ادبی دیلیمیزده فاجیعه‌لر(۲)- یئنی سؤزلر و یا نئولوکیزملر
دوقتور فیروز رفاهی
کئچن مقاله‌ده دیلیمیزین اوز به اوز اولدوغو بیرینجی و أساس فاجیعه سیندن دانیشدیق. بو تیپلی فاجیعه بیزی ایسته‌میینلرین طرفیندن و یا کنارداکیلار طرفیندن باشیمیزا گلن فاجیعه ایدی. دیلیمیزین ایکینجی تیپلی فاجیعه‌سی یاد-کنار آداملاردان یوخ، اؤزلریمیزینکیلرین طرفیندن باشیمیزا گلن فاجیعه‌دیر. بئله فاجیعه نئولوکیزملر و یا یئنی سوزلرین فاجیعه‌سیدیر.
یئنی سؤزلر دیلین سؤز احتیاطینی زنگینلشدیرن بیر حالدیر. دیلیمیز جانلی بیر وارلیق اولدوغو اوچون هر زامان یئنی سؤزلر واسیطه‌سیله یئنی ایمکانلار ألده ائدیر و داهادا آرتیق جانلاشیر. معاصر دونیادا یئنی سؤزلر أساسن تئکنیکانین سورعتله اینکیشافی سونوندا یارانیرلار. هر بیر یئنی وارلیق ایستر بیزیم طرفیمیزدن یارانسین، ایسترسه ده باشقالاری طرفیندن یاراناندا اونا موطلق بیر آد لازیم گلیر و همین آد یئنی سؤز و یا نئولوکیزملر عنوانیندا دیلده یئرلشیر. باشقا بیر یول دا دیلین ایفاده واسیطه‌سینین گئنیشلنمه‌سی و تفکورو داهادا دقیق چاتدیرماق اوچون دیل یئنی سؤزلره احتیاج حیس ائدیر و اونو درحال قبول ائدیر، یاداکی یارادیر.
یئنی سؤزلرین یارانماسی معین مئتودلارلا باش وئریر. احتیاج حیس اولونان زامان دیل یئنی سؤزو یا داخیلی ایمکانلاری واسیطه‌سی ایله یارادیر، یا دا اونو بوتون اولاراق باشقا دیللردن امانت آلیر. داخلی ایمکان دئینده دیلیمیز یئنی سؤزو لهجه‌لریمیزدن آلا بیلر، أسکی بیر سؤزه یئنی دون گئییندیرمکله اونا مجازی بیر معنا وئریب همین سؤزو یئنیلشدیره بیلر. بیر ده کی، دیلیمیزین سؤز یارادیجی مئتودلاریندان فایدالاناراق مورفولوژی (صرف) و یا لئکسیک (نحو-ترکیب) یولو ایله یئنی سؤزلری یارادا بیلر. مورفولوژی مئتوددا بیز بیر کؤکه موختلیف عنصورلری علاوه ائدیب یئنی سؤز یارادیریق: مثلن دئییریک: دایاناجاق (ایستگاه)، یاناجاق (سوخت)، بولورغان وس… لئکسیک مئتوددا ایکی و یا آرتیق سؤزو بیرلشدیریب یئنی سؤز یارادیریق. مثلن دئییریک: قاپدی قاشدی (مینی بوس- بو سؤزو شهردن کندلره یولچو آپاران ماشینلارا دئییرلر)، ایستی اوت (بیبر). بو دیلیمیزین أن طبیعی یاراتما یولودور. یئنی سؤزلر کالکا یولو ایله ده یارانا بیلرلر. بو مئتوددا همین سؤزون قایناق باشدا نه معنادا ایشلتمه‌سینه باخیب او سؤزو بیرباشا همین معنادا دیلیمیزه ترجومه ائدیر و یئنی سؤز کیمی ایشله‌دیریک. نه چوخدور بئله سؤزلر. مثلن: دئییریک گؤی دلن (skyscrapper)، اوزای گمی (spaceship)، هرطرفلی(همه جانبه)، اوزاق‌گؤرن (دوراندیش). کالکا یولو ایله یارانان سؤزلرین بیر قروپو دا بئله عمله گلیر کی، بیز بیر وارلیغی باشقا بیر وارلیغا اوخشاداراق اونا اویغون سؤز یارادیریق. مثلن: بیر بیتگییه باخیب اونا “ایت بورنو” دئمیشیک. بیزیم آتا-بابالاریمیز همین بیتگینی ایتینین بورنونا اوخشادیب اونا یئنی سؤز یارادیبلار. بیر یولو دا بودور کی، سؤزو خاریجی بیر دیلدن اولدوغو کیمی بورج آلیب، ایشله‌دیریک. مثلن دئییریک تئلئفون، اوتوبوس، ماشین، کامپیوتئر، راندئوو. بیر قروپ آلینمالاردا بیز سؤزو اولدوغو کیمی قبول ائدیریک، آنجاق اونون معناسینی اؤز دیلیمیزده دارالدیب، یا دا قایناق دیلدن فرقلی بیر معنادا ایشله‌دیریک. مثلن: ایستیقامت (سمت)، یادداشت(حافیظه)، آرایش(گواهی) بو تیپلی سؤزلردندیر.
یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز یول‌لارلا دیلیمیز هرگون وارلانیر و سونوندا داها دا چوخ جانلانیر. بئله‌لیکله اونون آلغی-وئرگی قابلیتی گونو-گوندن گوجلنیر.
دیلیمیزین سؤز وارلیغیندا فاجیعه اوندا باش وئریر کی، یوخاریدا آدی چکیلن یوللاردان دوزگون یارارلانمایاق. بیلیریک کی، بیزیم دیل ده باشقا دیللر کیمی خاریجی دیللردن سؤز امانت آلیر. بو سؤزلر ایکی تیپلی‌دیر. یا بین‌الملل سؤزلردیر؛ یعنی بیر چوخ دیللرده بیزیم دیلیمزده اولدوغو کیمی ایشلنیلیر. میثال اولاراق تئلئفون، تئلئویزییون، رادیو، ماشین، آپارات و س. یا آلینان سؤزلر آنجاق بیزیم دیلده و آلینان دیلده ایشلنیلیر. مثلن دئییریک طیاره (عربجه)، اینشاللاه (عربجه)، آبدست (فارسجا)، طوفان (چینجه) و س. بئله سؤزلر دیلیمیزه داها چوخ عربجه و فارسجادان گلیبدیر. عرب سؤزلرینین چوخو اوللجه فارسجایا کئچیب، سونرا بیزیم دیله داخیل اولونوبدور. بوگون معاصر دیلیمیزده باش وئرن فاجیعه‌نین بیر شکلی ائله بورادا باش وئریر. یعنی یئرلی- یئرسیز باشقا دیللردن اولان سؤزلری ایشله‌دیریک. منیم شخصی مولاحیظه‌لریم و آپاردیغیم دیققت گؤستریر کی، یازیلاریمیزدا بو تیپلی فاجیعه‌یه آز راستلاشیریق. آنجاق شیفاهی دیلیمیزده ایستر شیفاهی ادبی دیلیمیز و یا عادی معیشت دیلیمیزده بئله فاجیعه‌یه چوخ-چوخ اوز-اوزه گلیریک. أن فاجیعه‌لی و قورخونج مئیلی یئرلی رادیو و تئلئویزیونلاریمیزدا گؤروروک. بورادا دیلیمیز او قده‌ر کیرلنیر، او قده‌ر قاریشیر کی، آدام اوتانیر دئسین هانسی دیلده دانیشیرلار. بونون علمی توضیحی بئله‌دیر کی، دانیشیقدا اینسانین بیئنی تنبللیک ائدیر و داها راحات یولو سئچیر و آغزینا گلن سؤزو همن دئییر. بیرده کی، بیز اؤز دیلیمیزده تحصیل ائتمه‌دیگیمیز اوچون داها چوخ فارس سؤزلری بیئنیمیزین اون قاتیندا یئرلشیر و داها چوخ فعال اولور. من تئلئویزیوندا گورموشم کی، دانیشان (ایستر آپاریجی اولسون، ایستر تاماشاچی) جومله‌سینین هامیسینی فارسجا دئییر و سونوندا فعلی تورکجه ایشله‌دیر. یئری گلمیشکن یاخشیدیر کی، قئید ائدیم دیلیمیزده فعل‌لرین آراسیندا هئچ بیر آلینما ساده و یا ایلکین فعله راست گلمیریک. بو دا فعل‌لریمیزین گوجلو دینامیزمیندن ایره‌لی گلیر. بو جور فاجیعه‌نی داها چوخ عادی وطنداشلارین دیلینده گؤرمک اولور. بئله فاجیعه‌نین قارشیسینی ایکی یوللا آلماق اولار:
۱- دیلیمیزده تحصیل ائدیب و دوزگون دانیشماغی اؤیرنمک یولو ایله
۲- غیرتله دوشونوب، دانیشماقدان اوول نه دئمک ایسته‌دیگیمیزی ذئهنیمیزده آریدلاییب خاریجی اولان سؤزلردن تمیزلمک یولو ایله.
آلینما سؤزلرین یئرسیز و قایداسیز ایشلتمه‌سینه دیل کیتابلاریندا بربریزیم (barbarism) دئییرلر. مشهور روس دیلچی ایلییا رومانویچ گالپئرین یازیر: بربریزملر خاریجی سؤزلردیر کی، بوتونلوکله او دیله خاریجی سؤز کیمی داخیل اولماییبلار و اونلارین همین دیلده سینونیمی مؤوجوددور(I.R.Galperin,stylistics,Moscou 1981,p.87). بربریزمی یئرلی رادیو – تئلئویزیونون دیلینده یاخشی گؤرمک اولور. بو حاضیرکی فاجیعه‌لریمیزین ایچینده أن تخریبات یارادان و دیلیمیزی کورلایان حالدیر.
دیلیمیزده آلینان سؤزلرده باشقا بیر فاجیعه‌لی حالا دا راستلاشیریق. بو دا باشقا تورک دیللریندن آلینان یئرسیز سؤزلردیر. دیلیمیزده بیر چوخ حاللاردا همین سؤزلرین قارشیلیغی مؤوجوددور. بیر شئیی بورادا قئید ائتمک واجیبدیر. من أصلینده تورک دیللریندن آلینان سؤزلرین طرفداشییام. بورادا باشقا خاریجی دیللره گؤره داها چوخ طبیعی‌لیک گؤزه چارپیر. آنجاق بو ایشی اوندا گؤرمک اولار کی، بیرینجیسی بیز اؤز دیلیمیزده تحصیل ائدیب اؤز دیلیمیزی و اونون قابلیتلرینه یاخشی بلد اولاق. ایکینجیسی بیزیم بیر دیل سیاستیمیز اولسون. بو دا اوندا اولابیلر کی، رسمی دیلیمیز اولسون، رسمی دیل قوروموموز اولسون، رسمی دیل تشکیلاتلاریمیز اولسون و دیلیمیزی تبلیغ ائله‌مک اوچون رسمی اورگانلاریمیز اولسون. بو تیپلی آلینمالار داها چوخ یازیچیلاریمیز و ضیالیلاریمیزین دیلینده گؤرمک اولور. مثلن یازینسئل (ادبی)، ایلگی، آنلاتیم، کولای، یئرلی – یئرسیز بئله سؤزلری یئنی سؤز کیمی ایشلتمک دوزگون دئییل. هر بیر یازار بیر مطلبی یازاندا اوخوجو کیمی ذئهنینده عادی آداملاری نظره آلمالیدیر. نه فایداسی وار کی، بیز بیر سؤزو ایشلدک سونراسی همین سؤزو دیرناق آراسیندا اوخوجولار معنا ائده‌ک. اؤزو ده معنانی فارسجا یازاق. چونکی أیر اؤز دیلیمیزده سینونیمینی یازساق کی، یئرسیز گؤرونر. بئله سؤزلر میثال اولاران قونو، قوشوق، ساوجی، بیلدیری، چاغری، قونوشماق، قیسیتلی (محدود)، یاخلاشیق، یازغا، ائلئشدیری و ائلئشدیرمن (تنقید و تنقیدچی)، اؤنرمک، سونولماسی، دایالی، و چوخ- چوخ بو کیمی سؤزلر. بئله حال اونا اوخشاییر کی، بیر اوشاق دیل آچیر دانیشماغا، او قده‌ر کناردان اونا عجیب-غریب سؤزلر دئییرلر کی اوشاق چاش-باش قالیر. بیز گرگ صبر ائله‌یک کی، دیلیمیزی اوخوماق –یازماق یاساغی قالخسین. سونرا أیر ایشیمیز راست گلمه‌سه، بئله سؤزلره احتیاجیمیز اولسا، اوندا بئله ایشلره أل آتاریق.
یئنی سؤز ساحه‌سینده فاجیعه‌میزین باشقا بیر فورماسی دا دیلیمیزه نورمال اولمایان حالدا یئنی سؤز یاراتماقدیر. بو بیر طرفدن ضیالیلاریمیزین دیلیمیزه اولان دیققتینی گؤستریر. هم ده بو ساحه‌ده یئنی‌لیک یاراتماق مئیللرینین شاهیدیدیر. آنجاق حددینی آشاندا و نظارتدن چیخاندا دیلیمیزده قارماقاریشیقلیق یارادیر. یوخاریدا گؤستردیک کی، یئنی سؤزلرین بیر قروپو مورفولوژیک بیر قروپو دا سینتکسیک (بیرلشمه‌لر) یولو ایله عمله گلیر. بئله سؤزلر أساسن ضیالیلار و یازیچیلاریمیزین طرفیندن یارانیر. آمما منیم فیکریمجه اونلار بو ایشده دیلیمیزین قابلیتلرینه گؤز تیکمیرلر و بعضی حاللاردا منجه دوغرو اولمایان ایشلر گؤرورلر. میثال اوچون: ایم شکیلچیسی بیزیم دیلده، ایش شکیلچیسینه گؤره آز فعالدیر. بو شکیلچی داها چوخ تورکییه تورکجه‌سینده فعالدیر. یازیلاردا “باخیش” اولا-اولا “باخیم” سؤزونو یارادیب ایشله‌دیرلر. دیلیمیزده “کسکین” اولان یئرده “کسین” سؤزونو، “سؤز” اولان یئرده “دئگی”، “یازی” اولا-اولا “یازقی”، “یئرینه یئتیرمک” اولا-اولا “یاپماق”، “مدنییت” اولا-اولا “کولتور”، “گؤزلمک” اولا-اولا “بکلمک”. بئله سؤزلره نه احتیاجیمیز وار. هله‌لیک دئمک اولار کی، بئله ایشلر دیلیمیزی فاجیعه‌یه اوغرادیر و هله دیل آچماییب تته-پته ائدن بیر دیله آغیرلیق سالیر. اونسوز دا دیلیمیزین سؤز یارادیجی قابلیتی چوخ گئنیشدیر.
یئنی سؤزلرین دیلیمیزه گلن بیر نووعو یئرلی لهجه و دیالئکتلریمیزدندیر. بو ساحه‌یه بو تایدا چوخ دیققت یئتیریلمیر. بو چوخ طبیعی و نرمال بیر یولدور. هرگاه ادبی دیلیمیزده بیر سؤزه احتیاجیمیز اولسا و او سؤز یئرلی لهجه‌لریمیزده مؤوجود اولسا یاخشیسی بودور کی، او سؤزو سئچیب ایشله‌دک. آنجاق ادبی دیلده اولان سؤزلری یئرلی سؤزلرله ده‌ییشمک چوخ پیس و یئرسیزدیر. اونا علمی دیلده یئرلی بازلیق دئییرلر و دیله زیان گتیریر. لهجه سؤزلرینین ادبی دیلده اولدوغو حالدا سؤزلرین شیفاهی فورماسینین ایملاسینی ایشلتمک‌ده بو فاجیعه‌لره آرتیریر. مثلن یارپاق ˂ یرپاقلاری، کیرپیک ˂کیپریک، کاشکی ˂کئشکی. یئرلی سؤزلردن فاجیعه‌لی شکیلده یارارلانماغین قارشیسینی آلماق اوچون یازیچیلاریمیز و ضیالاریمیزا داهادا ادبی ساحه‌سینده اوخومالارینین گئنیشلنمه‌سینی توصییه ائدیریک. بوگون اینترنئت زمانه‌سینده دیلیمیزده اوخوماغا او قده‌ر موناسیب قایناق وار کی، نه قده‌ر اوخوسان سونا چاتا بیلمزسن……
منبع: “آذری- ائل دیلی و ادبیاتی” درگیسی، نومره ۳ یئنی نشر دؤرو ۲۱
