز بالا” (زاولی چوجوق آدی ایله) درامینی تاماشایا حاضیرلاییبلار.
تیفلیسدن گلمیش هم‌یئرلیلریمیزین اون دؤرد آکتیوردان و ایکی آکتیریسادان عبارت دسته‌سی تبریزین روس کلوبوندا اوزئیر حاجی‌بی‌اوون “اصلی و کرم” اوپئراسینی، “او اولماسین، بو اولسون” (مشدی عباد)، “آرشین مال آلان”، ذولفقار بی حاجی‌بی‌اوون “اللی یاشیندا جاوان” اوپئراتتالارین، شمس‌الدین سامی‌نین “دمیرچی کاوه”، عبدالرحیم بی حقوردی‌یئوین “داغیلان تیفاق”، “پری جادو”، نریمان نریمانوون “نادرشاه افشار” درام و فاجعه‌لرینی گؤستریبلر. اونلار اورمو شهرینه ده گئدیبلر. قاسترول مدتینده دسته‌یه عبدالرحیم بی حقوردی‌یئوین “آغا محمدشاه قاجار” فاجعه‌سینی اویناماغا اجازه وئریلمه‌ییب.
آذربایجان ریسپوبلیکاسی‌نین خالق آرتیستی مصطفی مردانوو همین قاسترولو خاطیرلایاراق یازیر: “ایلک گونلر بورادا بیزیم اوچون یاخشی اولمادی. “آغا محمدشاه قاجار” اثرینین آفیشاسینی دیوارا ووردوغدا آژانلار میرزه‌علی عباسوو، منی، اشرف یوزباشووو و میرزاخان قولی‌یئوی حبسه آلدیلار. بیزیم بو “نالایق” حرکتیمیز تبریز حؤکومتی‌نین خوشونا گلمه‌دی. نظمیه‌ده: -“بیز سیزی قوناق بیلیب قبول ائتدیک، تاماشا گؤسترمه‌یه اذن وئردیک. داها حضرت قاجارین آدینی دیوارا وورماق نه‌یه لازیم؟”- دئییب، بیزی قارانلیق بیر داما سالدیلار.
روسیا سفیری ایشه قاریشماسایدی ، بیزی چتینلیک‌له حبسدن آزاد ائده‌جکدیلر. “آغا محمدشاه قاجار” اثرینی اویناماماق شرطی ایله بیزی آزاد ائتدیلر.
بیرینجی گؤستردیگیمیز تاماشا “آرشین مال آلان” بؤیوک موفقیتله کئچدی. بئله‌لیکله، بو تاماشانی ائرته‌سی گون یئنه تکرار گؤسترمه‌لی اولدوق.
تئاترا بؤیوک ماراق گؤسترن تبریز تاماشاچی‌لاری “نادر شاه” اثرینه حدسیز سئوینجله باخدیلار.
بو واختلار اورمو شهری بیر خان طرفیندن تالان ائدیلیب داغیدیلمیشدی. اشرف یوزباشوو تبریزین مجاهیدلری و ترقی‌پرور آداملاری “ائرمنی” مهدیخانین (اونا شلیاپا قویدوغونا گؤره بو آدی وئرمیشدیلر)، سید حسین‌ین و مرندلی اسماعیل‌ین کؤمکی ایله “دمیرچی کاوه” اثرینی گؤسترمه‌یه اجازه آلدی. بیز بو تاماشانی اورمودا تالان زامانی عذاب چکمیش جاماعاتین نفعینه وئردیک.
تبریز اهالیسی انقلاب روحلو اثرلره بؤیوک هوسله تاماشا ائدیردی. آفیشالار وورولان کیمی تاماشادان اوچ گون قاباق بلیط‌لر ساتیلیب قورتاریردی(۶).
بو دسته ایستی‌لر دوشنده اؤز تاماشالارینی صدقی روح‌الله‌ین تیکدیردیگی تئاتریندا اویناییب. آرادا مرندده ده تاماشالار وئره‌رک یئنی‌دن تبریزه قاییدیب. اونلارین گؤستردیک‌لری تاماشالاردا مهدی‌خان شفیع‌زاده، معبودزاده، حاجی خان چلبی، اسماعیل موزدوری اساس رول‌لاردا، بیر سیرا هوسکارلار ایسه ائپیزود پرسوناژلاردا چیخیش ائدیبلر.
۱۹۱۵ مهدی‌خان شفیع‌زاده تئاتر هوسکارلارینین بیر یئره توپلانماسی و تاماشالار حاضیرلاماسی اوچون خیلی ایش گؤروب. اونون تشبثی‌ایله معین گریم وسائطی، بیغ و ساققال الده اولونوب. دسته‌نین عضولری اؤز قووه‌لری ایله رئکویزیت توپلایا بیلیبلر. بیر نئچه کیچیک حجملی آرخالیخ پرده دوزلدیبلر و اونلاریندا اوزه‌رینه، پریمیتیو حالدا اولسادا، معین منظره رسملری چکیبلر.
تروپپانین باشچیسی شفیع‌زاده‌نین تشبثی‌ایله خالق میدان تئاتریندا، شبیه تاماشالاریندا استفاده ائدیلن تاماشا لوازماتلارینی توپلاییبلار. ماراقلیدیر کی، معین تاریخی موضوعلو اثرلری تاماشایا قویان تئاتر دسته‌سی اویون واختی حقیقی قالخان و قلینجلاردان، حقیقی نیزه و کاماندان، ائله‌جه‌ده دیگر حقیقی دؤیوش سورساتلاریندان استفاده ائدیب. همین سورساتلارلا پئشه‌کارجاسینا، سررشته‌لی حالدا داورانماق اوچون هوسکار آکتیورلار خصوصی تعلیملر کئچیردیلر.
تئاتر هوسکارلاری ۱۹۱۵ینجی ایلده مختلف تیپلی مکتبلرده درام درنک‌لری یاراتماق اوچون تشبث گؤستریبلر. اونلار عینی مضحکه‌لرده شاگیردلرله بیرلیکده رول‌لار اویناییبلار. ماراقلی کونسرت-موسامیره پروگرام‌لاری دا حاضیرلانیب.
بؤیوک‌خان نخجوانی 1913ینجی ایلده نخجوان شهرینده اولوب. بیر مدت ایرانا دؤنندن سونرا یئنه نخجوانا گئدیب. بورادا شهرین ضیالیلاری‌ایله دوستلوق ائدیر، مکتبلره مادی کؤمک‌لیک گؤستریردی. رئژیسور نخجوانی بورانین تئاتر هوسکارلارینین قووه‌سیله بیر سیرا تاماشالار حاضیرلاییب. نخجواندا داها چوخ پوپولیارلیق قازانان صحنه اثری ” قونشو قوشو اولسا کور قیز اره گئده‌ر” (رشید بی افندی‌یئو) تاماشاسی اولوب.
مترقی فیکیرلی ضیالی، جنوبی آذربایجاندا رئژیسور صنعتی‌نین فورمالاشماسیندا ثمره‌لی ایشلر گؤرموش بؤیوک خان نخجوانی دراماتورق رشید بی افندی‌یئوین “قونشو قوشو اولسا کور قیز اره گئده‌ر” وودئویل- مسخره‌سینی ۱۹۱۴ینجی ایلده تبریزده ده تاماشایا قویوب. اونون قورولوشوندا هاشیم بی وزیرووون “دؤیمه قاپیمی ، دؤیرلر قاپینی” مضحکه‌سی ده تاماشاچی‌لار طرفیندن ماراقلا قارشیلانیب.
۱۹۱۶ صدقی روح‌الله‌نین تبریزه بو گلیشی یئرلی تئاتر هوسکارلارینین یارادیجیلیق آختاریشلاری اوچون داها اوغورلو اولوب. سئنتیابر و اوکتئیابر آیلاریندا اونلار خیلی تاماشا گؤستریبلر. خیریه جمعیتی صحنه‌سینده، “آرامی” (“آرامیان تئاتری” کیمی ده یازیلیب) بیناسیندا عبدالرحیم بی حقوردی‌یئوین “بختسیز جاوان” (۲۲ سئنتیابر)، “پری جادو”، ترجومه اولموش “پرویز بی”، یاخود “فداکار حریت”، ایوان تورگینوین “پولسوزلوق” (جیحون حاجی‌بی‌لی‌نین ترجومه- تبدیلینده)، اوزئیر بی حاجی‌بی‌اووون “لئیلی و مجنون”، حسن بدرالدین‌ین “ندامت” یاخود “مستعلی‌شاه”، میر محمود کاظیمووسکی‌نین “همشری منزیلی” اثرلرینین تاماشالاری گؤستریلیب.
“جهالت” تاماشاسیندا باش رول اولان آغامورادی تاماشاسی‌نین رئژیسورو صدقی روح‌الله اویناییب. تبریز آکتیورلاری اسماعیل واهابزاده (رضا)، محمد واهابزاده (جعفرقلی)، احمد وکیلی(خلیل)، حاجی‌خان چلبی(حاجی باقر)، خلیل برادری(میرزه یوسف)، خلیل‌زاده(حسن)، سعید مؤیدزاده(احمد) دیگر رول‌لاری ایفا ائدیبلر.
صدقی روح‌الله‌نین قورولوشوندا اوینانیلان “همشری منزیلینده” تاماشاسیندا باش رولو صدقی روح‌الله (آغا موراد) ایفا ائدیب. یئرده قالان بوتون پرسوناژلاری تبریزین تئاتر هوسکارلاری سعید مؤیدزاده(احمد)، اسماعیل واهابزاده(رضا)، محمد واهابزاده(جعفرقلی)، احمد وکیلی(خلیل)، خلیل برادری(میرزه یوسف)، خلیل‌زاده(حسن)، افتخار(داش دمیر) اویناییبلار……
