محمدلو عباسی‌دن خاطره‌لری
هاشم ترلان
۱۳۲۴-ینجی ایل شهریورین۱۲سینده آذربایجاندا یئنی بهار کولکلری اسنده، تهراندا محمدرضانین شاهلیق اداره‌سینین پایه‌لرینی تیتره‌مه‌یه باشلادی. آذرین ۲۱-ینده‌ایسه خالقیمیزین ایگید اوغلو پیشه‌ورینین رهبرلیگی آلتیندا آذربایجان دموکرات فیرقه‌سینین پایه‌لری قویولدو. فیرقه‌نین دؤره‌سینه توپلانان فدایی دسته‌لری، مرکزین قولدورلوق حرکتینه سون قویدو. آذربایجاندا یئنی حیات باشلاندی. بئله بیر زاماندا دونیا ایکینجی دونیا محاربه‌سینین چتینلیکلری آلتیندا ال آماندا ایدی. ایران اوچ بؤیوک دولتلرین اشغالی آلتیندا ایدی. آذربایجاندا یئرلشن شوروی قوشونلاری تبریزده “وطن یولوندا” آدلی روزنامه نشر ائدیردی.
من او زاماندا تهراندا اولوردوم. یازدیغیم شعرلر بو روزنامه‌ده چاپ اولوردو. من تهراندا اولسامدا، آذربایجاندا گئدن آزادلیق حرکاتینی ایزله‌ییردیم. ۲۱آذر نهضتیندن سونرا ائرته‌سی گونو تبریزه گئتدیم. (من باکیدا آنادان اولموشام .اورتا مکتبده درس اوخویوردوم، غیلمان ایلکین آدلی معلیمیمیز وار ایدی.) اونو “وطن یولوندا” روزنامه‌سینین اداره‌سینده گؤردوم. گؤروشندن سونرا او مندن سوروشدو؟ سن باکیدا شعر یازیردین ، بس نه اوچون ایندی یازمیرسان؟ (منیم بیر شعریم باکیدا چاپ اولموشدو. معلیمیمه جواب وئردیم.- من یئنه ده شعر یازیرام. تهراندا هاشم حسن زاده عنوانی‌ایله سیزه گؤندریرم، سیزده چاپ ائدیرسینیز. غیلمان معلیم دئدی: بس تهراندان بیزه شعر یازیب گؤندرن سیزسیز؟ دئدیم بلی منم. معلیمیم منیم الیمدن دوتوب دئدی : گل گئده‌ک سنی جعفر خندان ایله تانیش ائدیم.
او منی بؤیوک بیر سالونا آپاردی. اوردا آدلارینی ائشیتدیگیم، اؤزلرینی گؤرمه‌دیگیم گؤرکمیللی شاعر و یازیچیلارلا آشنا ائله‌دی. جعفر خندان، انور محمد خانلی، بسته کارجهانگیر جهانگیروولا منی تانیش ائدیب دئدی: هاشم حسن زاده باکیدا منیم شاگردیم اولوب، تهراندان بیزه شعر یازیب گؤندره‌نین اؤزودور. جعفر خندان بو سؤزلری ائشیدن کیمی خبر آلدی، ایندی فیکرینیز نه‌دیر؟ تبریز ده قالاجاقسینیز یادا تهرانا گئده جکسینیز؟ من جواب وئردیم، اگر تبریزده ایش اولسا قالماق ایسته‌ییرم. سالون خلوت اولاندان سونرا جعفر خندان زنگ ووردو،ا وجا بویلو بیر کاپیتان ایچری گلدی. جعفر خندان منی اونا نشان وئریب دئدی، دوستوموز هاشم حسن زاده نین گؤره‌جگی ایشلرله تانیش ائله؛ او محمدلو عباسی‌نین یئرینده ایشله‌یه‌جک.
من محمدلو عباسینی اوزاقداندا اولسا تانییردیم. اونون “وطن یولوندا”، باکیدا چاپ اولان، تبریزده یاییلان (آذربایجان) مجلله سینده چاپ اولان مقاله لرینین هامیسینی اوخوموشدوم. کاپیتان سلیمانوو منی اوز ایش اوتاقینا آپاریب گؤره‌جه‌ییم ایشلر باره‌سینده دئدی: بیز تبریزده اولان اداره لره، مدرسه لره، کارخانالارا روزنامه وئریریک، آمما اونلار آبونه پوللارینی بیزه قایتارمیرلار. بیز سنه قبض دفترچه سی وئره جه ییک، معین آدرسلره گئدیب آبونه پوللارینی آلیب رسید وئره جکسن. اگر آبونه قیمتینی قایتارماسالار روزنامه لری قطع اولاجاقدیر.
من جدیتله ایشه باشلادیم. اون گوندن سونرا سلیمانوو منه دئدیِ: ایشلرین اعلادیر، آبونه پوللاری گئری قاییتماقدادیر. “وطن یولوندا” روزنامه‌سینین دفترینده شاعرلر مجلسی اوز ایشینه ادامه وئریردی. تبریز شاعرلری هفته ده بیر گون بو مجلس ده شرکت ائدیردیلر. مجلس بؤیوک بیر سالوندا تشکیل اولوردو. تبریزین آدلی سانلی شاعرلری بوردا شرکت ائدیردیلر. ایندی او شاعرلردن ایکی نفری حیاتدادیر. مظفر درفشی و من ( او زامانکی هاشم حسن زاده؛ ایندیکی هاشم ترلان) دونیاسینی ده‌ییشن شاعرلردن علی فطرت، میر مهدی اعتماد، بالاش آذراوغلو، یحیی شیدا، چاووشی، نیکنام، صفت، کامل، محمد بی ریا، محمدلو عباسی، مظلومی و باشقالاری شرکت ائدیردیلر.
من چوخ شاعرلر مجلسینده اولموشام. آمما وطن یولونداکی شاعرلر مجلسی قاباقدا گئدیردی. محمدلو عباسی سونرادان آنا دیلیمیزده چاپ اولان درس کتابلارینین رییسی اولدو. بو درس کتابلاری، آذربایجان تاریخینده اولینجی دفعه اولاراق ، مادر یئرینه آنا- پدر یئرینه آتا- آب عوضینه سو یازیردیلار. حتا تازا آنادان اولان اوشاقلارا تورک دیلینده شناسنامه یازیلیردی. من میللی حکومت زامانیندا گؤرولن ایشلر باره‌سینده “گوموشو پئنجک” عنوانلی خاطره‌لی رومانیمدا یازمیشام. بو دانیشیغیمدا ایسه فقط محمدلو عباسی نین میللی حکومتدن سونرا باشینا گلن احوالاتدان دانیشیرام.
قولدور رضاخانین اوغلو، محمدرضانین آذربایجاندا میللی حکومتدن اوره‌یی یارالی ایدی. اونون غدار، حیله‌گر باش وزیری قوام‌السلطنه میللی حکومت ایله باغلادیغی قراردادا گؤره آذربایجاندا انتخابات اولمالی‌ایدی. قرارا گؤره تهراندان آذربایجانا تامینیه قوه‌لری گلمه‌لی‌ایدی. بو قوه‌لر زنگانا گلن کیمی، قوشون فرماندهی زنگانا وارد اولان کیمی آزادلیق عشقی ایله یانانلارا دیوان توتماغا باشلادی. میللی حکومت زامانیندا قاچیب گیزلنن اوباشلار و فئودال زلفقاری‌لر خالقدان انتقام آلماق ایچون میدانا گیردیلر. دولت قوشونلاری میانایا طرف حرکت ائتمه یه باشلادیلار. تبریزده میللی حکومت باشچیلاری سحر چاغی جلسه تشکیل وئریب آقای پیشه وری دولت قوشونلارینین اؤنونده مقاومت ائتمه‌یی پیشنهاد ائتدی. آمما بعضی دولت باشچیلاری آقای پیشه‌ورینین علیهینه چیخدیلار. بو زامان پیشه‌وری بئش نفر اؤز طرفدارلاری ایله تبریزی ترک ائتدیلر.
آذرین۲۳-ینده من‌ده توتولدوم. منی کلانتریه وئردیلر. صاباحیسی گونو بیزی نظمییه آپاردیلار. بورا دؤرت پنجره‌لی سالن ایدی. بیز اولینجی دسته ایدیک. سونرا باشقا کلانتریلردن گلن زندانیلری‌ده بورا گتیردیلر. زندانیلرین سایی دؤرت یوزه چاتدی. ایکی گون آج و سوسوز قالدیق. ترپنمه‌یه یئر یوخ ایدی. توالته گئتمک قدغن اولدوغونا گؤره زندانیلر پنجره‌نی سیندیریب نظمیه‌نین حیطینه ادرار ائدیردیلر. سالونو قوخو باشینا گؤتورموشدو.
دؤرت گوندن سونرا قاپی آچیلدی. بیر نفر دولو انداملی آدامی ایچری ایته‌له‌دیلر. اونون اینینده بیر آلت کؤینه‌گی، بیر ده آلت شلواری وار ایدی. او ایچریده‌کی زندانیلرین اوستونه ییخیلدی. اونون هر طرفی قانلی ایدی. باشینین دونموش توکلری اوزونه تؤکولموشدو. کیم اولدوغونو تانیماق اولموردو. یئر اولمادیغینا گؤره اونو یوخارییا طرف ایته‌له‌ییردیلر. بیز سالونون یوخاری طرفینده یئریمیز وار ایدی. ائشیکده شاختا حؤکمرانلیق ائدیردی. آمما بیزیم یئریمیز ایستی‌ایدی. یارالی زندانی سورونه- سورونه یوخاری باشدا بیزیم اوتوردوغوموز یئره چاتدی. بوردا اونا مانع اولمایان گؤروب راحت اوزاندی. من اوندان خبر آلدیم، سیزین آدینیز نه‌دیر؟ او خیریلتیلی سسسله دئدی: من محمدلو عباسی‌یم. من بو آدی ائشیدن کیمی جانیما تیترشمه دوشدو، تئز اونون اوزونه تؤکولموش ساچلارینی آرالاییب گؤردوم محمدلو عباسی‌نین اؤزودور. او یومولو گؤزلرینی آچیب منی گؤرن کیمی قوللارینی آچیب بوینوما سارییب دئدی: منیم حیاتیم سنه باغلیدیر، منه باخماسان اؤله‌رم. من جواب وئردیم: قورخما من یانیندایام. الیمدن گلنی اسیرگمه‌رم. او آستا-آستا سؤزونه دوام ائتدی: منیم باشیمدا، بدنیمده یارالاریم چوخدور. خواهش ائدیرم بیر آز ایستی سو ایله منیم دونموش ساچلاریمی یوواسان، بلکه آغریلاری آزالا.
من تئز آیاغا دوروب فیکیرلشدیم. بو ایش چتین اولسادا بیر یولو وار ایدی. تئز آیاغا دوروب چوخ چتینلیکله اؤزومو قاپییا یئتیردیم. قاپینین دالیندا تهراندان گلمیش بیر سرباز دایانمیشدی. قاپینی گوجله آرالاییب فارسجا دئدیم: “سرکار سه تومان میدم یک یاقلوی آب جوش به من بده. مریض داریم حالش خیلی بد است.”
سرباز قاپینی برک باغلادی. من امیدیمی الدن وئرمه ییب دئدیم: “سرکار پنج تومان میدم”
بئش تومنلیگی اونا نشان وئردیم. سرباز پولو گؤرن کیمی مندن آلیب “صبر کن!” دئییب، گئتدی. بیر آزدان سونرا روبرو اوتاقدا پریموسون سسین ائشیتدیم. آمما گؤزلمه‌لی‌‌ایدیم. نئچه دقیقه‌دن سونرا سرباز قاپینی یاقلویده قاینار سویو منه وئردی . زندانیلر ائله بیلدیلرکی الیمده‌کی ایچمه‌لی سودور. منه طرف هجوم ائتمه‌یه باشلادیلار، آمما سویو داغ گؤرنده گئرییه چکیلدیلر.
من اؤزومو بیر نوع یوخاری باشا یئتیردیم. تمیز پارچانی داغ سویا باتیریب، قانلی ساچلارینی یوماغا باشلادیم. بئله‌لیکله محمدلو عباسی یاخشیلاشیردی. ایکی گوندن سونرا عباسی‌نین آدینی سسله‌دیلر. عباسی منه دئدی: من قاپییا گئده بیلمیرم، سیز گئدین، اگر بیزیم ائودن گلسه‌لر، اونلارا دئ منه لباس گتیرسینلر.
من قاپییا گئدیب، عباسی‌نین حیات یولداشینی گؤردوم. او منی گؤرن کیمی تانیدی. سئوینجک حالدا خبر آلدی، محمدلو عباسی بوردادیرمی؟ جواب وئردیم، بلی بوردادیر. دئییر منه لباس گتیرسینلر. او منیم سؤزلریمی ائشیدن کیمی گئتدی.
گون اورتادان سونرا یئنه عباسینی چاغیردیلار. بو دفعه عباسی‌نین خانیمی منه بؤیوک بیر باغلاما وئردی. اونون ایچینده گئییم پالتاریندان سونرا چلو خورشت ده وارایدی. محمدلو عباسی أوزونون توتولماغی باره‌سینده بیزه بئله دئدی: من درشکه‌ایله نظمییه‌نین قاباغیندان اؤتوردوم. بیرنفر منی تانییب درشکه نین قاباغین ساخلاییب اوجا سسله فریاد ائله‌دی: من بو آدامی تانیییرام، بو فیرقه‌چی دیر! نظمییه نین قاباغیندا اولان اوباشلار منی درشکه‌دن ائندیریب هی وورما قاباشلادیلار. تهراندان گلن الی سیلاحلی سربارلاردا اوباشلارا قوشولوب سرنیزه ایله هجوم ائدیب منی نئچه یئردن یارالادیلار اینیمده اولان پالتارلاریمی چیخارتدیلار. بیر ساعت نظمییه قاباغیندا یارالی ، اوزانمیش حالدا قالدیم. سونرا منی گتیریب نظمییه تحویل وئردیلر.
بیز محمدلو عباسی‌نین پالتارلارینی عوض ائدنده، اینینده‌کی گرمکنی چیخاردا بیلمیردیک. چونکی سرنیزه یارالارینا یاپیشیب قالمیشدی. نئچه گوندن سونرا اونون حالی یاخشی اولموشدو. محمدلو عباسی دوققوز گون نظمییه‌ده بیزیمله ایدی. اونون خانواده‌سی تبریزده آدلی ـ سانلی اولدوغونا گؤره اونو آزاد ائتدیلر. او بیزدن آیریلاندا منی قوجاغینا باسیب دئدی: من حیاتیمی سیزه بورجلویام . سن آزاد اولاندان سونرا گؤروشریک.
بیرایلدن سونرا من زنداندان آزاد اولدوم. بیر مدت بو دوراندان اؤتدو. واجب ایشیم اولدوغونا گؤره تبریزه گلمیشدیم. ساعت میدانیندان اوزو آشاغی گئدیردیم. اوزاقدان محمدلو عباسی‌نین منه طرف گلدیگینی گؤردوم. یای اولدوغونا آغ فلانئل کت شلوار، باشیندا آغ شاپو وار ایدی. اونو گؤرن کیمی سئویندیم. بو آن‌دا او بیر نفرله اوز ـ به ـ اوز گلیب دایانیب صحبت ائتمه‌یه باشلادیلار. من دایانیب اونلارین صحبتلرینین قورتارماغینی گؤزلدیم. من آیری طرفه باخیردیم. نظریمی اونلارا طرف چئویرنده داها محمدلو عباسی گؤزدن ایتمیشدی. خیاباندا تردد چوخ اولدوعونا گؤره اونو ایتیردیم. چوخ پریشان اولدوم.
نئچه ایل‌دن سونرا محمدلو عباسینی تهراندا- مخبرالدوله- میدانیندا گؤردوم. منیم قاباغیمدان اؤتدو. او منی گؤرمه‌دی، آما من اونو تانیدیم. اونونلا گئدیب گؤروشمک ایسته‌دیم. آمما فیکریمدن داشیندیم. چونکی ایسته‌مه‌دیم زندان خاطره‌لرینی یادینا سالیم.
بو منیم محمدلوعباسی ایله آخیرینجی گؤروشوم اولدو. محمدلو عباسی چوخ سوادلی آدام ایدی . آنادیلمیزده اولان یازیلاری دقته شایان ایدی.«وطن یولوندا» قزه تینده و آذربایجان ژورنالیندا چاپ اولان علمی، ادبی مقاله لری هامینی حیران ائدیردی. من اونون مقاله لرینی باشدان آیاغا اوخویاردیم. وطن یولوندا قزه‌تی تبریزدن گئدنده آذربایجان ژورنالی‌نین خصوصی آیریلیق شماره‌سی چیخمیشدی. اوردا محمدلو عباسی باره‌سینده خصوصی مقاله یازیلمشدی. مقاله نین باشیندا بئله برعنوان وارایدی: آذربایجانین گؤرکملی عالمی محمدلو عباسی. شکلی ده چاپ اولموشدو.
