«صمد بهرنگی» و آذربایجانین ملی وارلیغی
احد آیلاقلی
(صمد بهرنگی‌نین اؤلومونون ایل دؤنومی مناسبتینه)
هَله تبریزین‌کوچه‌لرینده، ملی حکومت دؤرونون طنطنه‌لی و محکم شعارلاری جینگیلده‌ییردی؛ هله فدایی دسته‌لرینین منظم شکلده نمایشلری و تماشایا دوران انسانلارین گورولتولو آلقیشلاری گؤز اؤنوندن چکیلمه‌میشدی؛ هله آنا دیلینین سحرکار و تأثیر ائدیجی حسی اوره‌گلرده یاشاییردی؛ و هابئله، هله تجاوزکار دشمنین ظفر شنلیکلرینین شوم قهقهه‌سی تبریزین و دیگر آذربایجان شهرلرینین فضاسیندا سسله‌نیردی؛ هله قودورغان پهلوی رژیمینین باسغینی و متجاوز ارتشین قاپی ـ قاپی گزیب و فدایی دسته‌لرینی توتوب و محکمه‌سیز دارا چکمه‌لری گؤزاؤنونده جانلانیردی؛ هله فدایی‌لرین قانلاری شهرلرین و‌کندلرین دووارلاریندان و تورپاقلاریندان سیلینمه‌میشدی؛ بئله بیر شرایطده صمد اوشاقلیق گونلرینی یاشامیش و بویا باشا چاتمیشدیر.
صمدین یاشینین‌کیچیک اولماسی، اونون او دؤره فعال اشتراکینا، مانع اولورسادا، آنجاق اوشاقلیق دفترچه‌سینین صحیفه‌لرینده، او گؤردویو و ائشیتدیگی حادثه‌لرین ثبت اولماسینا مانع اولمامیشدیر. بیر یاندان، اوشاقلیق چاغلاریندا دائماً آنا دیلینده ائشیتدیگی لایلالار،نازلامالار و حتی آغی‌لار، اونون حافظه‌سینده بؤیوک یئر توتموشدو؛ دیگر طرفدن، تورک دیلینی آرادان گؤتورمه‌گی هدف توتان پهلوی رژیمی، فرهنگی باسغین و آسیمیلاسیون سیاستی‌نتیجه‌سینده، تورک دیلینده هیچ‌کیتاب و‌نشریه‌نین چیخماسینا اجازه وئرمیردی.
ملی حکومت دارماداغین ائدیلدیگدن سونرا، ۴۰نجی ایللرین اوللرینه قَدَر، آذربایجان دیلینده‌نشریات بؤیوک بحرانا دچار اولموش و بو مدت عرضینده یالنیز، حسین‌کرد شبستری، امیر ارسلان‌نامدار، بیر‌سیرا‌نوحه‌کیتابلاری و بیرده شهریارین „حیدر بابایا سلام“ اثری‌نشر اولونموشدور. آذربایجان دیلینده‌نشریات، شاه رژیمی طرفیندن عملا” یاساق اولموشدور. بئله بیر دؤرده صمد بهرنگی بویا باشا چاتمیش. او هله „دانشسرا“نی اوخویارکن دوستلاریلا بیرلیکده „خنده“ آدلی بیر ژورنال چیخارمیشلار. دانشسرانی بیتیردیکدن سونرا، صمدده، باشقا معلم‌لر‌کیمی چانتاسینی قولتوغونا ویریب و‌کندلره ساری یولا دوشموشدور. بیرینجی قدم‌ده بؤیوک بیر حقیقتله اوز ـ اوزه گلمیش: دانشسرادا تحصیل آلدیقلاری و اؤیرندیگلری درسلری بیریانا بوراخیب و اؤزلری رئال یاشایشدان دوزگون معلم اولماق اصولونو اؤیره‌نمه‌لی‌دیرلر. صمد و یولداشلاری (صمدین یاخین یولداشی بهروز‌دهقانی‌ده عینا” بو پروسه‌نی‌کئچیردیبدیر، اونلارین یاشایشلرینین چوخ بؤلومو بیری بیریله عینی‌دیر.) کندلره گئدیب،کند محیطی ایله رابطه توتوب و‌کند اوشاقلارینا درس وئرنده، (یعنی عملده) بوتون وارلیقلاریلا حس ائدیرلر‌کی: آنا دیلینده دانیشاندا، اوشاقلار یاخشی و دوز ـ عمللی باشا دوشورلر، اما فارس دیلینده درس وئرنده، اونلار معلمین اوزونه هوروت ـ هوروت باخیرلار. اونلار، آنا دیلینین اهمیتینی، بیرینجی‌نوبه‌ده بو سایاق، عملده و چتینلیکلرله اوز به اوز اولدوقدا بیلمیشلر. صمد و یولداشلاری اؤز تربیتی محیط‌لرینین تأثیری آلتیندا، موجود واقعیتلردن، مهم و عمومی بیر‌نتیجه آلیرلار: هر شئی‌دن قاباق خلق گرگ شعورلانسین، اؤز ملی و حقیقی وارلیغینی دوشونسون. صمد بو یولون داوامیندا،نتیجه آلیر‌کی، ائله بو ایش اوز وئرسه ـ وئرمه سه، اوشاقلارین واسطه‌سیله انجام تاپاجاقدیر. اونون اوچون، بیرینجی‌نوبه‌ده، یازیلارینی و‌ناغیللارینی اوشاقلارا خطابا” یازیر. بونا مثال اولاراق „اولدوز و قارغالار“کیتابینین مقدمه‌سینده اولدوزون دیلیندن بئله یازیر:
«…..آقای بهرنگ، منیم‌ناغیلیمی اوشاقلار اوچون یازماغا سؤز وئریب؛ بونا خاطر‌کی یاشلی آداملارین فکرلری او قدر “پرت”دیر‌کی منیم‌ناغیلیمدان حظ آلا بیلمزلر.»
صمد بهرنگی ۱۳۴۲نجی ایلده «پاره پاره»کیتابینی‌نشر ائله‌ییر. بو‌کیتابین عنوانی آلتیندا یازیلدیغی‌کیمی، آذربایجان دیلینده اولان شعرلردن و بایاتیلاردان اوخوجولارا بیر‌نمونه وئرمک‌نیتی ایله‌نشر اولونموشدور. پاره ـ پاره‌کیتابینین عمده مشخصه‌لریندن، اونون شعرلرینین دیلینین ساده و محتواسینین، اخلاقی ـ اجتماعی اولماسیدیر. بو‌کیتابین چاپ اولماسی صمدده و اونون یاخین یولداشلاریندا بؤیوک انرژینین یارانماسینا سبب اولور؛ بوکیتاب بو ایکی حقیقتی آشکارجاسینا‌نشان وئریر: بیرینجی بو‌کی، صمدین دونیا گؤروشو‌نه قَدَر یئتگیندیر‌کی،کیتابی احتواء ائده‌ن شعرلرین و بایاتیلارین چوخو، عصریمیزین اَن مترقی فکیرلری ایله دولغوندورلار.کیتابدا صابر، معجز و فضولی ایله بیرلیکده، صمد ورغون، رسول رضا و باشقالارینین دا شعرلری وئریلمیشدیر. ایکینجیسی، هر شئـیدن اول ۲۴ یاشیندا صمدین آذربایجان ادبیاتینا دایر معلومات دایره‌سینین گئنیشلیگینه بویؤک بیر نشانه‌دیر. غلامحسین ساعدینین دئدیگینه گؤره، او (یعنی صمد) یالنیز بونا خاطیرکی، یالانچی شهرتدن آجیغی گلیردی، مستعار آدیلا (ص ـ قارانقوش)کیتابی چاپا وئردی … اما هله پاره پاره‌کیتابی، عمللی ـ باشلی یاییلمامیشدی‌کی، ساواک طرفیندن ییغیلیب و آرادان آپاریلدی…. محض بونا خاطیرکی آذربایجان دیلینده یازیلمیشدی!!….(۱)
صمدین آذربایجان ادبیاتی ایله علاقه دار بو بیرینجی ایشی اولسادا، آنجاق جدی باشلانیشی ایدی. بو بیر واقعیتدیر‌کی صمد اؤز دؤرونون بوتون مسئله‌لرینی دقت مرکزینده قرار وئره‌رک، آذربایجان حقده مسئله‌لری‌ده هیچ زامان گؤزدن اوزاقدا ساخلامامیشدیر. دئدیگیمیز بو ادعانین اثباتی اوچون، آذربایجان فولکولورونو توپلاماقدان باشلانارکن، اؤز دؤرونون سایجا آز اولان آذربایجان دیلینده‌کیتابلارا تنقیدی یاناشمادان، آذربایجان دیلی حقده بیلگیلر وئرمکدن، آذربایجان موسیقی‌سی باره‌ده، شعری باره‌ده، عاشیقلار و … حقده مقاله‌لر یازماغا قَدَر گنیش بیر فعالیت عرصه‌سینی گؤسترمگ اولار. بونلار هامیسی گؤستریرکی او بیر یازیچی و ادبیات شناس‌کیمی اؤز زمانه‌سینین طرح اولدوغو مسئله‌لرینه‌نه قَدَر مسئولانه یاناشیر. بو یتگینلیک یالنیز صمده عاید دگیل، صمد آدیلا طرح اولان مسئله‌لرین چوخو، صمد قلمی ایله یازیلان یازیلارین چوخو بیر‌کیچیک جمعین اَمَگی‌کیمی‌نظره گلیر؛ بو‌کلکتیوین بیر طرفی صمد اولسادا، او بیری طرفی بهروز‌دهقانی و علیرضا‌نابدل‌دیر. اونلارین هر اوچونونده آذربایجان دیلینده تخلص سئچمه‌لری (ص. قارانقوش ـ ع. اوختای ـ آیدین) بو جمعین آذربایجان و ملی مسئله‌یه نه اندازه باغلی اولماقلارینا عینی نمونه‌دیر. اونلارین ایش بیرلیگی او درجه‌یه چاتمیشدیر‌کی مثلا” «تاپماجالار ـ قوشماجالار»کیتابینین مقدمه‌سینده، صمد و بهروز، صمیمیتله اؤز یادداشتلارینی، مؤلفلرین (یعنی صمد ایله بهروزون) اختیاریندا قویان نابدل‌دن (علیرضا اوختای‌دان)، تشکرلرینی بیلدیریرلر. (۲) و یا آذربایجان‌ناغیللارینین آذربایجانجا متنینده،ناغیللارین بیرینین (بارات‌ناغیلی‌نین) سونوندا، «ضبطِ علیرضا» سؤزو یازیلیبدیر. (۳)
صمدین دؤری مطبوعاتدا یازدیغی مقاله‌لری، جوابیه‌لری و تنقیدلری اوخویاندا، حقیقتا” آدام حیران قالیر‌کی، او نه اندازه باشاریقلا و نه قَدَر معلوماتلا زمانه‌سینین مسئله‌لرینه فعال یاناشیر و نئجه ظرافتله بو پروبلم‌لرین آرادان گؤتورولمه‌سینه یوللار آراییر و علاجلار تاپیر. ساعدینین «۵نمایشنامه مشروطیت انقلابیندان» آدلی تئاترینی تنقید ائده‌رک، بئـله یازیر:
«گوهر مراد»ین گئچه‌جکه غصه‌لی باخیشی، باشقا واریانتلاری دا اؤزویله داشییر؛ او جمله‌دن دؤیوشکن بیر نفرتی و رئـال بیر امیدی. ساعدی هرزمان اؤزگه‌لرین قانی باهاسینا چوره‌ک یئـین انسانلارین، خباثتینی و رذیللیگینی‌کشف ائتمگده‌دیر. ساغ اولسون!» (۴)
یئری گلمیشکن دئییم‌کی ساعدینین ادبی فعالیتی بارده، بئله یازیر:
«او بوندان بئله‌کی «پایتخت‌نشین»دیر، آمما هَله اؤز «شهرستانلی» خصوصییتینی ساخلاییبدیر؛ هَله ساوالان داغینین اَتکلرینین سرین عطیری اونون ناغیللاریندان و پیس‌لریندن گلیر.» (۵)
و سونرا آرزو ائدیر‌کی:
«قوی هرزامان بئله اولسون، قوی اونون یازیلاریندا تریاک و هروئین قوخوسو یئرینه، «یام»ین گوم ـ گؤی یاماجلارینین سرین‌کولکینین، «ساوالان» ین زیروه‌سینین آغ و سویوق قارینین، «زنوز»ون قیرمیزی و ایری آلماسینین و «تبریز»ین گئنیش و گؤی سَماسینین دالینجا گزه‌ک و اَلی بوش قاییتمایاق.“ (۶)
اوره گی هرزمان آذربایجان کولتورو و فولکولوریله دؤیونن صمد، ۱۳۴۵نجی ایلین تیر آییندا «راهنمای‌کیتاب» دا «ادبیات و فولکلور آذربایجان» آدلی بیر مقاله‌سینده بئـله یازیر:
«آذربایجان فولکولور خزینه‌سی او قَدَر گئنیش و رنگارنگ‌دیر‌کی، آختاریشلارین ایلک آددیملاریندا آدامی حیرت بویویور. بونا مثال اولاراق بایاتیلاری گؤسترمک اولار.“ (۷)
و سونرا بایاتیلاری تحلیل ائده‌رک، بئله یازیر:
«اونلار نئچه مینی آشدیقلاری حالدا، مضمون و ایشلندیکلری یئـر جهتیندن رنگارنگدیر. آذربایجانلی‌لار، اونلاری قبیر اوستونده، تویدا، شادلیقدا، غمده ـ غصه‌ده، یالقیزلیقدا، جمع‌ده، عاشیق ـ معشوق آراسیندا، وطندن اوزاقلاردا، آنایلا ـ بالا آراسیندا و …. اوخویارلار.» (۸)
همان آدینی چکدیگیمیز مقاله‌نین باشقا بیر یئرینده، فارس ادبیاتیندا، آذربایجان آتالار سؤزو و مثللرینین استعمالی بارده بئله بیر فکری ایره‌لیه سورور:
«چوخ مثللر‌کی «علامه‌دهخدا»، «امثال و حَکَم فارسی» آدلی‌کیتابیندا یازمیش، «نظامی»دن گؤتوروب، آذربایجان حلقینین آتالار سؤزو و مثللری‌دیر کی نظامی اونلاری ترجمه ائده‌رک (آنا دیلیندن، فارس دیلینه) اؤز شعرلرینه داخل ائتمیشدیر.» (۹)
سونرا بیر تحقیقاتچی‌کیمی، چوخ معقول بیر قرارا گلیر:
«بو ادعانین حقیقت اولدوغو یا اولمادیغی، یالنیز تحقیق و آراشدیرما یولو ایله ثبوتا یئتیشه بیلر؛ تحقیق یولودا بوندان عبارتدیرکی معلوم اولسون، نظامینین شعرلرینده اولان «امثال و حَکَم»، اوندان قاباق، فارس یازیچی و شاعرلرینین اثرلرینده‌ده وار یا یوخدور؟؟ » (۱۰)
مقاله‌نین باشقا یئرینده صمد آذربایجان ناغیللارینین مختلف ژانرلاریندان صحبت ائده‌رک، «دده قورقود»دان مفصل دانیشیر. سونرا آذربایجان شعرینین خصوصیتلریندن بحث آچاراق، اونا اویغون اولان هجا وزنیندن اطرافلی صحبت ائیله‌ییر. صمد بونلاری یالنیز « سهند» ین «سازمین سؤزو»کیتابی ایله علاقه دار مطرح ائیله‌ییر؛ او بو باره‌ده چوخ اطرافلی دانیشاندان سونرا بئله یازیر:
«ایندی سازمین سؤزو کیتابینین مؤلفی اؤز اثرینی خلقین قضاوتی اؤنونده قویوبدور؛ ظاهراَ ائله گؤرونور‌کی، بوکیتاب، شاعرین ایلک اثریدیر، اما دئیم طرزی و سؤزون پخته‌لیگی وآخارلیغی گؤستریرکی، او بو ایش ایله چوخدان مشغولدور و اؤزوده‌کیچیک آدام دگیل.» (۱۱)
بو مقاله‌نین سونوندا، صمد جان آغریسیلا بئله یازیر:
«سهند، شعرینده عادی دانیشیق دیلینده اولمایان بیر چوخ اصیل سؤزلردن استفاده ائدیبدیر، بوندان بئله‌کی‌کیتابین سونونا، بیر سؤزلوکده علاوه اولونوب، شاید یئنه اوخوجو آسانلیقلا منظومه‌لری اوخویا بیلمه‌سین. البته بو شاعرین گناهی دگیل، اوخوجونون سوجودور‌کی آنا دیلینده آز کیتاب اوخویوب و ادبی دیلی اونودوبدور.» (۱۲)
صمد «آذربایجان افسانه‌لرینده، قهرمانین خصوصیتلری» آدلی بیر مقاله‌ده، آذربایجانین فولکولوریک ناغیللارینی بؤله‌رک، بو ناغیللاردا رول اوینایان، «کچل»، «وزیر»، «دیو»، «تولکو» و «قورد»ون شخصیتلرینین عمومی خصوصیتلرینی لازمینجه ایضاح ائتمیشدیر.
صمدین یازیلارینین بؤیوک بیر حصه‌سینی، عاشیقلارین و خصوصاَ کوراوغلونون معرفی‌سی تشکیل ائدیر؛ بلکه صمد یئنی دؤرده (۲۱ آذر حرکاتیندان سونرا) بیرینجی ضیالیلارداندیر‌کی پهلوی دؤرونون آتی دؤرد‌نالا چاپدیریب، توزاناق سالدیغی زاماندا، عاشیقلاری تام یئنی معنادا معرفی ائدیب و اونلارین اصیل هنرینه، دوزگون قیمت وئرمیشدیر. اولا بیلسین‌کی بو ایش، گله‌جک نسلین، عاشیقلاری دوزگون تانیماسینا و اونلارین صنعتینه لازمینجه دیه‌ر وئرمه‌سینه، جدی یول آچمیشدیر. او «عاشیق شعری» آدلی بیر مقاله‌سینده، عاشیقلاردان سؤز آچاراق،کوراوغلو بارده بئله یازیر:
«کوراوغلونون قدرتی، خلقین توکنمز قدرتی‌دیر، بیر سونسوز قدرت‌کی بوتون قدرتلرین قایناغی‌دیر.کوراوغلونون اَن بؤیوک مشخصه‌سی، بو قدرته آرخالانماغی و اونا ایمان گتیرمه‌سیدیر… او حتی بیرآن دا کیم اوچون و نه اوچون مبارزه ائله‌دیگینی اونوتماییر.» (۱۳)
همان بو مقاله حقده بهروز‌دهقانی بئله یازیر:
«کوراوغلو حقده، فارس دیلینده، ایلک دفعه صمد بهرنگی خوشه مجله‌سینین ۳۳نجی نمره‌سینده (۱۶ مهر ۴۶) بیر مطلب یازمیشدیر‌کی او زامانا قَدَر ان گؤزل قایناق ائله او اؤزو ایدی“ (۱۴)
همان مقاله‌نین باشقا یئرینده، «کورزاد»کیتابینین مترجمینه خطاب بئله یازیر:
«کوراوغلو داستانیندان «کوراوغلو و‌کچل حمزه» آدیلا نشراولونان، صمد بهرنگی‌نین ترجمه‌سینین نثری، بئله داستانلارین ترجمه‌سینه یاخشی اؤرنک اولا بیلر.“ (ص ۳۳ ـ همان مقاله)
صمد بهرنکی هر بیر کیچیک امکاندان استفاده ائده رک، چالیشمیشدیرکی اؤز دؤرونده گئچن سیاسی، اجتماعی، ادبی و تاریخی مسئله‌لره فعال یاناشسین و اوست ـ اوسته دئمک اولار‌کی بو ساحه‌لرده، حتی ساده و کیچیک بیرحرکت‌ده، اونون دقیق باخیشلاریندان اوزاقدا قالمامیشدیر. او عرقچی و شووینیست تاریخچی‌لری افشاء ائده‌رک، «شاه اسماعیل خطایی» آدلی بیر مقاله‌سینده، اونلارین «فارس» ادبیاتی تاریخچی‌لیگیندن (که سهواَ اؤزلرینی ایران ادبیاتی تاریخچی‌لری آدلاندیریرلار) آد آپارمیشدیر. او «ادوارد براون» ین ادبیات تاریخینه آرخالانان «دهخدا»نین لغت‌نامه‌ده یازدیغی بو سؤزو:
«صفویه دؤرونده ادبیات و بؤیوک شاعرلر ساریدان، جامعه‌ده عجیب بیر قیتلیق حؤکم سوروردو»“ نظرده توتاراق یازیر‌کی:
«آزجا دقت و منصفانه باخیشلا، دویماق اولار‌کی، بو سؤز بؤیوک بیر بهتاندیر و نئچه باتمان چریش ایله «صفویه»یه یاپیشماز. هله «فضولی» و باشقا بؤیوک شاعرلر بیر یاندا دورسون، یالنیز صفویه‌نین باشچی‌سی اولان «شاه اسماعیل» ین رنگارنگ اثرلریله تاریخچی‌لرین بو بؤیوک یالانینی آیدینلاتماق اولار. بئله بیر سهوین و تاریخچی‌لرین یالان دوزلتمه‌لرینین سببی یالنیز صفویه دؤرونون شاعرلرینین آذربایجان دیلینده شعر دئـمک‌لری‌دیر. » (۱۵)
صمد بهرنگی «حیدر بابایا سلام» اثرینه، اوست ـ اوسته دوزگون باخیشلا باخمیش. او اؤز دؤرونون‌سیاسی ـ اجتماعی متودلارینا اساسلاناراق، شهریارین بو اثرینده بعضی اخلاقی گؤستریشلری تنقید ائده رک، بو منظومه‌نی حقیقی معنادا شعر آدلاندیرمیش و یازمیشدیر‌کی، شهریار «حیدر بابایا سلام» منظومه‌سیله آذربایجانین یازیلی ادبیاتیندا یئنی بیر دؤر آچمیشدیر. عین حالدا صمد بهرنگی، حیدر بابا شعریندن اولان استقبالا و تضمینه، شک ایله یاناشاراق بئله یازیر:
«حیدر بابانین تأثیری ائله اولدو‌کی، بیر عده اوندان تقلید ائده‌رک شعر دئدیلر، ائله تقلید‌کی حتی شاعرلرین بعضیلری هَله وزن، قافیه و سؤزلر بیر یانا قالسین، شعرلرینین مضمونونودا حیدر بابادان گؤتوردولر. البته بو شعرلرین چوخو، یونگول بیر زاد اولدولار.» (۱۶)
سونرا حقلی اولاراق بو استقباللارین ایچینده بیر ایکی‌نفری او جمله‌دن «حبیب ساهر» ی و «ب. ق. سهند» ی مستثنا ائدیب و اونلارین یازدیقلاری شعرلری تقدیره لایق گؤروب و سهند باره‌ده بئله یازیر:
« … سهندین شعری، سهند داغی‌کیمی حتی شهریارین اؤز شعرینه‌ده،کؤلگه سالمیشدیر.» (۱۷)
ترسه‌سینه، محض تقلیدی شعرلردن، «مِعر» آد آپاراراق، بئله نتیجه آلیر:
«یالنیز بونا خاطیرکی فلان‌نظم، فلان دیلده یازیلیبدیر، گره‌ک دگیل بیز اونو شاه اثر آدلاندیراق؛ بونا دئیه‌رلر: دگماتیسم و اوشاقجاسینا قیمت وئرمک!!» (۱۸)
صمد بهرنگی آذربایجان ادبیاتیندا، بدیعی صنعتی، هر زاددان آرتیق سئویر.
صمدین مقاله‌لرینین بیر سیراسینی، آذربایجان دیلینین اینجه‌لیکلرینی و اونون گرامرینی آچیقلاماق تشکیل ائدیر. او بیر دیلچی کیمی، اؤز دؤرونده یازیلان آذربایجان دیلی حقده کیتابلارا،کسکین تنقیدله و گوجلو منطق ایله یاناشیر. تعریفله‌مه‌لی یئرلری، باجاریقلا و متانتله تعریفله‌ییر و سهولری و یانلیش‌لاری، شجاعتله و منطق ایله گؤستریر. و بوتون بو ایشی اؤز آنا دیلینه بؤیوک بیر عشق ایله یئرینه یئتیریر. صمد اؤز تنقیدی باخیشیندا، ائله اینجه یئرلره، بارماق قویور‌کی، اوخوجو ۴۰ ایل اونون اؤلوموندن سونرا، یئنه حیرتله‌نیر‌کی، صمدین آذربایجان دیلی و ادبیاتی باره‌ده نه قَدَر اطرافلی معلوماتی وارمیش!! ( دؤرو مطبوعاتدان گؤتورولموش و «مجموعه مقاله ها»کیتابیندا یئنی‌دن چاپ اولموش دیل حاقدا ۳ مقاله‌نی، بونا مثال گتیرمک اولار.)
صمدین بوتون ایران ادبیاتیندا اوینادیغی رول حاقدا دانیشماق، باشقا بیر فرصت ایسته‌ییر، لاکین آذربایجان خلقی اوچون و آذربایجان ادبیاتی اوچون، صمد غنیمت بیر شخصیتدیر. او اؤز قیسا عؤمرونده، چوخ بؤیوک ایشلر گؤرموش و هر شئـیدن قاباغ اونون گله‌جک نسیللری، وطن پرورلیک، ایگیتلیک، دوزگونلوق و حق اوغروندا مبارزه روحیه‌سیله یئتیرمکده، اونودولماز و بؤیوک رولی اولموشدور.
بیرسیرا یازیلاری دا، صمد اؤز قلم دوستو و یول یولداشی بهروز‌دهقانی ایله بیرلیکده ایشله‌ییب و یازمیشدیر. اونلارین شفاهی خلق ادبیاتیمیزی،سینه‌لردن و آغیزلاردان ائشیدیب و کاغذ اوسته گتیرمه‌لری، اؤزلرینین و او دؤرون بؤیوک و اونودولماز ایشلریندن بیریدیر. بونا خاطیرکی خلقیمیزین دویوملاری، دئییملری، آروزلاری و دیلکلری، ایستر افسانه یا ناغیل شکلینده، ایستر ایسه بایاتی، تاپماجا، قوشماجا و سایر فولکولور شکیللرینده، اگر واقتیندا ییغیلماسایدی، سونرالار گئج اولاردی. صمد و بهروز بیرلیکده اونلاری مختلف یئرلرده، مختلف آداملاردان ائشیتمیش و قلمه آلمیشلار. (۱۹)
اونلارین بو ساحه‌ده ایشلرینین چتینلیگینی گؤسترمک اوچون، یالنیز «تاپماجالار ـ قوشماجالار»کیتابینین مقدمه‌سیندن گؤتوردوگوموز، صمد وبهروزون یازدیغی بو سؤزلر،کفایت ائیلر:
«…..آخشام باشی‌کنده یئتیشدیک، چوخلی‌کاغاذ ـ قلم ایله؛ «میر ولی»نین اؤگوزو اؤلموشدو، هیچ‌کیم ایله دانیشمیردی؛ «مشدی زامان» اوشاغین شهره، دکتره آپارمیشدی. باشقالارینین دا باشلاری اؤز ایشلرینه قاریشمیشدی، چوخ چتین گؤرونوردو‌کی، ایکی‌کلمه سؤز اونلاردان ائشیده‌سن. دوغرودور سینه‌لردن بو سؤزلری چیخارماغین، بئله ـ بئله چتینلیکلری‌ده واردیر!!» (۲۰)
البته بو جمع اولونموش خلق شفاهی ادبیاتی، او دؤره‌نین مخصوص وضعیتیندن آسیلی (شووینیستی دایره‌لرین حاکمیتینه خاطیر)، آذربایجان دیلینده یوخ، بلکه فارس دیلینده نشر اولوندو. صمد بو بؤیوک مانع‌دن علاوه باشقا بیر عامله‌ده اشاره ائیله‌ییر و اودا اوخوجولارین اؤز دیللرینده آز کیتاب اوخودوقلاری و ادبی دیللرینی اونوتدوقلاریدیر. او «س. م. جاوید» ین‌کیتابینا دایر بئله یازیر:
«دوزو بویودوکی، بو مقاله همان دیلده یازیلسین‌کی،کیتاب اؤزوده او دیلده یازیلیبدیر (یعنی آذربایجان دیلینده)، آمما بیر ـ ایکی دانا آرتیق اوخوجو تاپماق سببینه اوندان واز کئچدیم.“ (۲۱)
و یا چاره‌سیزلیگدن فارس دیلینده یازدیغی اوچون، «اولدوز و دانیشان قولچاق»کیتابینین مقدمه‌سینده، قولچاقین دیلیندن، بئله دئییر:
«او بیچاره‌نی (آقای بهرنگی‌نی) آرتیق دانلامایین‌کی،نییه فارسی باجارمیر، هاردان بللی اونون اؤزونونده هیچ خوشی گلمیر، بیر دیلده‌ناغیل یازسین‌کی باجارمیر؛ آمما چاره‌سی‌نه‌دیر؟؟» (۲۲)
غلامحسین ساعدی، بهروزون و صمدین، گئجه ـ گوندوز چالیشمالاری‌نتیجه‌سینده، «افسانه‌های آذربایجان»ین نئجه عمله گلدیگیندن دانیشاراق، یازیر:
«هیچ‌ناشر حاضر دگیلدی،ناغیللاری آذربایجان دیلینده نشر ائیله‌سین…. گئجه ـ گوندوز چالیشدیق‌کی، صمدی و بهروزو قانع ائیله‌یک، هَله‌لیک ناغیللار فارسجا چاپ اولسون، چاپدا اولدو، اما صمد هیچ حالدا راضیلاشمادی، دفعه‌لرله دئدی و یازدی‌کی،نه زمان اونلار اصلی دیلینده چاپ اولاجاقلار؟ بیر آرزی‌کی، هَله بوگونه قَدَر یئرینه یئتیشمه ییبدیر…“ (۲۳)
بو ناغیللارین اصلی دیلینین متنینین، ایندیه‌کیمی هاردا اولدوغو کیمسه‌یه معلوم دگیلدی. حدوداَ اون ایکی ایل بوندان قاباق اونلارین، وارلیغیندان خبردار اولدوق و بیلدیک‌کی صمد آز مدت ناغافل اؤلوموندن قاباق، اونلاری مرحوم محمدعلی فرزانه‌یه تاپشیرمیشدیر. (۲۴)
صمد و بهروز آذربایجان ناغیللاریندان باشقا، «تاپماجالار، قوشماجالار»کیتابینی چاپا حاضیرلادیلار؛ بو‌کیتابدا اونلار یاشادیقلاری و ایشله‌دیکلری‌کندلرده، ۳۴۱ عدد تاپماجا و ۲۲ عدد قوشماجا، آغیزلاردان ائشیتمیش و قلمه آلمیشلار. اونلارین توپلادیقلاری فولکلورون مهم خصوصیتلریندن بیری بودور‌کی، اونلاری عینا” ائشیتدیکلری محاوره دیلینده،کیتابت ائتمیشلر.
صمد بهرنگی‌نین عؤمرونون آزلیغینا باخمایاراق، واختیندا چوخ بؤیوک ایشلرین انجامینا‌نایل اولدو؛ او هر شئـیدن اول بیر ضیالی‌کیمی، ملی مسئله‌نی،سیاسی مسئله‌دن آیری دوتماییب و بو ایکی اجتماعی پروبلمی بیری ـ بیرینه قارشی قویمادی. بو ساحه‌ده حتی ساده و‌کیچیک بیر حرکتده، اونون دقیق و حساس باخیشلاریندان اوزاقدا قالمادی. پهلوی رژیمینین ضد ملی‌سیاستی قارشیسیندا، گله جک‌نسیله یول گؤسته ریجی بیر رول اوینادی. صمد بهرنگی‌نین و اونون جان بیر قالیب یولداشلاری، بهروز دهقانی‌نین و علیرضا‌نابدلین و … خاطره‌سی خلقیمیزین قلبینده و خاطیرینده، هر زمان دیریدیر.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ آذربایجان سسی،نمره ۱۶ ـ ۱۵، ص ـ ۱۴ مقاله ریشه در خویش، غلامحسین ساعدی
۲ ـ تاپماجالار ـ قوشماجالار، ص ـ ۶، مقدمه
۳ ـ آذربایجان سسی،نمره ۱۴ ـ ۱۳، مقاله یک‌نویافته ارزشمند
۵ و ۴ ـ مجموعه مقاله ها، ص ـ ۱۳۵، مقاله درباره ۵نمایشنامه (از گوهرمراد)
۶ تا ۱۱ ـ مجموعه مقاله ها، ص ـ ۱۰۵، مقاله‌نظری به ادبیات امروز (درباره عزاداران بَیل)
۱۲ ـ مجموعه مقاله ها، ص ـ ۱۴۸ تا ۱۳۷، مقاله ادبیات و فولکلور آذربایجان
۱۳ ـ مجموعه مقاله ها، ص ـ ۱۶۵، مقاله عاشیق شعری
۱۴ ـ بهروز‌دهقانی، در شناخت ادبیات و اجتماع، مقاله‌کورزاد …. ص ـ ۳۱ ـ ۳۰
۱۶ و ۱۵ ـ مجموعه مقاله ها، ص ـ ۱۷۵، مقاله شاه اسماعیل خطایی
۱۷ ـ مجموعه مقاله ها، ص ـ ۱۴۳، مقاله ادبیات و فولکلور آذربایجان
۱۸ ـ مجموعه مقاله ها، ص ـ ۱۹۰، مقاله یادی از حیدر بابای شهریار
۱۹ ـ حمزه فراهتی، “از آن سالها….و سالهای دیگر”کیتابینین ۱۴۴نجی صحیفه‌سینده بئله یازیر:
“صمد و بهروز بیر دفعه (داغ برنامه‌لرینده) گئج قالمیشدیلار؛ هامی اونلار اوچون‌نگرانلیق چکیردی! اونلار ۲۰ دقیقه‌دن سونرا بیر شخصی ماشیندان یئندیلر. اوز ـ گؤزلریندن یورقونلوق و یوخوسوزلوق یاغیردی! معلوم اولدو، “آذرشهر”ده بیر‌ناغیلچی‌نی تاپمیشلار و ۳۰ تومن پول اؤده‌یه رک، بوتون گئجه‌نی اونون دانیشیقلار و‌ناغیللاینا قولاق وئریب و اونلاری یازمیشلار و بئله‌لیکله “آذربایجان‌ناغیللاری”نین بیر حصه‌سینی قلمه آلمیشلار!”
۲۰ ـ تاپماجالار ـ قوشماجالار، ص ـ۴، مقدمه
۲۱ ـ مجموعه مقاله ها، ص ـ ۲۰۵، آذربایجان دیلینه مخصوص صرف و‌نحو مقاله‌سی
۲۲ ـ اولدوز و عروسک سخنگو، مقدمه
۲۳ ـ آذربایجان سسی،نمره ۱۶ ـ ۱۵، ص ـ ۱۴ مقاله ریشه در خویش، غلامحسین ساعدی. (آذربایجانجا‌ناغیللار سونرالار اسد بهرنگی‌نین تلاشی ایله تبریزده‌نشر اولموشدور.)
۲۴ ـ بو خبر بیرینجی دفعه آذربایجان سسی‌نین ۱۶ ـ ۱۵ جی‌نمره‌سینده، «یک‌نویافته ارزشمند» آدلی بیر مقاله‌ده اعلان و همزمان م. ع. فرزانه‌نین واسطه‌سیله وارلیق مجله‌سینده یازیلان بیر مقاله‌ده ایضاح اولوندو.
سؤزو م. ع. فرزانه‌نین اؤزوندن ائشیدمگ داها یاخشی اولار! او بئله یازیر:
«۱۳۴۷ ـ جی ایلین یاییندا من یئنه تبریزه گئتدیم.سیرادا صمد و دوستلاری ایله گؤروشدوم. بهروز، او ایل هانسی‌سیمیناردا اشتراک ائتمک اوچون اسپانیایا گئتمیشدی. بیز آیریلاندا صمد منی بیر طرفه چکیب دئدی: من فولکولور باره‌ده یازی ـ پوزولاریمیزی، هر‌نه وارسا‌سیزه تاپشیراجاغام. بونو بهروزدا بیلیر.سیز اونلاردان ایسته دیگینیز‌کیمی، حتی بیزلردن آد آپارمادان بئله، یئری گلدیکده استفاده ائده بیلرسیز. دردینیزه دگمسه‌ده بیر طرفه بوراخارسیز. ایندی ایستیرسیز من اونلاری‌سیزه گتیریم، ایستیرسیز‌ده تهرانا گؤنده ریم. دئدیم: تهرانا گؤنده رمه‌نیز داها یاخشی اولور. آز مدت سونرا صمدین گؤندردیگی باغلاما، اَن تهلکه‌لی گونلرده منه گلیب چاتدی و من اونا اَل وورمادان، هَله‌لیک اؤز الیازمالاریم ایله بیرلیکده بیریسینه امانت تاپشیردیم. او امانت بورادا دانیشماغا لزومو اولمایان سببلردن آسیلی اولاراق ۲۵ ایل سونرا گلیب یئنی‌دن منیم الیمه چاتدی وهله‌نه یاخشی‌کی، گلیب چاتدی. اؤز یازی ـ پوزولاریمدان چوخ، صمد و بهروزون فولکلور باره‌ده توپلادیقلاری منی سئویندیردی». ( وارلیق مجله‌سی، باهار ۱۳۷۷،نمره ۱ ـ ۱۰۸، ص ـ ۲۴، مقاله صمد بهرنگی و آذربایجان فولکلورو، م. ع. فرزانه)
2 پاسخ
چوخ ماراغلی و آخیجی قلم. ایشیق سایت امکداشلاری چوخ ساغ اولسونلار. الله آذربایجان ضییالی و ایگید قهرمانلاری صمد-بهروز و علیرضییا رحمت ائله سین.
چوخ ماراغلی و آخیجی قلم. ایشیق سایتی امکداشلاری چوخ ساغ اولسونلار. الله آذربایجان ضییالی و ایگید قهرمانلاری صمد-بهروز و علیرضییا رحمت ائله سین.