دده‌قوردقود کتابی‌نین تبریزده یاییملانماسینا دایر / مهندس علیرضا صرافی /
دانیشیغی آپاران: سوسن نواده‌رضی
حاضرلایانلار: افسون سلطانی- گونش امانی
۲۸ دسامبر ۲۰۱۸ (۷ آذر ۱۳۹۷)، یونسکونون ۱۳-جو ایل‌لیک توپلانتیسیندا «دده قورقود» کتابیندا کئچن ناغیل‌لار، کولتور و موسیقی اوچ تورک اؤلکه‌نین مشترک کولتورل میراثی عنوانیندا ثبته یئتیریلدی. بو بؤیوک فرهنگی ایشی یئرینه یئتیرن اؤلکه‌لر آذربایجان، تورکیه و قازاغیستاندان عبارت ایدی. ایرانین اوتوز میلیون تورک نفوسونون اولماسینا رغما، بو دوسیا‌نین سونوموندا اشتراک ائتمه‌مه‌سی و بو کولتورل میراثدا آدینین کئچیریلمه‌مه‌سی، آیدین دوشونجه‌لی توپلوموموزون اینجیمه‌سینه سبب اولدو. آنجاق او زمانلار کیمسه بیلمه‌ییردی کی، بیر نئچه آی سونرا، گولوستان ایالتی (استان گلستان)نین سئلی ایله برابر «دده قورقود» کتابی‌نین اوچونجو نسخهسینین ایراندا کشف اولماسی‌نین خبری یاییلاجاق…
گنبد کاووس شهرینده یاشایان «مهندس ولیمحمد خوجه» آدلی تورکمن بیر وطنداش، شخصی ایلگیسی و عالیم آتاسینین وصیتی اوزره، ایرانین دؤرد بیر یانیندا اولان الیازما کتابلاری، اؤزل کتابخاناسینا علاوه ائتسین دئیه، ساتین آلیرمیش. بو کتابی دا ۹۷ -جی ایلین قیش آیلاریندا تهراندا قاجار عایله‌سینه منسوب اولدوغونو ادعا ائدن بیر شخصدن آلیر. او، بو دیَرلی کتابین ماهیتی کشف اولونسون دئیه کپی‌لرینی بیر نئچه عالیم او حمله‌دن ایراندا جناب «دکتر صدیق»، تورکیه‌ده «متین اکیجی» و آمریکادا یاشایان تورکمن عالیمی «یوسف آزمون» و آنکارا اونیورسیته‌سی دکترا اؤیرنجیسی اولان «شهروز آق آتابای»ین اختیاریندا قویور.
بو آرادا سئل اولایی باش وئریر، آذربایجان و تبریز شهریندن بیر چوخ انسان یاردیم ائتمک آماجی ایله تورکمن صحرایا اوز قویور. بونلارین بیری ده جناب «علی بدلی» ایدی کی، یاردیم آپارماق سیراسیندا ولیمحمد خوجه و اونون چالیشمالاری ایله تانیش اولور.
بو خبر تبریزه گلیب چاتدیقدان سونرا، ائل بیلیمی مؤسسه‌سیندن دؤرد نفرلیک بیر هئیت اونونلا گؤروشمک اوچون تورکمن صحرایا گئدیرلر و بیر مصاحبه آپاریب، هم ده رسما ولیمحمد خوجه‌نی تبریزه دعوت ائدیرلر. خرداد آیی‌نین ۲۹جو گونو بیر عزیزلمه تؤرنی‌نین سیراسیندا اوندان تقدیر اولونور.
بو مراسیم‌ده ۴ ضیالی چیخیش ائدیر: جناب دکتر حریری، جناب دکتر ملکزاده و جناب گونئیلی، گنل‌لیکله دده قورقود کتابی حاقیندا و ائل بیلیمی مؤسسه‌سینین مدیرعامل و مؤسسی، جناب مهندس علیرضا صرافی ایسه اؤزللیکله یئنی تاپیلان نسخه حاقیندا دانیشیرلار.
بو مراسیمین ائرته‌سی گون ائل‌بیلیمی مؤسسه‌سینین باش مودورو، مهندس صرافی و بو نسخهنین صاحیبی اولان جناب ولیمحمد خوجه آراسیندا بیر آنلاشما امضالانیر و ولیمحمد خوجه شاهیدلرین حضوروندا بو کتابین چاپ و نشر ائتمک حاقینی ائل بیلیمی مؤسسه‌سینه محول ائدیر.
بو بؤیوک کولتورل اولایین مناسبتی و داها آرتیق بیلگی الده ائتمک اوچون، دوشنبه گونو زومار آیی‌نین دؤردونده مهندس صرافی ایله بیر گؤروشوموز اولدو.
مهندس علیرضا صرافی، مهندس‌لیق ساحه‌ده یوکسک تحصیل آلماسی‌یله یاناشی، فرهنگ و ادبیاتا چوخ ماراقلی اولدوغو اوچون هر زمان بو ساحه‌لرده ده آکتیو شکیلده چالیشمیشدیر . او، ۵۵ -۱۳۵۴ ایللرینده، طلبه‌لیک ایللرینین ایلک چاغلاریندا کولتورل آراشدیرمالار قروپو (گروه پژوهشهای فرهنگی) ایجاد ائدیر. بو گروه ایلک اولاراق، بیلیم‌یوردوندا بیر عاشیقلار کنسرتی برپا ائدیر و علیرضا صرافی ۶ صفحه‌لیک بیر جزوه ایله عاشیق ادبیاتینی کنسرتده اشتراک ائدنلره تانیتدیریر. سونرالار «باجلان فرخی»دن بیر فولکلورپژوه اولاراق دعوت ائدیب، یونیورسیته‌ده فولکلور ساحه‌سینده کلاسلار تشکیل ائدیرلر. آردیندان کوچه کتابی‌نین ۴۴-۱۳۴۰ ایللرینده نشر اولونان ۵۲ ساییسینی توپلاییب، تنظیم ائدیب و بیر جزوه کیمی چیخاریرلار. سونرالار مهندس صرافی ۱۳۵۸ ایلینده «چنلی‌بئل» و «آذربایجان سسی» آدلی درگیلری چیخاردیر. او درگیلرین بیر بؤلوموده ادبیات و فولکلوردان عبارت ایدی.
۱۳۵۹-جو ایلده «اورهان شاییق گؤگیای»ین و «شامیل جمشیدوف» و . . . دده قورقود حاقیندا بیر نئچه قایناغی اوخویوب، آراشدیردیقدان سونرا، ایلک مفصل مقاله‌سی بو حاقدا «دکتر هیئت»ین مقدمه‌سی ایله بیرلیکده، وارلیق درگی‌سینین ۸ آردیجیل ساییسیندا چاپا گئدیر.
نئچه ایل سونرا سووت اتفاقی‌نین چؤکمه‌سی ایله برابر، ۱۳۷۶-دا یونسکو طرفیندن، باکیدا دده قورقود حاقیندا قورولموش بیر سمپوزیومدا اشتراک ائدیب، مقاله‌سینی ارائه وئریر. بو مقاله، آز سونرا وارلیق درگیسینده چاپ اولور. بو چئشیدلی چالیشمالارا باخمایاراق، مهندس صرافی‌نین اؤز دئدیگینه گؤره، اونون باشقا موضوعلار، او حمله‌دن اجتماعی مسئله‌لر، قادین مسئله‌لری و… حاقدا تحقیقی چالیشمالاری وار. آذربایجان ملّی مسئله‌لری همیشه اونو دوشوندوروب و بو اطرافدا دا، چوخلو یازیلار یازیبدیر، آنجاق ایلکین ایشلری فولکلور ساحه‌سینده اولوب.
۱۳۸۶ – ۱۳۸۳ آراسی «دیلماج» درگیسینی چیخاردیب. عینی زاماندا بیر چوخلو اونیورسیته لردن قورولان توپلانتیلاردا دانیشیق اوچون چاغریلمیش، یورد ایچی و یورد خارجینده علمی سمپوزیوملارا قاتیلاراق معروضه‌لرینی سونموش، اونون اینترنت سایتلاریندا دا مصاحبه‌لر و یازیلاری کئچیبدیر. سون اون ایلده، «ائل بیلیمی مؤسسه‌سینی» ثبته یئتیردیکدن سونرا، آردیجیل اولاراق بو ساحه‌ده چالیشیر.
ائل بیلمی مؤسسه‌سینین تمل داشلاری ۱۳۸۴-جو ایلده قویولور، آنجاق مجوز آلیب ثبته یئتیرمک ایشلری۳ ایلدن چوخ زامان آپاریر. مؤسسه‌نین ایچ بولتنی اولان «ائل بیلیمی» درگیسی اون ایلدن آرتیقدیر کی، هر آی بو مؤسسه‌ده نشر اولونور، ساتیلمازدیر و اوندان مادی چیخار الده ائتمک ممکن دئییل. بونلارا رغما بو درگی‌نین ایندیه دک ۱۱۴ ساییسی چیخمیشدیر و بو مؤسسه ائل بیلیمی و فولکلور ساحه‌سینده بؤیوک بیر فوند ساییلیر.
***
مهندس صرافی‌دن ایلک اولاراق دده قورقود شخصیتی و دده قورقود کتابی حاقدا عمومی معلومات وئرمه‌سینی ریجا ائتدیک. او، بو حاقدا بئله دئدی:
دده قورقودون تورک خالقی آراسیندا پیغمبرواری بیر شخصیتی وار ایمیش. او مستقل بیر دین گتیرمه‌میشدی آنجاق، بیر آغ‌ساققال کیمی، معنوی نقش صاحبی ایدی. بعضی روایتلره گؤره، او حضرت محمد(ص) زامانیندا یاشاییرمیش، اونو گؤرور، اسلام گتیریر و سونرا دا اسلام دینینی اوغوزلار ایچینده یاییر. بو روایتلر دده‌قورقودون تورک توپلوموندا معنوی تأثیریندن حکایت ائدیر.
بیر سیرا کتابلار واردیر کی، «اوغوزنامه» آدلانیر و اوغوز تورکلرینین یاییلدیغی یئرلرده او حمله‌دن ایران، مصر یا آنادولودا یازیلمیشدیر. بو کتابلارین محتواسی عموما آتا سؤزلریدیر و بو آتاسؤزلرین هامیسی دا دده قورقودا منسوبدور. بیزیم ایندی بیلدیگیمیز آتاسؤزلری ده قدیم منبعلرده، دده قورقودون سؤزلری کیمی قید اولموشدور آما، زامان کئچدیکجه بو شخصیت تدریجاً اونودولوب. قدیم یاشایان انسانلار دده قورقوددان آد آپاراردیلار و من اوچ قایناقدان بو آدی ائشیتمیشم. بیرینجی بؤیوک آنام رحمتلیک طیبه خانیم رسولی (نقشینه)دن، سونرالار دکتر حمید نطقی‌دن ائشیتدیم کی تعریفلیردی:
– آتام سیدحسن نطقی‌نین بیر ملا دوستو وار ایدی او هردن ائومیزه قوناق گلردی، بیر گون خبرلشدی کی، هر قومون بیر پیغمبری اولموشدور، بس تورکلرین پیغمبری کیم ایمیش؟ او ایسه جوابیندا دئدی، تورکلرین پیغمبری دده قورقود آدلی بیر ائلجه بیلن ایمیش او هر نه‌یه آد وئریرمیش.
نهایت میرزا فتحعلی آخوندوف کی، اختراع ائتدیگی بیر الفبا ایله دده قورقود حاقدا دیللره دوشموش بیر شعری مثال گتیرمیشدیر.
اورتاآسیادا بو شخصیتی «قورقود آتا» آدلاندیریرلار. سونرالار اوزانلار کی، اؤزلرینی دده قورقودون سُویوندان بیلیرمیشلر بو حکایه‌لری اونون دیلیندن نقل ائتمگه باشلاییرلار. اوغوزلارین ان یوخاریداکی شخصلری اولان «باییندیر» پادشاه و اونون دامادی “قازانخان”دیر، آق قویونلو سلاله‌سی اؤزونو باییندیر پادشاهین نسلیندن بیلیر، بیر چوخ عالیملرین نظرینجه بو داستانلار آق قویونلولارین غیرتی ایله توپلانمیشدیر.
البته دده قورقود داستانلاری بوگون یاشایان فولکلور دئییل، بلکه بیزیم شفاهی ادبیاتدان قایناقلانان کلاسیک ادبیاتیمیزدیر و قایناغی شفاهی ادبیات اولدوغونا گؤره اسکی اوغوز توپلوملارینین فولکلورو کیمی ده دگرلندیرمک اولار.
بو کتابین ایلک نسخه‌سی کی، ۲۰۴ ایل اؤنجه، آلمانین «درسدن» شهرینین سلطنتی کتابخاناسیندا تاپیلیر بیر مقدمه و ۱۲ بویدان عبارتدیر.
بویلارین هر بیری بیر قهرمان آدینا باغلانیر مثلا «قازان خان»، «قانتورالی» یا «بئیرک»، هر داستانین نظم و نثر حیصه‌لری واردیر کی، نظم حیصه‌لری سازلا مشایعت اولور. هر بویون آخیرینده ایسه دده قورقود گلیر بوی بویلور، سوی سویلور…
بویلارین چوخو باییندیر شاهین دامادی، قازانخان آدینا باغلانیر و هئچ قهرمانین بو کتابدا “قازانخان” قدر آغیرلیغی یوخدور.
بویلار عموما اسلامیتدن اؤنجه‌یه عایددیر و بلکه ده دییه بیلریک ناغیللارداکی اولایلار اورتاآسیادا باش وئرمیشدیر آما سونرالار، اوغوزلارین باشقا یئرلره کؤچمه‌لری ایله برابر، یئنی مکانلارین دا آدی کتابا داخیل اولور. هر حالدا درسدن نسخه‌سینده آدی کئچن مکانلار عموماً شرقی آنادولو و او تای آذربایجانا عایددیر. ایران جغرافیاسیندا اولان یالنیز بیر مکاندان آد آپاریلیر و او دا خوی و جولفا آراسیندا اولان «دره شام» آدیندا بیر دره‌دیر.
مهندس صرافی‌دن ایستنیلدی کی، بو نسخه‌یه دیلچیلیک باخیمیندان بیر پارا ایضاحلار وئرسین. اونون گؤروشونه گؤره:
ایلک نسخه‌لر او زمانلارا عایددیرکی، آنادولو و آذربایجان تورکجه‌لری او قدر ده بیر-بیریندن آیریلمامیشدی، آما ایشلنیلن سؤزجوکلرده شرقی آنادولو و آذربایجان تورکجه‌سینین ایزلری گؤرونور، و بیر چوخ عالیملرین گؤروشونه گؤره کتابین دیلی آذربایجان دیلینه داها یاخیندیر. هر حالدا بو نسخه‌لرین هامیسیندا چوخ گوجلو سؤز خزینه‌سی واردیر، اورداکی دگرلی فعل‌لر، لغتلر و سؤز بیرلشمه‌لری بعضاً ادبیاتچیلار طرفیندن استفاده اولونوبدور. نئجه کی «بولوت قاراچورلو»، «سازیمین سؤزو» آدلی معاصر آذربایجان تورکجه‌سینده یازان شعرینده، «دده قورقود» کتابیندا اولان اصطلاحلاردان دا استفاده ائدیبدیر. بو سؤزجوکلرین بیر پاراسی قولاقلاریمیزا تانیش گلمسه ده، بعضاً چوخ دوغما و آنلاملی اولدوقلارینا گؤره اونلاردان چوخ راحاتلیقلا معاصر دیلده ده استفاده ائتمک ممکندور. (بوردا مهندس صرافی اؤرنک اولاراق «سس‌یئتر» اصطلاحیندان سؤز آچدی و بو کلمه‌دن «قابل دسترس» و او تعبیره گؤره ده «سس یئتمز»ی (دور از دسترس) یئرینه استفاده ائتمگی اؤنردی).
۱۳۵۶-نجی ایلده، ایلک اولاراق، دکتر حریری و حیات یولداشی فریبا خانم عزب‌دفتری دده قورقود کتابینی انگیلیزجه بیر قایناقدان فارسجایا ترجمه ائدیرلر. او زمانلار بولوت قاراچورلو (سهند) بو کتابی شعره چئویریب «سازیمین سؤزو» آدی ایله گیزلیجه چاپا وئریر. آنجاق شاه حکومتی بونونلا مقابله ائدیب، اؤیرنجیلری بو شعری اوخوماقدان منع ائدیر. او زمانلار سووئت حکومتی ده بو کتابا خوش باخمیردی و اونون اوزرینده چالیشمالاری پان-تورکیسمه ساری بیر تمایل کیمی دگرلندیریدی. ایرانین وقت حکومتی ده بو چالیشمالاری اونایلامیردی سونوجدا بو باره‌ده جدی علمی فعالیتلر تورکیه‌ده باش وئردی.
بیرینجی دفعه بو کتابی «کیلیسلی معلم رفعت» چیخارتسا دا، محرم ارگین دده قورقودو دکترا تئزی عنوانیندا سئچیر و چوخ درین آراشدیرمالاردان سونرا بو باره‌ده مفصل بیر کتاب یازیر. آردیندان «اورهان شاییق گؤگیای» کیمی باشقا آراشدیرماجیلار دا بو قونودا چوخلو ایشلر گؤرورلر.آذربایجاندا ایسه «شامیل جمشیدوف»، «صامت علیزاده» و «حمید آرازلی» و باشقالاری بو کتابین اوزرینده تحقیقی ایش آپاریرلار، آما کتابین ایلکین نشرینی «حمید آرازلی» یئرینه یئتیریر . ایراندا بیرسیرا محدودیتلره گؤره تورکجه نسخه، انقلابدان سونرا ۱۳۵۸ -جی ایلده، استاد فرزانه‌نین همّتی ایله چاپ اولور، سونرالار چوخلاری درسدن نسخه‌سی اوزرینده چالیشیب، بو کتابی چشیدلی شکیللرده چاپا وئریرلر. آنجاق ان دیرلی ایش منجه اوستاد گونئیلی‌یه عایددیر. او بو کتابین سونونا ۱۶۰ صفحه‌لیک بیر سؤزلوک علاوه ائدیر و بو سؤزلوکده تخمیناً ۳۰۰۰ کلمه‌نین معنالاری حاقدا ایضاحلار وئریر. استاد گونئیلی‌نین نسخهسینین باشقا اؤزللیکلری ایسه توپونیملره اؤنم وئرمک و جناب «فرزانه»، «محرم ارگین»، «صادق علیزاده» و «شامیل جمشیدوف» کیمی باشقا اوستادلارین قرائت شکیللرینی بیر- بیری ایله مقایسه ائتمکدیر.
۲۰-جی عصرین اورتالاریندا واتیکاندا دده قورقود کتابی‌نین ایکینجی نسخه‌سی کشف اولونور، بو نسخه عینی مقدمه و ۶ بویدان عبارت ایدی، اوندا درسدن نسخه‌سینه آرتیراجاق بیر بؤلوم یوخ ایدی، (بعضی مصراعلار و آرا-سیرا جمله‌لرین فرقلی اولماسینی گؤز آردی ائدینجه) تکجه اؤنملی فرقی، اورادا کلمه‌لرین اوستونه اعرابین قویولماسی ایدی و بئله‌لیکله اونون قرائتی ساده‌لشیب، متنین اوخونوشو داها دوزگون و علمی شکیلده یئرینه یئتیریله بیلیردی.
مهندس صرافی، یئنی تاپیلان نسخهنین تماماً فرقلی اولدوغونو بیان ائتدی. اونون دئدیگینه گؤره بو ۶۱ صفحه‌لیک نسخه، ۲۴ سُوی و بیر بُویدان عبارتدیر و اوندا گؤرونن بوی اؤنجه‌کی، نسخه‌لرین هئچ بیریسینده یوخدور. آیریجا سویلار دا تماما باغیمسیز شکیلده یازیلیبلار بو سویلارین حجمی (مصراع سایلاری) اؤنجه‌کی دده قورقود نسخه لرینده اولان سویلارا گؤره اولدوقجا چوخدور. ۶۱ صفحه‌نین ۵۰ صفحه‌سی سویلارا اختصاص وئریلمیشدیر. بو شعرلرده اؤنجه‌کی نسخهلرده چوخلو یئنیلیک‌لر گؤزه چارپیر و بو دده قورقود ادبیاتینی داها دا گوجلندیریر.
او بو سویلاردا ان آزیندان ۶ یئنی بویون ایزلرینی گؤردوگونو وورغولادی. اونون گؤروشونه گؤره بو کتابدا تبریز لهجه‌سی آچیق آیدین گؤرونمکده‌دیر.
کتاب ۶۱ صفحه‌دن عبارتدیر. آنجاق نظره گلیر، کتابین ایلک بیر، ایکی بلکه ده اوچ صفحه‌سی یوخدور. عمومیتله کتابین باشیندا “بسم الله الرحمن الرحیم” یازیلار و پیغمبر و اولیاءدان دا باشلانیشدا سؤز آچیلار، بعضاً حتی کتابین آدی دا بوردا گلر، آیریجا ایلک صفحه‌نین بزه‌مه‌سی باشقا صفحه‌لردن فرقلی اولار. الیمیزده‌کی نسخهنین ایلک صفحه‌سینده بو خصوصیتلرین هیچ بیری گؤرونمور و بئله نظره گلیر کی، ایلکین صفحه‌لر دوشوب- ایتیبلر. یئنی تاپیلان نسخه تخمیناً بیر و یا ایکی قرن سونرا بیر باشقا نسخه اوزریندن خوش خط بی کاتب طرفیندن تحریر اولموشدور. بو کتابدا «قازان‌خانین یئددی باشلی اژدهانی اؤلدورمه‌سی» آدلاندیریلان یئنی بیر بوی گؤرونور. بو بویون ایزلری اؤنجه‌کی، نسخهلرده قازان‌خانین مدحینده یازیلان صفحه‌لرده گؤرونموشدور. «اورهان شاییق گؤگیای» درسدن نسخهسینین اساسیندا یازدیغی «دده‌م قورقود» کتابیندا همین مقامه توخونموش و بو یئددی باشلی اژدهانین آدی چکیلن مصراعلارا یئتیشنده بئله یازیر «بورادا . . . بیر بوی اولمالی‌دیر، آنجاق بو گونه‌دک الیمیزه گلیب چاتماییب.»
بو یازیلاردا بئشیوزه قدر تانیش اولمایان، ایضاح ائتمه‌لی سؤزجوک واردیر. اؤنجه‌کی، نسخه‌لردن فرقلی اولاراق بو نسخه‌‌ده کئچن توپونیملر، چوخونلوقلا آذربایجانا عایددیر. بو کتابدا ۱۰۰-دن آرتیق، توپونیم یا یئر آدی واردیر کی، بعضیلریندن تکراراً آد آپاریلیبدیر.
مثلا «آذربایجان» آدی ۴ دفعه، «تبریز» آدی ۳ دفعه، «اوجان»آدی ۳ دفعه و «ساوالان داغی» آدی دا ۲ دفعه چکیلمیشدیر. باشقا یئرلرین آدلاری دا واردیر او حمله‌دن: «خلخال»، «اشنو»، «شرفخانا»، «سرخاب داغی»، «همدان»، «درگزین»، «قزوین» و…
او تای آذربایجاندان: «کور چایی»، «قوبا»، «قَبَله»، «خینالیق داغی»، «سامورچایی»، «شاه داغی»، «نخجوان»، «ایروان»، «شرور»، «سورمه‌لی ماحالی» و… حتی ایندیکی گورجوستاندا واقع اولان «باش آچیق» منطقه‌سیندن ده آد آپاریلیر.
بو توپونیملر هم بویدا و هم سویلاردا گؤرونورلر. حتی بیر سوی واردیر کی، اوندا ۴۰ شهرین و ائلین آدی گلیر، بئله کی، هر شهرین حاقیندا بیر مدیحه سؤیله‌نیلیر مثلاً:
استنابولدا آدی سؤیلنور پلاوینه آذربایجان دیارینده اردبیل شهری
ویا
قدیمی‌دن قان چاناقی، آت اویناقی دگولمی‌دور تبریز ایلی؟
ویا
قدیمی‌دن اولولرون ییغیناغی پادشاهلرون یوردی آذربایجان دیارینده اوجان ایلی
و…
سونرا دئییلیر: “بو شهرلری کیم آچدی؟ (فتح ائتدی؟)
چاو ارنلر،
چاو ارنلرین سرداری کیم ایدی؟
اصلان علی،
بو سویلاری کیم سویلادی؟
بایات اری دده‌م قودقود…”
***
مهندس صرافی‌نین بلکه ده تحصیلاتیندان قایناقلانان بیر حس، اونو آدی چکیلن یئرلرین مختصاتلارینی چکیب، مرکز ثقلین تاپماغا یؤنلندیریر. او دئییردی بو ایشی گؤردوم و بوتون بو یئرلرین مرکز ثقلینی «هئریس»ده تاپدیم.
دده قورقود کتابی‌نین قدیم و یئنی نسخه‌لرینین محتواسی حاقدا کفایت قدر ایضاح وئریلمیشدی و واقتی ایدی کی، نه‌لر اولاجاغی حاقدا دا دانیشیلسین.
مهندس صرافی‌دن یئنی نسخه حاقدا بوگونه‌دک نه‌لر اولدوغونو و نه‌لر اولاجاغینی سوروشدوق. او بو سؤالی بئله جوابلادی:
“یئنی نسخهنین تاپیلماسی‌نین خبرینی آلیر- آلماز مهندس ولیمحمد خوجه‌نی تبریزه دعوت ائتدیک، خرداد آیی‌نین سونوندا بیر تؤرن کئچیریلدی. بو تؤرنده بیر چوخ ضیالی انسانلار، ادبیاتچیلار، مطبوعاتچیلار و قلم اهلی اشتراک ائتمیشدیلر. قدیم و یئنی نسخه‌لر حاقدا چیخیشلار اولدو. دکتر حریری، دکتر توحید ملکزاده دیلمقانی و جناب گونئیلی درسدن و واتیکان نسخه‌لری حاقدا و من ده یئنی تاپیلان تورکمن‌صحرا نسخه‌سی حاقدا دانیشدیم. بو دانیشیقلار چوخلارینین ایلگیسینی چکدی و بیز سؤالی اولان هرکسدن صاباحیسی گون ائل بیلیمی مؤسسه‌سینه گلمگه دعوت ائتدیک. ائرته‌سی گون ایلگیلی اولان هرکس گلمیشدی. اوگون من و جناب ولیمحمد خوجه آراسیندا بیر آنلاشما امضالاندی و شاهدلرین حضوروندا یئنی نسخهنین چاپ و نشرینین حقی ائل بیلیمی مؤسسه‌سینه وئریلدی. سونرا بیر نئچه نفر ائل بیلیمی اعضاسیندان و بیر سیرا بیلگیلی و ضیالی انسانلارین اشتراکی ایله بیر گروه تشکیل اولدو. چوخ زمان کئچمه‌دن ایشه باشلادیق. اصلی متن تایپ اولونوب، اویه‌لرین اختیاریندا قویولدو و علمی چالیشمالار اوچون نئچه بؤلوم یاراندی:
متنی معاصیرلشدیرمک بؤلومو، سؤزلوک بؤلومو، توپونیملر بؤلومو و . . .
عینی زاماندا فنی، اجرایی چالیشمالار بؤلومو ده قورولدو.
بو بؤلوملرین هر بیری‌نین سوروملولوغو بیر نفره وئریلدی. آنلاشمادا منیم آدیم دا بو مجموعه‌نین باشچیسی کیمی یازیلدی. عمومی بحثلر اوچون بیر سانال گروه تشکیل ائتدیک و بو قرارا گلیندی کی، دکتر صدیق‌دن مشاوره آلینسین. بوردا دئمه‌لییم کی، دکتر حسین صدیق (دوزگون) بو کتاب حاقدا اؤنجه‌دن آراشدیرمالار آپارمیشدی، آنجاق اورتایا گلن بعضی آنلاشیلمازلیقلار سونوجوندا اؤز چالیشمالارینی دایاندیردی.
مهندس صرافی‌دن خواهش اولوندو بو چالیشمادا اشتراک ائدنلرین آدلارینی سؤیله‌سین . او ایسه یالنیز بعضی بؤلوملرین باشچیلارینی آدلاندیردی. اونون دئدیگینه گؤره حقوقی بؤلومده جناب «اسماعیل هادی»، متنی ساده‌لشدیرمه‌ده «خانم خیاوی»، توپونیملرده ایسه جناب «مهندس کریمی» و جناب «دکتر جمال آیرمی» سوروملولوغو عهده‌یه آلیبلار.
مهندس صرافی سؤزلرینه بئله دوام ائتدی:
بو گونه‌دک ایشلرین چوخو گؤرولوبدور. اویه‌لرله ۳ عمومی اوتوروموموز اولوب و دؤردونجو ده یاخین زمانلاردا باش وئره‌جکدیر.
بو ایشی یئرینه یئترمک اوچون دؤلتی یاردیم اولاجاقمی دئیه سوردوغوموزدا، جناب صرافی بئله جواب وئردی:
بیز ایندییه کیمی ائل بیلیمی مؤسسه‌سی اولاراق اؤز آیاقلاریمیز اوسته دورموشوق و اون ایل بویونجا بو مؤسسه‌نین ایچ بولتنینی ساتیلماز اولماسینا باخمایاراق، دؤلتین مادی یاردیمی اولمادان چیخارتمیشیق. بو ایشی ده اؤز گوجوموز و دوستلارین یاردیمی ایله لایقینجه یئرینه یئتیرمگه چالیشاجاغیق. دئمه‌لییم کتابین اوزرینده تورکیه‌ده ده چالیشیلمیش و ایندییه قدر اوچ کتاب نشر اولموشدور کی بیرینی «متین اکیجی»، بیرینی «یوسف آزمون» حاضرلامیش و بیری ده «ناصر شاهگلی»، «شهروز آق آتابای»، «ولی‌الله یعقوبی» و «دکتر سارا بهزاد»ین اورتاق چالیشمالاریدیر. باکیدا دا «رامیز عسگر» آدلی بیر عالیم بو قونودا چالیشیر.
بو گؤروشدن چوخ دیرلی بیلگی‌لر الده ائتمیشدیک.آما زمانیمیزدان آز قالمیشدی و سؤزون سونونا یاخینلاشیردیق. سون سؤال اولاراق بو اثرین آذربایجان خالقینا نه‌لر قازاندیراجاغینی سوردوق. مهندس صرافی بو سؤالیمیزا بئله جواب وئردی:
اگر بیز بو ایشی لایقینجه یئرینه یئتیرسک، بیزیم اوچون بؤیوک بیر باش اوجالیق اولاجاقدیر. البته کی، بو کتابین ایلک چاپیندا ضعف‌لر و یئترسیزلیک‌لر گؤرونه‌جک، آنجاق سونرا یئنی‌دن نشر ائتمک امکانی وار و بو تجدید چاپدا داها غنی بیر اثر اورتایا چیخاجاقدیر. اونون یانی‌سیرا مختلف عالیملرین بو قونودا یازدیقلاری مقاله‌لرین ده چاپینی عهده‌لنمیشیک. البته کی، بو آراشدیرمالار و یازیلار باشقا مؤسسه‌لرده ده نشر اولونا بیلر، آنجاق بیز ده ائل بیلیمی و دده‌قورقود زمینه‌سینده فعالیتی اولان بیر تشکیلات اولاراق چالیشاجاغیق اؤز اورگانلاریمیزی یارالدیب و بونلارین هامیسینی متمرکز صورتده چاپ و نشر ائدک. من و جناب دکتر صدیق تهراندا صابر ادبی انجمنی‌نین سمینارینا دعوت اولموشدوق. اوردا پیشنهاد ائله‌دیم کی، هر ایل اردیبهشت یا خرداد آییندا تبریزده و یا تهراندا، یا باشقا شهرلرده «دده قورقود» سمپوزیومو کئچیریلسین، بیزیم بو امکانیمیز واردیر کی، هر ایل ۳۰-۲۰ نفر ایکی- اوچ اوتورومدا، اؤز معروضه‌لرینی ارائه وئرسینلر و آردیندان دا مقاله‌لرینی چاپ ائدک. بئله‌لیکله بو نسخهنین کشف ائتمک اولایی بیر گله‌نگه چئوریلیب، ایلده بیر دفعه دده قورقود بایراغی آلتیندا توپلانماق امکانی اولاجاقدیر.
