قلوباللاشما، بیز و ادبیاتیمیز
افراسیاب نوراللهی
بعضاً‌مقدمه‌سیز باشلاماق ایسته‌ییرسن! بعضاًده‌مقدمه‌سیز باشلاماق اولمور! بعضاً‌مقدمه‌یه‌ده باشلاماق اولمور، آنجاق سن همن باشلاماق ایسته‌ییرسن؛ همن باشلاماق. او زامان اولا بیلر هئچ نه ایله‌ده باشلایاسان، اولا بیلر بیر یانلیش سؤزله، یا بیر یانلیش جومله ایله‌ده باشلایاسان! اساس باشلاماقدیر. سونرا هر شئی یولونا دوشور. بو یالنیز یازیدا دئییل، گئرچک عالمده‌ده بئله‌دیر.
بو یازینی دا، اصلینده ائله‌مقدمه‌سیزجه‌سینه باشلاماق ایسته‌ییردیم. آما باشلایینجا،مقدمه‌سیز یورومییه‌جه‌یینی گؤردوم، یوروسه‌ده یاریمییاجاغینی. بیر‌مدت‌دیر، سانکی ادبی جریانیمیز کریشکن بیر وضعیت یاشاییر! بلکه “کریشکن” سؤزو، بو وضعیته بیر آز بؤیوک اولار، آما دوشونورم دوغرو افاده‌دیرده بو وضعیته. کریشکن دئیینجه، یعنی سانکی نه ائده‌جه‌یینی بیلمیر! بعضی سورونلارلا اوزبه اوزدور. بیر‌سیرا اقناع ائدیجی جاوابلار آلمایان سورغولاری وار کیمی گؤرونور سانکی. بعضا اؤفکه‌لی، هیجانلی اولدوغو قاباریر، بعضاً عصیانلارا یول وئریر، بعضاً لام آخیر کیمی گؤرونور! بیردن قاطی‌میللتچی‌دیر دئییرسن بس، بیردن بیر آماتور‌سیاستچی کیمی اؤزونو گؤستریر، هردن‌ده، هر شئیی بوراخیب کیمی گلیر آداما!
بیز بو یازیدا چالیشاجاغیق بونلارا واراق، بونلاری اورتایا قویاق و دوشونوب، داشینماسینی ساغلایاق، البت الیمیزدن گلدییی قدر.
بوردا بیر اؤفکه‌دن، هیجاندان صؤحبت گئتدی. بو یاخشی بیر هیجان دئییل! اونو باسماغی باشارماساق، دوشونورم بیزی یانلیش یئرلره گؤتورر. اونو‌من بوندان قاباق “پست‌مدرنیزم، بیز و ادبیاتیمز” آدلی‌مقاله‌مده‌ده اورتایا قویموشدوم و او پارچانی عیناً بوردا گتیرمک ایستیرم؛
“لاپدان یوخودان اویانان گنج‌لییمیز نه‌لر گؤردولر؟ بیر یاندا دونیانین سرعتلی انکشافی حتی قونشو قارداش اؤلکه‌لرین بئله، او بیر یاندا اؤزونون اولدوقجا گئریده قالماسی و گونو گوندنده گئریلمه‌سی. طبیعی‌دیرکی، بونو جان گؤنولدن درک ائدینجه آیاق باش اولاجاقدی. طبیعی‌دیرکی، هیجان و اؤفکه اولدوقجا صبرین و دؤزومون‌مئیدانینی دارالداجاقدیر. در حال باشلامالی و بیر شئیلر ائتمه‌لیدی و باشلادیلاردا. بیلدیینیز کیمی بو کیمی حاللاردا آرتیق اینتئلئکتین و فلسفه‌نین دئییل، هیجانین و احساسین آتی یورویور. گؤر گؤتور! ائله بیلدی، آوروپانی آوروپا ائله‌ین بو کیمی آنلاییشلارین اولماسیدی. درحال کوپیه‌سینی آلدی و باشلادی یولجولوغا. سونوج ایسه‌معلوم و گؤز قاباغیندا. ”
باخ باسیلماسی گره‌کن هیجانیمیز بودور. عیناً بو. یوخسا دئدییم کیمی، بیزی یانلیش یئرلره گؤتوره بیلمه‌سه‌ده، ان آزی یولوموزدان سرپدیرر بیر‌مدت. و دوشونورم ائله‌ده اولوبدور. آما آتالاریمیز دئمیشکن، ضررین هاراسیندان قاییتسان، خئییردیر. حله اوسته‌لیک بوندان چوخ‌دیرلی درس‌ده گؤتوره بیلریک.
دونیا کیچیلیر دئییرلر. یعنی او، بو اؤلکه‌ده قولاقلاریمیزین وردیش ائتدییی سؤزجوک‌له دئسک “دهگده”لشیر یعنی. همن بو قلوباللاشما‌مساله‌سی. بو دوغرو. همده دوس دوغرو. سونرا دئییرلر، داحا دوغروسو بیزه دئییب، گولورلر؛ “آی یازیقلار، آرتیق نه‌یینیزه گرک‌دیر آنا دیل، فیلان بوندان بئله، داحا اؤلدو او دده‌لر؟!” بونلارین بو سؤزونه اینانماساق دا، بیزده بوراخدیغی تاثیر دانیلمازدیر. یئری گلنده بو سایاق سؤزلر اؤز ایشینی چوخ یاخشی گؤرور و دئییم کی، بلکه هئچ گوجون گؤره بیلمه‌دییی ایشی گؤرور. و ایندی بونو ائله بئله‌سینه اورتالیغا آتماییبلارکی. کسینلیکله دوشونولموش بیر‌سیاست وار، بیر پلان وار بونون آرخاسیندا. و اؤز آرالاریندا، “تا بونلار بو سؤزدن باش آچا بیر اییرمی ایل اؤتوب، کئچیب” کیمی سؤزلرده دئییرلر حله . . .
ایندی دئییرسیز، یاخشی، بس ندیر بو دونیانین کیچیلمه‌مساله‌سی و دهگده لشمه‌سی؟ یعنی نه بونلار؟ نه اولاجاق؟ بیز نه اولاجاغیق؟ یا نه ائتمه‌لی‌ییک؟ بیز بورادا هاردا اولاجاغیق؟میللت‌لر نه ائتمه‌لی بورادا؟ بیر بیریندن نه آلمالی، نه وئرمه‌لی‌دیرلر؟ یا بونلارین بیزیم ادبی جریانیمیزا نه دخلی وار؟!
اولا، “دونیا کیچیلیر” نه دئمک‌دیر؟ بلی، دونیا کیچیلیر. یعنی ساده دیلله دئسک، بو قونشولوق، همسایه‌لیک وارهااا بیزده، بورادا آرتیق ائولر دئییل،میللت‌لر،مدنیت‌لر قونشو و همسایه اولورلار. دئدیک،میللت‌لر و‌مدنیت‌لر قونشو اولورلار، دئمه دیک کی، اؤلکه‌لر قونشو اولورلار! بوردا سؤز وار. همده چوخ جیددی. اصلینده‌میللت‌لر و‌مدنیت‌لر قونشو اولورلار. آما بیر‌سیرا بیزیم اؤلکه‌میز کیمی اوچونجو دونیا اؤلکه‌لرینه عاید اولان اؤلکه‌لر بونو قصداً “اؤلکه‌لر قونشولوغو” آنلامیندا یوروملاماق ایسته‌ییرلر. نه‌یه گؤره؟ ائله اونلاردا یانلیش دوشونورلر! بو ائله اونلارین اؤزونه‌ده قازانماز اصلینده. دئییرلر بس، جمعیت چوخلوغو بیر اؤلکه‌ده (سیاسی جغرافیا آنلامیندا)، او اؤلکه‌نین یئرینی بو آشیمادا و بو آلاندا داحادا‌محکم ائلر. بیر حالدا کی، بیر اؤلکه‌نین جمعیتی نه قدر چوخ اولور اولسون، اگر بو قونشولوقدا، قونشولارینا وئره بیله‌جک بیر شئیلری اولماسا الینده، دئمیریک قونشولوقدان چیخاردارلار، یوخ، ساده جه او قونشولارین و او‌مدنیت‌لرین بیرینین ایچینده هضم اولوب گئدر هئچ اؤزو‌ده بیلمه‌دن.
بو قونشولوغا، و بو قونشولوقدا سنین دونیایا، باشقا‌میللت‌لره، باشقا قونشولارینا وئره بیله‌جک بیر شئیلرین اولمالی داحا دوغروسو. ملی‌مطبخیندن، گئییم کئچیمیندن، گله‌نک‌لریندن، عادت عنعنعه‌لریندن توت تا ادبی،سیاسی، اقتصادی، علمی، یعنی بوتون ساحه‌لرده سنین گؤروش‌لرین اولمالی. اؤره‌تی‌لرین اولمالی. بو دهگده، هئچ آزینلیق سئومیرکی، اصلینده چوغونلوق سئویر. رنگارنگ‌لیک سئویر. او اوزدن اصلا سنی باشقاسیندا اریتمک ایسته‌میر. اصلا سنی یوخ ائتمک و هضم ائتمک ایستمیر. بو سن اؤزونسن کی، باش آیاق اولورسان، دوغرو دوشونوب داشینمادیغینا گؤره. و داحا گوجلولر، داحا رنگ‌لی‌لر ایچریسینده ایستر ایستمز هضم اولوب گئدیرسن. قابیندا، قاباغا قویماغا بیر شئیین اولمالی. اؤرنک اوچون، بو گون گوندمده اولان و‌مستقل شیمالی اذربایجاندا کئچیریلن ۲۰۱۵ آوروپا اویونلارینی‌مثال گتیرمک ایستیرم. آچیلیش‌مراسیمینی هامینیز گؤردونوز. میللی رقصلری،موسیقی‌لری، خالچالاری، بیر‌سیرا گله‌نک‌سل برنامه‌لری هامیسی یئرلی یئرینده و هامیسیدا اؤزلرینین و اؤز اؤره‌تدیک‌لری. ایندی بو ایییرمی گونلوک قوناقلیقدا حله گؤر نلر دوشونوبلر. ؛میللی یئمک‌لرینی، خوره‌ک‌لرینی اورتایا قویماق، بو خالقا عاید اولان ائو اشیالارینین او جومله‌‌دن خالچا، خالی، کلیم، سونرا گئییم، کئچیم‌لرینین رنگارنگ ساتیش یئرلری، داورانیش‌مدنیت‌لری حتی هاوایا اؤتوردوک‌لری‌سیجاق نفس بئله گلن قونشولارا، دونیالیلارا خوش تاثیر بوراخمالی، اونلاردا یاخشی تاثرات اویاتمالی و اونلار گئدرکن اؤزلریله بیر چوخ یاخشی شئیلر آپارمالی کی، بیر داحا بو اؤلکه‌یه دؤنسونلر –دئیه، بیر داحا پول پارا گتیرسنلر –دئیه، یاتیریملار یاتیرسینلار–دئیه. یعنی تام بیر باشاری و تام بیر قازانج. همده‌مدنی بیر قازانج. ایندی گل‌ده بونلارین اولماسین! بو او دئمک‌دیر کی، یعنی سن یوخسان!
بیر جمعیت اوچون و بو آلاندا وار اولماق اوچون او جمعیتین، او‌میللتین بوتون ساحه‌لرده گلیشمه‌سی گره‌کیر. هر ساحه‌نینده اؤزونون آداملاری وار. علم ساحه‌سینده علم آداملاری چالیشمالی، اقتصاد ساحه‌سینده اقتصاد آداملاری اولمالی، پوئزیا و ادبیات ساحه‌سینده شاعیرلر و یازیچیلار اولمالی و هامی ساحه‌لرده او‌میللت آرتیق جیددی دوشونمه‌لی و ساغلام آددیملار آتمالیدیر.
ایندی دونیانین بئله بیر دوروموندا، داحا دوغروسو، دونیا بئله بیر اورتاما دوغرو یورورکن، هئچ اوزاغی دئمیریک، گلین ائله او تاییمیزدان بو تاییمیزا آدلایاق! یعنی ایران آذربایجانیمیزا! ایسته‌ییردیم دئیه‌م، بیر بالاجا مقایسه ائدرسک، گؤردوم اونودا دئمک اولمور؛ چون هئچ فارسلار دئمیشکن، “قابل مقایسه” دئییل! بیر یاندا دونیانین سرعتلی انکشافی حتی قونشو قارداش اؤلکه‌لرین بئله، او بیر یاندا اؤزوموزون اولدوقجا گئریده قالمامیز و گونو گوندنده گئریله‌مه‌ییمیز. البته کی، بونو جان گؤنولدن درک ائدینجه آیاق باش اولاجاغیق! البته کی، اؤفکه و عصیانیمیز، بیزی آیاق باش ائده‌جک! (بورادا ائله چیخماسین کی، او تای آذربایجانیمیزین بو بؤیوک انکشافی و بو یولدا یورویوشونو بیز ایسته‌میریک، یوخ عکسینه، او قدرده غرور دویوروق کی! قوی ایسته‌مه‌ینلر چاتلاسین!) البته کی، تلسمک ایسته‌یه‌جه‌ییک و تلسدیکده، حالادا تلسیریک! حالا او باسا بیلمه‌دییمیز اؤفکه‌نین و هیجانین آلتینی چکیریک، آما دوشونورم بلکه‌ده بو ائله بئله اولمالیدی. مهم بونلاردان درس گؤتورمک و بوندان بویانا دوغرو باسماقدیر. . . .
یاخشی، بس بیر آسیمیله اولموش میللت کیمی، هاردان باشلامالییق؟ بو سورغونو دوشونمک لازیمدیر. همده چوخ دوشونمک. . .
البت چوخدان باشلامیشیق. چوخدا یول گلمیشیک. ساده‌جه بیر آز بو آرالار سانکی یوخاریدادا دئدییم کیمی کریشکن بیر حالداییق! سانکی بیر تهر باخانلار وار بیزه! بیزی یولوموزدان ائله‌مک ایسته‌ینلر وار سانکی! و بیزیم‌ده قصدیمیز بونلاری دانیشماقدیر.
بورادا دونیانین کیچیلدییندن صؤحبت‌لر گئتدی. بو ائله بئله اولمادی. اصلینده بو صؤحبت‌لری ایره‌لی سورمکده دئمک ایسته‌دییم بعضی شئیلر وار. دونیا کیچیلیر. بو دوغرو. یعنی یئنی قورولوشلو بیر دونیایا دوغرو آددیملاییر. بو یئنی دونیادا بیر یئریمیز اولماق اوچون هر شئیدن قاباق، بیر میللت کیمی، بیر مدنیت صاحیبی کیمی اؤزوموزو تصدیقلهمهلییک. ایمضا صاحیبی اولمالییق. ایمضا دئیینجه، میللی‌متفکریمیز‌محمد هادی یادیما دوشور؛
“آتمیش هامی ایمضاسینی اوراق زمانه
یوخ میللتیمین خطی بو ایمضالار ایچینده”
بو‌مفکوره‌نین واختیله بیر شاعیر طرفیندن ایره‌لی سورولمه‌سی‌ده بؤیوک آنلام داشییر. بو ائله بئله‌سینه دئییلدیر، و بو‌مفکوره او واختدان بری معنوی بایراقیمیز اولوبدور. حالادا اؤیله‌دیر. چون بو بیزیم حاققیمیزدیر. میللت‌لییمیزی یئنیدن برپا ائتمک، حاققیمیزدیر. چون او پتانسیل وار بیزده، و او پتانسیل او قدر گوجلودورکی، اؤزو اؤزونه بئله وار اولماغا قادیردیر….
… آما بو تصدیقله‌مه‌نین بیز شاعیرلر و یازارلارا نه دخلی وار –دئیه، سوروشماق ایسته‌سک، دئییم کی، دخلی وار، همده چوخ وار. یوخاریدا محمد هادی مفکوره‌سیندن سؤز آچارکن، دئدیک کی، بو مفکوره‌نین بیر شاعیر طرفیندن ایره‌لی سورولمه‌سی بؤیوک آنلام داشییر. بیزده شاعیریک و بیزده یازاریق. دئملی بو اؤزوموزو تصدیقله‌مه مساله‌سی، بلاواسیطه او میللتین شاعیرلری و یازیچیلاریندان دا سوووشور. شاعیرلر و یازیچیلار کیمدیرلر؟ او میللتین شعور عصاره‌لریدیرلر بیر جومله‌‌ده دئسک. او شعور قازانیلیر بیر شئی دئییلدیر. او شعور اونلارلا دوغولور. اونلارین ذاتیندا، طینتینده اولور. اونلار اؤزلریده بیلمه‌دن سانکی بیر قووه‌لر ساریدان گؤره‌و‌لندیریلیرلر! او قووه‌لر، او میللتین اوتو، سویو، هاواسی، او میللتین آللاهین چیزگیلرینی پوزوب، اؤزونو چیزماق، اؤزونو یازماق ایسته‌ینلرین قاباغیندا دایانان میللی عزمی، اراده‌سی و میللی دیره‌نیشیدیر و اونلار یالنیزدا دئییللر، بیر آز عمومی‌لشدیررسک، دوشونور و یازار آداملاری او میللتین؛ ایندی ایستر سیاستچی اولسون، ایستر اقتصاد، علم آدامی، ایسترده شاعیر و ادبی مدنی آداملار اولسون. یعنی تخیل قووه‌سی و تخیل گوجو اولان آداملاری او میللتین.
یالنیز بو آداملاردا او اوبیئکت و سوبیئکت عالم‌لر شکل تاپا بیلیر. یعنی “من بونو ایسته‌میرم” یا “من ایسته‌دییم بو دئییلدیر” دوشونجه‌سینه مالیک اولان و دئین آداملار. یعنی اورتادا اولان و ایچینده بولوندوقلاری بو اوبیئکت عالمی قبوللانا بیلمه‌ین و اونو ایسته‌دیک‌لری کیمی یعنی او تخیل‌لرینده یاراتدیقلاری سوبیئکت عالم کیمی ده‌ییشیب قورماق ایسته‌ین آداملار. یعنی “منیم ایسته‌دییم بودور” یا “من بئله بیر دونیا قورماق و بئله بیر دونیادا یاشاماق ایستیرم” دئین و جمعیت‌لرینی‌ده او اساسدا یؤنه‌تن آداملار.
قاییدیب بو میللتین کئچمیشینه بیر اؤتری نظر یئتیررسک، بو آداملاریمیز زامان زامان اولوبلار. یعنی هاردا بیر میللت آدیندا بیر جمعیت وارسا، یعنی اونو میللت ائله‌ین بوتون فاکتورلاری ایله -یوخسا هر جمعیته میللت دئییلمزکی- او میللتین هر زامان بئله بئله عصاره‌لری اولار. اولمامیش اولماز. ساده‌جه بعضی مقطع‌لرده، بعضی آشیمالاردا ضعیف دوشموش اولا بیلرلر! یعنی گوجلری او ده‌ییشیک‌لیک‌لری یاراتماغا یئتمه‌میش اولا بیلرلر. بیزده اگر ایندی بئله بیر وضعیتده‌ییک‌سه، من واختیله بو آداملاریمیزین ضعیف دوشدوکلرینه اینانیرام. اولمادیقلارینا اینانمیرام و تاریخ‌ده بونو تصدیقله‌ییر.
میللت‌لرین میللتلشمه پروسه‌سی آشیما آشیمادیر. پیلله پیلله‌دیر دئمه‌دیک، دئدیک آشیما آشیمادیر. چونکو پیلله‌لری ایکیسینی، اوچونو بیر ائله‌ییب آدلاماق اولار، آنجاق آشیمالاری یالنیز و یالنیز بیر بیر گرک آرخادا قویاسان. ایندی بیز اؤزوموزو تصدیقله‌مه آشیماسینداییق. بیر میللت کیمی ایمضا صاحیبی اولماق آشیماسیندا و بو آشیمانی آشمادان یئنی دونیادا یئریمیز یوخدور. دئدییم کیمی، بو مدنیت‌لرین بیری ایچریسینده یاواش یاواش هضم اولوب گئتمه‌لییک.
شاید بیریلری دئیه کی، اولسون. نه فرق ائده‌ر؟ هضم اولدوق نه اولاجاق؟
گلین هئچ بو جور آداملاری قینامایاق دا. باخسانیز بونلار عادی آداملاردیرلار. ناظیم حکمت دئمیشکن؛ “دوشونمک قابیلیتی اولمایان” آداملاردیرلار. گوناهلاریدا یوخدور. حله اونلاریندا سوروملولوغو دوشور بو خالقین دوشونور آداملارینین اوزه‌رینه.
بو سورغونون جاوابی هم چوخ بسیط‌دیر، همده چوخ مرکب! مرکب اونا گؤره کی، پسیخولوژی آچیسندان باخارساق (پسیخولوژی‌ده دئیه‌نده، بئله چیخماسین کی من پسیخولوق، فیلانام، یوخ! ساده جه اوخودوقلاریم اولوب بو باره‌ده)، بو تیپ آسیمیله اولموش جمعیتین فرد فردی نه کیمی سورونلارلا اوزله‌شیر، نه کیمی بیر شخصیت صاحیبی اولور، بونلارین دئییم کی، کیتاب کیتاب جاوابلاری وار. سونرا بو جمعیتین تک تک فردینه نجور باخیلیر، بونلارین یئنه اوزون اوزون حکایه‌لری وار و نه درجه‌ده بیر شهروند اولورلار، بونلار وار و داحا نه‌لر وار. . .
جوابی چوخ بسیط‌دیر، اونا گؤره کی، ان آزی بونو بیر میللت کیمی بیز یاشادیق، تجربه ائله‌دیک و حالادا یاشاییر و تجربه ائدیریک. چوخ ساده و بسیط، جمعیتینین سایی اعتباری ایله سندن رئیس جمهور اولمالیدی، آما هئچ وزیرین‌ده اولمور. اوچونجو، دؤردونجو درجه‌لی شهروند اولورسان. سونرا جبهه‌لر‌ده خط‌مقدم سنین اولور. ان چوخ ایشله‌ین، ان آز یئین سن اولورسان و عینی ایله چوخ چوخ سایماق اولار. . .
دئملی بو آشیما آشیلمادان اولمور. و بو ائله بیر شئیدیرکی، هر میللت اؤزو تجربه ائله‌مه‌لیدی بونو. بیرده دئدیک کی، آرتیق بو حرکت چوخدان باشلانیب و چوخدا یول گلمیشیک. بودا دوغرو. دئملی واختیلا بوتون مقطع‌لرده، بیزیم بو صؤحبت‌لرینی آپاردیغیمیز دوشونور و یازارلاریمیز دوغرو دوشونموش و دوغرو قرار وئرمیش و دوغرو دا باسمیش آیاقلارینی. یعنی همن آذربایجانچیلیق مفکوره‌سی، سونرا اؤزوموزه قاییدیش و دؤنوش پروسه‌سی و میللی وارلیق و میللی اویانیش حرکاتی و او اساسدا گؤرولن بوتون ایشلر.
بیرده دئدیک کی، ساده‌جه ائله حیس اولونور کی، نسه بیزی ائله بیل یولوموزدان آلا قویانلار و بو اساسدا چابا گؤسترنلر وار. اصلینده بو ائله دوغرودوردا! یوخسا نییه گلیب بیزیم بو حرکاتیمیزی، دهگده‌لشمه مساله‌سیله لاغا قویورلار ! دوشوندوروجو دئییلمی؟
و بو چوخ طبیعی‌دیر کی، بونلار گلیب بو میللتین و بو حرکاتین ان اکتیو ساحه‌سی اولان دوشونور و یازار آداملارینی نیشان آلمیشلار. بونلارین او سوبیئکت عالمینی زده‌لسینلر –دئیه، ان آزی بیر مدت ایچری‌لرینه بیر چور، بیر آزار سالسینلار –دئیه. . .
و گؤرونور‌موفق‌ده اولوبلار. و دئییم کی، ادبی جریانیمیزدا ایره‌لی گلن بو وضعیت، سونرا نه ائده‌جه‌ییمیزی بیلمه‌دیک‌لریمیز بونون عینی ثبوتو و تصدیقی‌دیر.
یا باشقا بیر تصدیقینی دوشونسک؛ آدینی فارسجادا اولسا “تورک ستیزی” قویورام. قویورام دا دئینده، بیر تهر چیخماسین، آرتیق قویولوبدور. یعنی بو آنتی تورک پروسه‌سی همن. بو، بو گون اؤیله ملموسدورکی دونیادا، آرتیق هر کس بیلیر. البت بونوندا سببلری وار. بلکه‌ده بیر قیسمی ائله تورک‌لرین او تاریخی سلطه‌لرینه و او ذهنیتین بیر‌سیرا روانی تیک‌لره سبب اولماسینا دؤنور و . . .
بونلارا من شخصا طبیعی باخیرام. الیمیزدن گلن بو اولا بیلر کی، بئله حاللار، ان آزی دوشونور و یازارلاریمیز اورتامیندا آنالیز ائدیلمه‌لی و گره‌کن نتیجه‌لر چیخاریلمالیدیر. بو “دوشمان” سؤزونو ایشلتمک ایسته‌میرم، ساده‌جه اولاراق دئییرم بیزیم وار اولمامیزدان، گوج اولمامیزدان قوشقولانانلار ساریدان اولور و آدام دا دئدییم کیمی نرمال باخیر بونا. آما منی اینجیدن بو آشیمادا اؤزوموزون اؤزوموزدن قیسیلمامیز و چکینمه‌میزدیر. بو هم اوتاییمیزدا وار، هم بوتاییمیزدا. ان چوخ دا بو ادبی، مدنی‌محیطلریمیزده اؤزونو گؤسترمک‌ده‌دیر.
باخسانیز، اؤزوموزدن قاچماق دئمه‌دیک، قیسیلماق و چکینمک دئدیک. البت تام اولاراق دا دئییل، اؤزوموزون بعضی داورانیشلاریمیزدان. یعنی بیر شئیلرین آدی گلنده، مثلا ان چوخ شعریمیزده بیر شئیلردن بحث اولوناندا بئله چکینمه‌لر اولور. اؤرنک اوچون، شعریمیزده میللی‌دیرلریمیز باره‌ده، وطن حاقدا، سونرا میللیتچی احوال روحیه‌لی اثرلره ایکی جور، بیر جور باخیلیر. سانکی بئله اثرلر اولونجا، بیزیم گئریچیلییمیزی گؤستریر. سانکی اوتانیر، قیسیلیریق. باخ بونلار آرتیق دانیلماز فاکتلاردیرلار. ایندی بونون سببلری باره‌ده دوشونمک ایسترسک، بئله دئمک اولار؛
بیرینجیسی بو دونیانین کیچیلمه مساله‌سی و بیر اولایین آنینداجا دونیا مئدیاسیندا پاتلاماسی‌دیر. مثلا بئله دئمک اولارکی، بیزیمکیلر بئله دوشونه بیلرلرکی، گؤر خالقلار ندن دانیشیر، بیز ندن دانیشیریق؟! یا اونلار هاردا، بیز هارداییق؟! و بو کیمی توتوشدورمالار. . .
ایکینجیسی، بو ان چوخ شاعیرلر و یازارلارا عاید‌دیر. بودورکی، بیزیم بیر چوخ شاعیرلر و یازارلار بئله دوشونورلر کی، وطن‌مؤوضوعسو، میللیتچی احوال روحیه‌لی اثرلر مقطعی اولورلار و او آشیمانی آشدیقدان سونرا آرتیق آرشیولشیر و اونلاری اوزون زامان اوزاقلارا گؤتوره بیلمیر. بو البته کی، انسانین بو همیشه‌لیک و جاودانه‌لیک آرزوسوندان ایره‌لی گلیر. بودا دوغرو. بیزده هئچ بونلاری قینامیریق. یازسینلار، یاراتسینلار آما ان آزی بونلاردان ایسته‌ییمیز بودورکی، بو آذربایجانچیلیق مفکوره‌میزی، ان آزی دستک‌لسینلر و اؤزلری گؤره بیلمه‌دیک‌لری ایشی، باشقالاری گؤرورسه اگر، اونلاری گئریچی، سونرا نه بیلیم نچی آدلانیرماسینلار و حله بیر آزدا اونلارا سایقی و حورمت‌له یاناشسینلار. آما بو باره‌ده بیر علاوه‌ده ائتمک ایستیرم. بیلیرسینیز بو تیپ یازارلاریمیز اگر بو جمعتین ایچریسینده یاشاییرلارسا، اگر وطن، میللیتچی مؤوضولاردان یازماییب و سئوگیدن، سونرا اینتئلئکتوال و فلسقی مؤوضولاردان یازیرلارسا، ائله یئنه بو میللتدن یازیرلار و بو جمعیتدن یازیرلار.
اوچونجوسو و منجه ان اساسی بودور؛ اؤزلریندن قاباقکی نسلین دوشونور و یازارلارینی گئریچی آدلاندیرماق و اونلاری قیراغا قویماق و حتی لاغا قویماق کیمی داورانیشلار! بونلار گلیرلر، اؤزلریله، اؤزلریندن قاباق کی نسلی بیر بیرلرینین قاباغیندا قرار وئریرلر. بونون آچیق مثالی، او تایدا آلتمیشینجیلارلا، آلاتورانچیلارین و آزاد یازارلارین مجادله‌سیدیر و ائله اوردان دا بو تاییمیزا یانسییان عینی فیکیر.
یئنیچی، گئریچی! نه یعنی؟! یعنی بیز یئنی دوشونوروک و سیز گئری! یعنی بیز تازا شئیلردن یازماق ایستیریک و سیز کؤهنه شئیلردن! توتالیم سیزین یئنی شئیلردن یازماغینیزا بیر آنلام وئردیک، یاخشی بس، گئری و کؤهنه شئیلر نه دئمک‌دیر؟! آلتمیشینجیلار نه‌لردن یازدیلار و کیمدیرلر اونلار؟ بختیار واهاب زاده‌لر، ممد آرازلار، سلیمان رستم‌لر، نبی خزری‌لر، رامیز رؤوشن‌لر و . . . . ندن یازدیلار؟! میللتدن، میللیتچی‌لیکدن، وطن پرولیک‌دن و . . . . یعنی ایندی سنی چیمچشدیرن مؤوضولاردان یازدیلار. یعنی زامانیندا ان دوغرو اولانی و سنی سن ائله‌ین مؤوضولاردان یازدیلار. اونلار سنی سن ائله‌دیلر، سنی دوغدولار، بلدیلر، بؤیوتدولر بیر ائولاد کیمی یئتیردیلر آما اگر سنین بعضی حرکت‌لرینین قاباغیندا دورورلارسا، دئملی دوغرو باسمادیغینی گؤرورلر. دئملی دوغرو دوشونمه دیینی گؤرورلر، دئملی یانلیش یاپدیغینی گؤرورلر. من یئنه بونا پیس باخمیرام؛ بیر آتا ائولاد مجادله‌سینه بنزه‌دیرم و گؤرونور ائله یئنه آتالار دوغرو دئییرمیشلر و اونلار حاقلیمیشلار. اونلار او آشیمانی چوخ باشاریلا آشدیلار و یئنی بیر دؤوره قدم قویدولار. ایندی سنه دوشن ندیر؟ دوغرو بیلدیینی یاپماق و اؤزوندن بؤیوک‌لره، دوشونور و یازار آتا آنالارینا سایقی و حؤرمت‌له یاناشماق و مصلحت‌لر آلماق. بونون نه‌ییی پیسدیرکی! آما سن نه ائدیرسن؟ اوزلرینه گلیرسن، اونلاری گئریچی آدلاندیریرسان و . . . . من هئچ اخلاق اوسته دئمیرم بونلاری، ساده‌جه اینسانلیغا یاراشمایان داورانیشلار کیمی گؤرورم و باشقا بیر شئی یوخ.
قالدی بوتاییمیز! دئدیک کی، عینی فیکیر بو تاییمیزادا یانسیدی. هئچ دوشونمه‌دن کی؛ آخی اونلارین دورومو ایله، بیزیم دوروموموز عینی دئییلدیر. بیزه ایندی بختیارلار، ممد آرازلار، نبی خزری‌لر، رامیز رؤوشن‌لر و . . . گرکیر. اونلار اؤتدویو یولو بیز ایندی کئچیریک. باخ بونلاری دوشونمه‌دن بو یئنیچی و گئریچی مجادله‌سینی عیناً بو تایا گتیرنلر دوغرو حرکت ائتمه‌دیلر و بو، بیزده همن او دئدییمیز کریشکنلییی اورتایا چیخاردان سبب‌لردن اولدو و ایندی او باتلاقدا ال آیاق ووروروق. . . .
بیرده بو تیپ دوشونورلریمیز ساریدان بیر باسقی وار بیزده. دئییرلر بس شاعیرلرین هامیسی گرک فیلسوف اولسون. متفکر اولسون. بیر بیلسه‌نیز بو تورلو باخیش کئچن اون ایلده بیزیم ادبیاتیمیزا نه قدر ضربه ووردو! پست‌مدرنیزم آنلاییشیلا نه قدر ایچینده سؤر سؤیوش اولمایان اثرلر قیسیلدی اوردا بوردا قالدی! نه قدر ایمضالار چاشدیلار، یوللاریندان اولدولار! حالادا اؤیله‌دیر.
دئمیریک ده‌ییشیک‌لیک ایسته‌میریک، همده چوخ ایستیریک. آنجاق بو بئله اولمازکی، باشقا ساحه‌لرینده اؤرنک اوچون فلسفه‌نین‌ده، اقتصادیندا بوینونا دوشنلرین هامیسنی شعردن و ادبی اثرلریمیزدن و آداملاریمیزدان ایسته‌یک. بو دوغرو دئییلدیر. شاعیرلر ایچریسینده متفکر شاعیرلر اولار، یازارلار ایچریسینده‌ده عینی ایله. بو چوخ یاخشیدیر. قنیمت سایلیر بونلار. آنجاق بو او دئمک دئییل کی، گرک هامی بئله اولسون و بئله اولمایان هئچ شاعیر دئییل. ناثر دئییل.
دوغروسو، شعردن چوخ شئی ایسته‌ییریک! اونا گؤره‌ده ایندی هئچ چوخ شاعیرلر یازدیقلارینین چوخونون شعر اولوب، اولمادیغینی بئله آییرد ائده بیلمیرلر. حتی اوخوجولاردا ائله! چوخ واخت هئچ آچیب آغاردانمیرلاردا! آما آچیب آغاردا بیلسه‌لرده، بیلمه‌سه‌لرده نه یازیق کی بو بئله‌دیر.
دئدیک کی، بو آشیمانی آشمالییق. باشقادا یولو یوخدور. یعنی اؤزوموزو تصدیقلهمهلییک بیر میللت کیمی. اصلینده ائله بیر سوره‌نین‌ده ایچینده‌ییک. . .
بیرده دئدیک کی، ائله حیس اولونورکی، سانکی بیزیم بو حرکتیمیزی ایسته‌مه‌ینلر وار، بیزی یولوموزدان آلا قویانلار وار و . . سونرادا دئدیک کی، بونون اوچون‌ده گلیب‌لر بو میللتین ان اکتیو ساحه‌سی اولان دوشونور و یازار آداملارینی نشان آلمیشلار! ایندی صؤحبت بودور؛ ندن بو طیفی توشلاییبلاردا و ندن باشقا طیف‌لری دوشونمورلر؟! بو سورغونو دوشونونجه، بئله دئمک اولارکی؛
مثلا اقتصاد آداملاری چوخ قازانجا مئیللی اولورلار. و حاکمیت راحاتجاسینا بو تیپ آداملارین یاتیریمینی اؤز ایسته‌دییی کیمی یؤنه‌ته بیلیر. او هئچ واخت ائله بیر یئرده یاتیریم یاتیرمازکی ضرر ائله‌سین. هامیسیدا کی، میللتچی اولماز بونلارین. تک توک اولار ایچلرینده، اودا اگر او سرمایا، یاتیریم و قازانج قوراللارینا اویماسا، هر نه‌یین الدن وئرر و گلر اولار منه، سنه تای. سیاستچیلر سیخیشدیریلا بیلر، قیراغا قویولا بیلر، تهدید، تطمیع اولا بیلر. زندانا، سورگونه اوغرایا بیلرلر. نئجه کی اؤیله‌دیر. بس کیملر قالیر، او کسلر کی، نه یاتیریمی وار، نه‌سیاست آدامیدیر، نه ایشی وار کی، الیندن وئرسین، نه‌ده باشقا بیر شئیی. یعنی شاعیرلر و یازارلار نسلی او میللتین؛ اؤز دیلیمیزله دئسک، دلی‌لری او میللتین و بونلاردیرلار کی،سهراب طاهیر دئمیشکن گرک پوئزیا یوموروقلاریلا او قدر بئتون دیوارلارین ساغیر قولاقلارینا یوموروقلایالارکی. . .
ایندی سن گل‌ده، بو آذربایجانچیلیق مفکوره‌سیندن دانیشما، گل‌ده بونو ترنم ائله‌مه، گل‌ده بو مفکوره‌نی‌منعکس ائدن اثرلره دوداق بوز، گل‌ده یئنیچی‌لیک، گئریچیلیک‌لرده بولون. گل‌ده یازمیرسان یازمیرسان، یازانلاردا دستک اولما! گل‌ده، دئنن من مقطعی مؤوضوعلاردان یازانمام، تئز آرشیولشمک ایسته‌میرم! یوخ قاداسی بو بئله اولماز! دوشونمک لازیمدیر درین درین. . .
ناظیم حکمتی دئییرم بس اوخومایان اولماز، ان آزی آدینی ائشیتمه‌ین. ناظیم حیکمت قدر بیر میللیتچی شاعیر البت شؤهرت باخیمیندان دئییرم بس آز آز اولار. اونون بیر کیتابی وار ؛ “قوای ملیه” یا “مملکتیمدن اینسان منظره‌لری” کیتابی. او جمعیتدن قیراق نه یازدی، نه پوزدو. نلر چکدی‌ده هامی لاپ یاخشی بیلیر. آی بو مقطعی‌مؤوضوعلاردیر، نه بیلیم بونلاردان یازسام تئز آرشیولشرم و. . . بونلار بوش شئیلردیر.
دئملی ائله بیر شرایط‌ده و ائله بیر یئرده‌ییک کی، ان دوغرو قراری وئرمه‌لی و ان دوغرو اولانی ساغلامالییق. بو مفکوره چوخ مهم‌دیر. بو گون بیزیم شعریمیز، بیزیم نثریمیز ایکی بیر بیرلریله توتمایان آخیمی بیر یئرده تجربه ائتمک ایسته‌ییر. بیر آذربایجانچیلیق مفکوره‌سی، بیرده پست‌مدرنیزم دئییلن آنلاییشین بیزده قاباران تظاهری. من بو حاقدا “پست‌مدرنیزم، بیز و ادبیاتیمز” آدلی‌مقاله‌مده یازمیشام و بورادا تکرار ائتمک ایسته‌میرم. ساده جه اولاراق اهمیتینه گؤره بیر داحا وورغولاماق ایسته‌ییرم.
پست‌مدرنیزیم بیلدیینیز کیمی مدرنیزمین ادامه‌سیدیر، اونو تنقید ائده ائده. . چوخلو تظاهرلری وار، بیزده کی تظاهری بلاواسیطه میللی معنوی دیرلریمیزی زده‌له‌مکده و جمعیتین اینانجیلارینا و اعتقادلارینا توخونماقدا اولدو و اولور. من بونو همشه دئییرم، بیزیم دوستلاریمیز وار، بیر یاندان “وطن” اوسته زیندانلارا دوشورلر، او بیری یاندان “وطن” سؤزونه گلیب “و تن” قافیه‌سی قوشماقلا اونا توخونورلار. بلکه بئله توجیه ائله‌یه نلر اولار کی، بو بیر ائلئشتیریدیر او کسلره کی، وطنین حالا نه اولدوغونو قاوراماییبلار و اونون اوچون‌ده بیر شئیلر یاپماییرلار. بو ائلئشتیری دوغرو آنجاق نییه او کسلری بیر شئیلرله قافیه‌لندیرمیرلر؟! باخ بو جور پارادوکساللار دوشونولمه‌لیدیر.
بونلار اؤز ظن‌لریجه، هم بو آشیمانی آشماق ایستیرلر، همده بؤیوک و تمللی بیر ده‌ییشیک‌لیک یاراتماق. مثلا لائیک بیر جمعیت قورماق. بو هئچ دوغرو دئییل. بیر مذهبی میللتی گؤتوروب بیردن بیره لائیک ائتمک، عیناً فارسلارین بیزی فارس ائله‌مه‌سینه بنزه‌ییر. بونون دا سیاسی چؤزومو وار. سن حله بیر میللت اول سونرا دموکراسینی تعریفله و سونرادا احزاب و پارتیلره یئر وئر. اوندا سنین لائیکینده اولار. مذهبینده، حله باشقا پارتیلرینده. عینی بدبخت حرکتی او تایدادا آلاتورانچیلار ائتدیلر. قاراباغا قوربان قوربان شهید لازیم ایکن، گلدیلر شهید حاقدا پست‌مدرن حیکایه‌لر یازدیلار و اورادا مثلا بیر میللی قهرمان آدی وئریلمیش شهیدین اوبرازینی یاراتدیلار و نجور زورلا، یا هانسیسا بیر باسقی ایلا جبهه‌یه گئتدیینی منعکس ائتدیلر. سونوج ایسه معلوم. . . ائله بیر دونیادا یاشاییریق کی، یوز ایللر، ایکی یوز ایللر بوندان قاباق اؤزونو تصدیقله‌میش مستقل میللت‌لر ایندی‌ده مستقل‌لیک‌لری اوغروندا شهیدلر وئریر، آما بیز بو آشیمادا حالا بونو ائتمه‌یی باجارمیریق!. .
ایندی سورغو بودور؛ بئله بیر وضعیت‌ده چؤزوم ندیر؟ نئیله‌مه‌لییک؟
دئدییمیز کیمی بو آندا بیر آذربایجانچیلیق مفکوره‌سی، بیرده پست‌مدرن آنلاییشینین بیزده کی تظاهرلری ایله قارشی قارشییاییق. بو مفکوره گتیردییمیز دلیل و ثبوتلارا گؤره بیزیم اوچون هم قوتسال‌دی، هم واز کئچیلمز. باشقا یولودا یوخدور. بس بونو هامی دستکلمه‌لیدیر. قالیر بو پست‌مدرن آنلاییشین بیزده اولان تظاهرلرینه، گلین بئله دوشونک، توتالیم گیریشدیک و تام بیر رادیکال کیمی باشلادیق او بنیادی و تمللی ده‌ییشیک‌لری ایسته‌مه‌یه و یاراتماغا همده سرعتله. دوشونورم بو بیزه بو آشیمادا یاراماز! نه‌یه گؤره یاراماز؟مثلا بو میللتین اؤنده گئدن دوشونور و یازارلاری کیمی بیزه اولان گووه‌نی چوخ تئز ایتیره بیلریک. نئجه کی، اونون کیچیک مصداقلارینین شاهیدی اولدوق؛ مثلا، خالق بو پارادوکساللری اؤزونده جمعلشدیرن دوشونورموزو سئومه‌دی. خوش قارشیلامادی. بوراسینی معین سبب‌لره گؤره اولدوغو مصداقللاری ایله چؤزمک ایسته‌میرم و هئچ دوزده اولماز!
بس نه ائتملی‌ییک؟ منجه بونلاری یاناشی یاشاماقدا اولار فقط بو مفکوره‌میزه توخونان و اونا ضرر وئرن جهت‌لرینی بیر آز یوموشالتماقلا و بیلرکدن بونو ساغلاماقلا یاشاماق اولار دئییرم بس. یعنی بیر آز تلسمه‌مک لازیمدیر و چوخ دوشونمک. اؤلچوب بیچمک لازیمدیر. بیر آرایا گلمک و بو قونولاری تکرار و تکرار دوشونمک و دارتیشماق لازیمدیر. من دئمیرم بوردا اورتایا قویدوقلاریمیزین هامیسی دوغرودور. و دئدیک‌لریمیزین هامیسی حجت‌دیر. یوخ بعضاً بیر سورونون اوستونه یانلیشجاسینا بارماق قویماق بئله اونون آچیلیب چؤزولمه‌سینه و دوغرو یولا دوشمه‌سینه سبب اولور.
هامی گؤزله‌ییر سانکی! بیریلری گلیب، بیر شئیلر ائده‌جه‌یینی گؤزله‌ییر! گلیب بیر ایشین قولپوندان یاپیشاجاغینی، گلیب بیر ایشی باشلایاجاغینی گؤزله ییر! اویسا، هئچ گلن اولمایاجاق، یوز ایللر، مین ایللر بئله گؤزله‌سک‌ده!
باشلاماق لازیمدیر، همن باشلاماق. . . حکم‌ده دئییلدیر همشه دوغرو ایله باشلایاسان! بعضاً بیر یانلیش لادا باشلاماق اولار! بعضاً هئچ نه ایله‌ده! اساس باشلاماقدیر، سونرا هر شئی یولونا دوشور. . .
۱۳۹۴- یاز یای آراسی
یک پاسخ
افراسیاب به ی یازیسیندا چوخ گؤزللیک لر گؤروب اللرینیز آغریماسین سئویملی دوست دئیه رک فرقلی دوشوندویوم یئرلر ده اولدو. بیری دوشونجه، باشقاسی بیر سیرا سؤز و سؤز بیرلشمه لرینی اورتایا چیخارماق باخیمیندان.
– افراسیاب به یین بو پاراقرافینا دیقت ائدک! «بونلار اؤز ظن‌لریجه، هم بو آشیمانی آشماق ایستیرلر، همده بؤیوک و تمللی بیر ده‌ییشیک‌لیک یاراتماق. مثلا لائیک بیر جمعیت قورماق. بو هئچ دوغرو دئییل. بیر مذهبی میللتی گؤتوروب بیردن بیره لائیک ائتمک، عیناً فارسلارین بیزی فارس ائله‌مه‌سینه بنزه‌ییر. بونون دا سیاسی چؤزومو وار. سن حله بیر میللت اول سونرا دموکراسینی تعریفله و سونرادا احزاب و پارتیلره یئر وئر. اوندا سنین لائیکینده اولار. مذهبینده، حله باشقا پارتیلرینده. عینی بدبخت حرکتی او تایدادا آلاتورانچیلار ائتدیلر. قاراباغا قوربان قوربان شهید لازیم ایکن، گلدیلر شهید حاقدا پست‌مدرن حیکایه‌لر یازدیلار و اورادا مثلا بیر میللی قهرمان آدی وئریلمیش شهیدین اوبرازینی یاراتدیلار و نجور زورلا، یا هانسیسا بیر باسقی ایلا جبهه‌یه گئتدیینی منعکس ائتدیلر. سونوج ایسه معلوم. . . ائله بیر دونیادا یاشاییریق کی، یوز ایللر، ایکی یوز ایللر بوندان قاباق اؤزونو تصدیقله‌میش مستقل میللت‌لر ایندی‌ده مستقل‌لیک‌لری اوغروندا شهیدلر وئریر، آما بیز بو آشیمادا حالا بونو ائتمه‌یی باجارمیریق!. .»
میلیتچی آدیندا بیر جیزیق چکه سن، سونرا باشلایاسان میلت ایچینده گلیشمه ده اولان دوشونجه لری، آشیق اوینایان کیمی، میلیتچی آدلی ساققا ایله اونلاری جیزیقدان چیخارماق ایسته یه سن، سونرا دا دئیه سن کی، جیزیغین ایچینی سوپوروندن سونرا کؤنلوموز ایسته یه آشیقلاری جیزیغا دوزه ریک دا! بو حاقدا بو قده ر!
– آشیما/ ائلئشتیری/ یاتیریم/ دوشونور- یازار/ یازار آداملاری
آشیما : مانئع، کئچید، آشماق آماجیندا اولان تپه آنلامیندا ایشله نیب دیر. بو سؤز حاقدا دوشونمک ایسته سک بو سؤزجوکلره دیقت ائدک: ایچیم(بیر ایچیم سو)، آشیم(تپه) . منجه قایداسیز یئنی سؤز یاراتماق زوروندا دئییلیک.
یاتیریم: دیلیمیزده یاتیم کیمی آغزیمیزدا یاغ کیمی آخان سؤز واردیر. ایشی یاتیمینا سالدی، (یاتیم و آشیم بیر قادا ایله، امر فئل کؤکو+ یم اکی ایله یارانیبلار.
یازار آداملاری: یازیچیلار، (یازار آداملاری من آلدیغیم کیمی اولسا یانلیش سؤز بیرلشدیرمک دیر.)
دوشونور- یازار: دوشونور تاخما سؤزو ضیالی یئرینه ایشله نیبدیر. ضیالی سؤزجویونه یاخین آنلاملی اولاراق دوشونجه لی، دوشونن، آیدین فیکیر، سؤز و سؤز بیرلشمه لری واریمیز دیر.
ائلئشتیری: بو سؤز دن باش چیخارا بیلمه دیم. ایکینج هئجاسیندا “ئ” اولدوغو اوچون آذربایجانجا اولماماغینا دوشوندوم.
سایین نوراللاهی یولداشیمدان باغیش دیله رک، اونا اوغورلار آرزیلیرام.