ائویم رومانیندا گوج و دنگه‌لی عدالت
کیان خیاو
رقیه کبیری‌نین “ائویم” رومانی‌نین باکیدا چاپ اولما خبرینی ائشیتدیییمده، یئنیدن بیر داها (اوچونجو دؤنه) بو کیتابی اوخودوم. بو دؤنه هئچ بیر نوت گؤتورمه‌دیم، هئچ بیر شئی یازماق فیکرینده دئییلم دئیه. ساده‌جه بیر اوتورومدا بیر دوزونه اوخودوم. ساده‌جه “اوخوماق!” نه بیلیم، بلکه بو “اوخوماق” اینسان ذهنینده یارانان فلسفی سورونلارا بیر جواب آختارماق یولو کیمی عمل ائدیر. همن بو “اوخوماق” مسئله‌سی، بیر دؤنه ده منله “ائویم”ین آراسیندا، تانیملایا بیلمه‌یه‌جه‌ییم، آچیب- آچیقلایا بیلمه‌یه‌جه‌ییم بؤیوک بیر موناسیبت یاراتدی. آخی بیر “اوخوماق” اولور، بیر ده “یئنیدن اوخوماق!” بو “یئنیدن اوخوماق” دا چئشیدلی اوخوماغین بیر تورودور. ایکی دؤنه اوخودوغون بیر کیتابی بیر داها بیله‌رکدن “سئچیب”، دوروب کیتابلیغیندان گؤتوروب، الینه آلیب “اوخوماق!” بو، سؤزسوز “فرقلی بیر اوخوماق”دیر.
نئچه دؤنه نئچه تورده اوخوماغین ادبی تنقیدچیلیکدن قایناقلاندیغینی هامیمیز بیلیریک. اویسا من اؤزومو ادبی تنقیدچی مقامیندا دا بیلمیرم آخی. اوسته‌لیک من بو دؤنه “ائویم”ی تنقید ائتمک ایسته‌میردیم. ائویمین قورولوشو، فورمو، ایچه‌رییی بئله کاریمدا دئییلدی. قصدیم بو دؤنه ائویمی ائویم کیمی اوخوماق و ساده‌جه اونو بیر رومان کیمی اولوشدوران متنله – سن اوخو متنده – یاشاماق‌ایدی. یازارینین کیم اولدوغونو بئله اونوتموشدوم. روماندا گئدن متن هر شئیدن قاباق و اؤنملی‌یدی. بلکه ده اوخوماقدان اؤنجه بونون یازیچیسینین، یارادیجیسینین کیم اولدوغونو بیلیردیم: “بیلمک!” آنجاق بو “یئنیدن اوخوماق” ایسته‌یی، “بیلمک”دن داها باشقا یئرلره وارماق اوچون آیاغیمین آلتینا قویولان بیر نردیوان‌ایدی. منیم اوتاغیمداکی کیتابلیق بیر آز اوجادیر. تاوانا یاخین بیر کیتابلیقدیر. “ائویم”ی اونون ان اوست قاتینا قویموشدوم. خبری ائشیتدیییمده، سانکی بیریسی اوستونده اوتوردوغوم صندلینی چکیب آیاغیمین آلتینا قویدو. گؤتوردوم. الیمه آلدیم. آنجاق اؤزومو بیر اوخوجو کیمی و رقیه کبیری‌نی ده بیر یازیچی کیمی قیراغا قویدوم. ساده‌جه اوخوماغا باشلادیم و اوخودوم. سطیردن سطیره دورولوب، آخیجیلاشیب گئدن روایتده بعضا دایانیب بیر شئیلری اؤزوم اوچون یوروملاییردیم. سونرا یئنه اوخویوردوم. بو یوروملاماق اوخوماغین – سن اوخو اوخونوشون – اؤزو دئییلمی؟! ائویمله منیم آرامدا ایچسل بیر دییالئکتیک یارانماقدایدی: ایکی دونیا دییالئکتیکی: ائویم رومانی دونیاسی و منیم بیر اوخوجو کیمی اؤز دونیام. من ائویم دونیاسیندا یئرلشمک اوچون یئددی ساعاتدان آرتیق بیر اوتاق، ساده‌جه بیر اوتاق آختاریردیم. و تاپدیم. ائویم رومانی اؤزو بو اوتاغی منه گؤرستدی. “موقّتی” یوخسا “داییمی” اولماسی اؤنملی دئییل، اؤنملی اولان ائویمده اؤزومو یئرلشدیره بیلدیییم‌ایدی. اوخودوقجا بعضی سطیرلر یوخسا پاراقرافلارلا توتوشور، قاپیشیر و دارتیشیردیم بئله. آنجاق بو توتوشوب- دارتیشمالار اصلینده روایتین اؤزونده اولان اولایلارین (حادیثه‌لرین) آراسیندایدی. دقیقه- دقیقه ایره‌لیله‌دیکده، “یئنی”دن “داها یئنی” فضالارا یول آچیردیم. “ائویم” سانکی اوندان ایسته‌دیییم شئیلری منه گؤرسه‌دیردی، گیزلی بیر شئیلری اوزه چیخاردیردی و اؤزوندن باشقا فضالارا بئله آپاریردی. سانکی من بو فضالاری چوخدان گؤزله‌ییرمیشم!
رومانی صحیفه- صحیفه اوخودوقجا اؤزوم اوچون داها یئنی آلقیلامالاریم اولوردو. بو، گؤره‌سن همن چاغداش فلسفه‌ده دارتیشما قونوسو اولان “آلقیلاییش ائستئتیکاسی”یدی؟ بونو هله‌لیک آچیب- آچیقلاماقدان چکینیرم. کسینلیکله بو رومانی یازیچیسی‌یلا بیرلیکده اوخوسایدیق، ذهنه گلن بیر چوخ قونولار اوستونده دانیشیلاردی! آنجاق اوخوجویلا یازیچینین بیرلیکده‌لییی یوخدورسا، “اوخوماق”، “یئنیدن اوخوماق” و “یئنیدن یئنه ده بیر داها اوخوماق” یازیچی‌یلا اوخوجونون بیرلیکده‌لییینه یئنیدن باشلاماقدیر: “باشلانغیج!” بیر اثری نئچه دؤنه و نئچه تورده اوخوماق نه‌دن تؤره‌نیر؟ بو، اولا بیلسین منیم دونیاملا ائویم رومانی‌نین دنیاسی آراسینداکی دییالئکتیکدن یارانیر. چون، من ائویمی چاپ اولمامیشدان اؤنجه اوخودوغومدا اوندان هانکیسا بیر یوروم اوزه چیخارماق ایسته‌میشدیم، ایندی‌یسه بامباشقا بیر اوخوماق تورویله اوخودوم. گؤرونور بوتون “اوخوماق”لار، یورماق- یوروملاماق آنلامینا گلمیر، آنجاق بوتون یوروملار بیر چئشید اوخوماق – اوخونوش – دیرلار و بونلارین هامیسی موطلق “اوخوماق”دان قایناقلانیر. یوخسا “اوخوماق” اولمازسا، دونیانین و اینسانین هئچ بیر حقیقتی اوزه چیخانا بنزه‌میر سانکی. اوخوماق (اوخونوش) و یوروملاماق بیر- بیری‌یله سیخ ایلگیده اولدوغونو، اوسته‌لیک هر روایتین هانکیسا بیر آنلام داشیدیغینی آرتیق هامیمیز بیلیریک. بیلیریک ده هئرمئنوتیک هانکیسا بیر متنده‌کی گیزلی بیر آنلامی اوزه چیخارماقدیر. ایندی “ائویم”ده‌کی گیزلی آنلام نه‌دیر؟ و گؤره‌سن بو تایلی- او تایلی آذربایجاندا “ائویم” رومانینی، اونداکی گیزلی آنلاملاری اوزه چیخاریب یوروملاماق اوچون اوخویان وارمی؟ بؤیله بیر “اوخوماق” وارسا، کسین او، “اوخوماق” تورونون ان اؤزلی و گؤزلی ساییلیر. چون، اؤزل اوخوماغین اؤزللییی ده، اوخونان بیر روایتی یوروملایا بیلمک دئمکدیر: هئرمئنوتیک! اوخوماق اؤز اؤزلویونده اوزه چیخارماقدیر. آیدینلانماق اؤز اؤزلویونده آیدینلاتماق کیمی بیر شئی. “ائویم”ی “اوخوماق” ائویمده‌کی فضانی، قورولوشو و باش کاراکتئرین (سئللولدا یاشایان گنج مارکسیست بیر قیزین) گوجونو و بو گوجدن دولایی چکدییی آجی- آغریلاری دانیب باسقیلار و سیخینتیلارا معروض قویان بوتون گؤزه گلمه‌ین و آنلاشیلماز اولانلاری (بیر سیستئم، بیر گوج اورقانی، بیر قوروم، بیر قورام- تئوری، بیر ایدئولوژیکی باخیش و ب…) اوزه چیخاردیب، آیدینلانیب و چئوره‌نی آیدینلاتماقدیر. آنجاق من بو دؤنه بو رومانی نه‌ییسه آنلاتماق اوچون دئییل، ساده‌جه “اوخوماغین ائوریمه و اؤزونو تانیماغا دوغرو یؤنلتمک ماهیّتی”نی دوشونه‌رک اوخودوم و ائویمی اؤزومله بیرلشدیرمه‌یه چالیشاراق، اؤزومو باش کاراکتئرین یئرینه قویوب تانیماغا باشلادیم. “باشلانغیجدان سونرا بیر داها باشلانغیج!” باش کاراکتئرله سطیردن سطیره، پاراقرافدان پاراقرافا چئشیدلی دوروملار یاشادیم. سانکی آرتیق من بیر اوخوجو دئییلدیم، باشقا بیر اینسانا دؤنموشدوم. بو، باشقاسینا دؤنوب- دؤنوشمک، “اوخوماق”دا اوخوجویا تام اؤزونو تانیماق قدر اؤنملیدیر. بونا گؤره ده بعضا بیر رومانی ایچدن آلقیلاماق و قاوراماق قصدی‌یله اوخوماقلا همن او رومانی یوروملاماق یوخسا آچیقلاماق قصدی‌یله اوخوماق آراسیندا اولان – ان آزیندان اوخوجونون اؤزو اوچون – بؤیوک فرقلر بللی اولور. اوزه چیخارماق عملینی “اوخوماق”ین ده‌ییشدیریجی و بعضا داغیدیجی ماهیّتینی آییرماق اولماسا دا، سن آرتیق هئچ نه‌یی اوزه چیخارماق و اوخودوغونلا باغلی هئچ بیر قضاوت ائتمک ایسته‌میرسن. چون بیلیرسن: گئنللیکله اوخونان بیر متنی اولدوغو کیمی آلیب- آلقیلایاندان سونرا اونو آچیقلاماق یوخسا اونلا باغلی هانکیسا بیر قضاوته – اولوملو- اولومسوز فرق ائتمیر – یؤنلمک، اوخونان متنین ایچ قاتیندا اولان یوخاری سویّه‌لی آنلامین ده‌یرینی اولدوقجا آشاغی ائندیرمکدیر. بیر رومان یوخسا باشقا بیر ژانردا یازیلان اثر یالنیز قضاوت هئرمئنوتیکی‌یله اورتایا چیخان مسئله‌لرله آچیقلانمالیدیر. بیر کیتابین ایچردییی قونولاری یوزوب یوروملایا بیلمک، اوندا قوللانیلان آچار سؤزجوکلری تانیماق، دیلین آنلامیندان قیراقدا قوللانیمینی بیلمک و سونرا محض اوخونان متنین ایچردییینی قضاوته قالخماق، قضاوت هئرمئنوتیکینین نئجه اساسلی و ده‌یرلی اولدوغونو وورغولاییر. ساده‌جه بئله بیر یوللا هانکیسا بیر ادبی متنی آچیب- آچیقلاماق، قورالا دؤنور. بئله‌لیکله بیز بیر متنین اوستونده قضاوت ائتمیش اولوروق: هئرمئنوتیک! بونلا بئله “ائویم”ی هر “اوخوماق”لا اوندا اولان چئشید قونولارین هامیسینی آنلادیب آنلاتماق اولمازین ایشدیر. چون، منجه بو روماندا اولان گوج، نه اونو اوخوماقدا اولور، نه ده اوخوماقدان سونرا اؤنه چیخا بیله‌جک یوروم و قضاوت کیمی عمللرده. سؤزسوز، بیر رومان اوخوندوقدا، نه‌سه اوخوجونو هانکیسا بیر یوروم و قضاوته چاغیریر. آنجاق بونلار محض متنین اؤزویله باغلی اولمالیدیر. اویسا “ائویم”ده هله‌لیک آچیقلانماسی چتین اولان گیزلی آنلاملار وار و من سانیرام بیر متنده بعضی گیزلیلری اوزه چیخارماق بیر تور او گیزلیلره سایقیسیزلیق اولا بیلر. بیر روماندا – و بورادا ائویم رومانیندا – منجه او قدر درینلیک وار کی ساده‌جه بیر دؤنه اوخوماقلا او درینلییه وارماق اولماز. بو درینلیکلری آنلاییب آنلاتماق اوچون بعضی اثرلری نئچه دؤنه اوخوماق گره‌کیر.
ائویم رومانیندا آچیق- ساچیق یازیلماسا دا (یازیلمامالیدیر دا) تاریخی اولایلارا دا ایشاره‌لر وار. بونلا بئله ائویم، ایچردییی تاریخی اولایلاری‌یلا دئییل، محض “ائویم” اولدوغو اوچون “ائویم”دیر: متن اوچون بیر متن! بو متن بیر سیرا تاریخی گئرچکلیکلری اؤز رومانلیق ائتگیسی آلتینا آلیر و همن او گئرچکلیکلره هانکیسا بیر آنلامی یوکله‌مه‌یه چالیشیر. من ائویمی اوچونجو دؤنه سئچه‌رک اوخودوغومدا بیر نه‌دنیم ده ایراندا باش وئرن ۶۰ ینجی ایللرین بیر سیرا اولایلارینی اوخوماق ایسته‌دیییم‌ایدی. بیلدیییمیز کیمی هر اوخوماقدا بیر سئچه‌نک اولمالیدیر. اونسوز دا سئچه‌نک، اوخوماغین ماهیّتینده وار. نئچه دؤنه اوخوماقدا دا یوروملارین چئشیدلری اورتایا چیخیر. بو یوروملارین هامیسی هانکیسا بیر حقیقتی آختارماق و تاپماقدیر. آنجاق هئچ بیری تاریخی گئرچکلیکلرین هامیسینی ایچرمیر. چون، هر زامان اؤزل اوخوماغین قالانی قالیر و بو بیر داها یئنیدن اوخوماغین بؤیوک نه‌دنی اولور. سن بیر رومانی سئچیرسن، اونون اوستونده اؤز قضاوتلرین اولور، اونو قاوراییب یوروملاییرسان و بیر داها اوخوماغین ماهیّتینی دوشونه‌رک اونو اوخوماغا قرار وئریرسن. (من “ائویم”له تام بو ایشی گؤردوم.) و بو، سنین ساده‌جه اؤز خیالیندا اؤزونو باش کاراکتئرین یئرینه قویماق و اونون فیقوروندا اؤزونو تانیماق ایسته‌ییندن ایره‌لی گلیر: ego! بوردا سن قضاوت دئییل، سانکی بؤیوک بیر خیال ایقلیمینده‌سن؛ خیالین چوخ رولو اولمایان خیال ایقلیمینده! آیدیندیر کی بیز هر بیر رومانی اوخودوغوموزدا اؤز ذهنیمیزده بیر سیرا تجروبه‌لر الده ائدیریک. سانکی گؤرمه‌دیییمیز و یاشامادیغیمیز بیر دونیانی یاشاماق ایسته‌ییریک. او بیر سیرا تجروبه‌لر بیزی بیر سیرا یوروملارا ساری سوروکله‌ییر. اوخویاجاغیمیز بیر رومانی سؤزسوز ایرادی اولاراق سئچمه‌یه ده بیله‌ریک، آنجاق بیر اوخوجو هر زامان اؤزونو بعضی کاراکتئرلره بنزه‌دیب، عدالتلی اولاراق اونلارلا اؤزدشلیک (همذات‌پنداری) ائتمه‌یه چالیشیر. ادبیات دونیاسیندا اوخوجونون بو اؤزدشلییه حاققی چاتیر. بو، اولا بیلسین همن دنگه‌لی عدالتدیر. منجه “ائویم” رومانیندا دا اوخوجویا بئله بیر حق وئرن دنگه‌لی عدالتین گیزلی حوضورو وار. من ائویمی اوخودوقدا بو اؤزدشلیک آنلارینی چوخ یاشادیم و سانیرام هر بیر اوخوجو اوچون همن “اوخوماق” عملینده، بو ان اؤنملی آنلاردیر. اونا گؤره ده اینانیرام کی هر اوخوجو “ائویم”دن هر تور یوروم و قضاوت چیخارا بیلرسه، اونون بونا حاققی چاتیر. تکی “ائویم”ین بیر سیرا قونولاری ایچردییی اوچون، اوخوجولار موغایات اولمالیدیرلار کی اؤز اوره‌کلری ایسته‌ین آشیری ایئولوژیک یوروملاری اورتایا قویماسینلار. بئله اولمازسا، هر اوخوجو بو رومانی اوخودوقدا ائموسییونال سفسطه‌یه یول وئره بیلر. بوردادیر کی “اوخوماق” داها اوخودوغو متنله بیرگه اؤزونو تانیماق آنلامینا دئییل ده، متنله بیرگه اؤزویله ساواشماق- دؤیوشمک آنلامینا گلر. ساواش- دؤیوشون سونو اؤلومدور. اویسا اوخوجو اوخودوغو هر جانلی متنی دیریلتمه‌لیدیر. بئله‌لیکله آیدین اولور کی “اوخوماق”ین ماهیّتینده “دیریلیش” ده وار. سؤزسوز متنین اؤزو ده بو ساحه‌ده اوخوجویا یاردیم ائتمه‌لیدیر. منجه “ائویم”ده گره‌کینجه بو باشاری وار و بیر تور اؤزونو اؤز اوخوجوسونا یوروده بیلیر. سؤزسوز بو آرادا فورمون دا بؤیوک رولونو دانماق اولماز و “ائویم”ده فورم دا اوخوجونو اؤز آردینجا چکه بیلیر. اولا بیلسین هئچ “اؤز آردینجا چکه بیلیر” دئمه‌مه‌لی‌یدیم ده، “اؤزویله اوز- اوزه اوتورتماق ایسته‌ییر” دئمه‌لی‌یدیم! چون، اؤزل اوخوماق بیر متنله بیر اوخوجونون اوز- اوزه اوتورماغیندان یارانیر. یالنیز اوخوماق بؤیله اؤزل اولارسا، قاباقجا دئدیییم کیمی اوخوجویلا متنین آراسیندا دییالئکتیکی بیر ایلیشکی قورولا بیلر. بئله‌لیکله اوخوجولار حاققی چاتان چئشید یوروملار و قضاوتلرینی اوزه چیخارار. بو آرادا متنین یازیچیسی‌یلا باشقا بیره‌ر اوخوجولار دا بو قضاوت و یوروملاری قبول ائتمه‌سه‌لر ده، ان آزیندان اونو ائشیتمه‌لیدیرلر. بو داورانیش، اولا بیلسین گونوموزده‌کی – اؤزللیکله بو تای آذربایجاندا – اوخوجولاری ائویم رومانی‌یلا بوندان آرتیق باریشدیرار و بورا کیمی اوخویانلار بئله بیر داها دا – بو دؤنه اؤزل اوخوماقلا – بو رومانا دؤنمکلرینه جان آتارلار. چون، نه اولور اولسون، ادبیاتدا ان اؤنملی ایش “اوخوماق”دیر. و یئنه ده اوخوماقدیر کی متن دونیاسی‌یلا اوخوجو دونیاسینی بیر- بیرینه قوووشدوروب کسیشدیریر.
دئمه‌سی گره‌کمیر کی بوتون رومانلارین قاپیسی هانکیسا بیر یوروما آچیقدیر. آنجاق هر رومان دا یازیلاندا، اؤز- اؤزلویونده نئجه قاورانیب یوروملانا بیله‌جه‌یینی دوشونور. منجه “ائویم” بونلارداندیر. او فورم و روایت باخیمیندان سانکی اؤز- اؤزونو قاورایاراق یوروملاییب و اوخوجوسونون بوینونا اوخوماقدان باشقا بیر عمل قویمادیغی قدر اؤزگون- اورژینالدیر. سؤزسوز بو رومان دا باشقا رومانلار کیمی یوروملانماقدان قاچمیر، آنجاق آرتیق اؤز اوخوجولارینا تانینمیش اولان بیر ایدئولوژیکی قونونو محض تانیدان و آیدینلادان بیر سوژه کیمی اؤزونده یئرلشدیردییینده، بوتون ائموسییونال سفسطه‌لرین قاباغینی اؤنجه‌دن آلیر. ائویمین ان بؤیوک اوغورو دا ائله بوراسیندادیر! منجه ائویمین دوغرو- دوزگون یورومو و گیزلی آنلاملاری تام اؤزونده‌دیر. بونلار چوخ گؤزل و ادبی بیر فورمدا اؤز یئرلرینده اوتوروبلار، آنجاق گیزلیدیرلر. اوخوجو اؤزو بونو الده ائتمه‌لیدیر. من اونو اؤز ایسته‌دیییم و دوشوندویوم کیمی، اوچونجو دؤنه اوخودوم. اؤنجه‌دن ایکی دؤنه اوخودوغوم و بیر اوخونوش یازدیغیمدا اونون نه‌لر ایچردییینی بیلیردیم. آنجاق بو روماندان بیر شئیلر گؤزله‌دیییمدن دولایی بیر داها دا یئنیدن اوخودوم. دئدیییم کیمی نه‌سه یازماغی دوشونموردوم. آنجاق یوروملاماق ایشلوی بو یازینی یازماغیما مانئع تؤره‌ده بیلمه‌دی. بو، هئچ یوروم اولمایا دا بیلر. اولا بیلسین بو رومانلا باغلی بیلگیسی و گؤزلنتیسی منیم بیلگیلریمه و گؤزلنتیلریمه بنزه‌ین باشقا بیر یوروملاییجی تاپیلدی دا، باشقا- باشقا یوروملار اورتالیغا قویولدو. بللیدیر کی هانکیسا بیر متن یوروملارین سینیرلی بیر فضاسی اولسا دا، بیر یاندان هئچ اثردن یالنیز بیر یوروم یوخدور، بیر یاندان دا بیر اثردن سونسوز یوروم دا یوخدور. ائویمین ده سؤزسوز اؤز سینیری وار و اونو باشقا بیر تور یوروملاماق اوچون باشقا بیر تور ده اوخوماق گره‌کیر.
بو آن سونسوز سئویب- سایدیغیم بیر شاعیری، بیر حئکایه و رومان یازارینی دوشونورم: رقیه کبیری! او، دونیا رومان دئولرینین اؤنونده رومان یازماغا حاقلیدیر یوخسا حاقلی دئییل، دئمیرم. آنجاق اونون “ائویم”دن باشقا رومانلار دا ادبی توپلولوغوموزا سونا بیله‌جه‌یی قدر رومان یازماغا گوجو وار. بو یازی گره‌کدیییندن اوزون اولدوغونا گؤره، من بوردا “یازماق” اخلاقیندان دانیشماق ایسته‌میرم، آنجاق ائستئتیکسی ائتگیلر هر روماندا دا اولا بیلمیر و یوروملاماق آزادلیغینی اوخوجوسونون الیندن آلیر. من کیان خیاو اولاراق دئییرم: بو تای آذربایجان ادبیّاتی ائویمه مینّتداردیر. هم ائستئتیکسی، هم ده اخلاقی بیر آنلامدا: مینّتدار! بیز اثرلرینی سئوه- سئوه اوخودوغوموز بو یازیچییا اؤز بورجلاریمیزی، اؤتن عؤمروموزه ساعاتلاری اؤده‌دیییمیز کیمی، اؤده‌مه‌لیییک! قوشقوسوز بو دا تام ادبیاتین اؤزو کیمی، حیات و اینسان حقیقتینین آختاریشیندا اولماغین بیر یولودور!
۱۳/ ۱۰/ ۱۳۹۴
