دیلده یـئنیچیلیک
بهزاد بهزادی
دیل اجتماعی حیاتـین اوست قورومو اولاراق اقتصادی, سیاسی, اجتماعی دهییشیکلرله بیرلیکده دهییشیر و انکشاف تاپیر؛ علم و تئخنیکانـین ایرهلیییشیایله زنگینلشیر؛ قونشو خالقلار و دونیا خالقلاریله ایلگیلر واسطهسیله یـئنی سؤزلر و ایفادهلری منیمسهییر.
دیل دورغون بیر وارلیق دئـییل, بلکه آردیجیل و قانونا اویغون انکشاف ائـتمکدهدیر. اونا گؤرهده موجود دیللرین تملی اولان اسکی، کؤهنه و قدیمی لغت و دیللر اؤزونه مخصوص بیر بحث دیرکی, اونلاری اؤیرنمک و آراشدیرماق متخصص دیلچی‌لرین ایشیدیر.
بیز بورادا دیلین عمومی انکشاف خطینی ایضاح ائـتمک ایستهییریک.
انسانلارین اجتماعی قورولوشو یارانان زامانلاردان دیل اونسیت واسطهسی کیمی مئـیدانا گلیر. هر کیچیک انسان گروپلاری, توپلوملاشماق اوچون دیل عنصرلرینی یاراتماغا باشلایـیر. گئـتدیکجه کیچیک توپلوملار قونشولارلا قاریشیب سیاسی- اجتماعی قورولوشلار یارادیرلار؛ بو توپلومدا اشتراک ائدن گروپلارین دیللری بیر- بیرینه قایـنایـیب- قاریـشـیر و آنا دیللرین اساسی تشکیل تاپیر. کؤچریلیک, سیاسی حاکمیت بیرلییی, اقتصادی ایلگیلر, دیللرین بیر- بیرینه قارشیلیقلی تأثیرینی گوجلندیریر, عموم خالق شفاهی دیلی وجودا گلیر.
هر دیلده اولان چئـشیدلی لهجه و شیوهلر کئچمیش انکشاف یوللاریـندان قالان آبیدهلردیر. معین سیاسی- اقتصادی شرایطدن آسیـلی اولاراق لهجهلردن بیریسی, دیلده اوستونلوک قازانـیر, عموم خالق شفاهی ادبی دیل تشکل تاپیر. ایلکین یازیلی ادبی دیل عموم خالق و شفاهی ادبی دیلی اساسیـندا قورولور.
ادبی دیل گئـتدیکجه اؤزونه مخصوص انکشاف یولو ایله ایرهلیلهییر و سارای و رسمی دیل سویهسینه یوکسهلرک, دانـیـشـیق دیل ایله باشقالاشیر. شفاهی دیل و ادبی یازیلی دیل, هر بیری اؤز انکشاف یوللاریـنـی داوام ائدیرلر. بئلهلیکله ادبی یازیلی دیل, خالق دیلیندن ائله اوزاقلاشـیر کی, خالق اوچون اونو دوشونمک چتین و حتّا غیر ممکن اولور. بئله بیر دورومدا ادبی یازیلی دیلده بیر دؤنوشلوک اوز وئریر. گئرییه قایـیدیش, ساده دیلده یازماق و خالق دیلینه اویغونلاشماق گئدیشی باشلانـیر.
مکتبلرین گئـنیشلنمهسی, یازماق و اوخوماغـین کوتلهویلشمهسی, کیتاب و مطبوعاتـین چوخ سایلی یایـیلماسی… ادبی یازیلی دیلین یـئنی انکشاف دؤورونه سبب اولور. ادبی دیل خالق دیلیندن ایلهام آلاراق سادهلشیر و بدیعی ایفادهلرین یارانـیلماسیـنا دوغرو ایرهلیلهییر. بو مرحلهده یـئنیچیلیک دیلده گوجلهنیر.
قـیساجا دئدیگمیز دیلین انکشاف مرحلهلرینی، فارس و آذربایجان دیللرینده، اؤتری بیر باخـیـشلا، تطبیق ائدک:
اسکی فارسی دیللری بارهسینده آرتـیق دانـیشماق لازیم گلمیر. بو دیللر عربلر استیلاسیـندان سونرا تاریخه قوووشدو. ایلک فارسجا ادبی دیل، سامانیلر مستقل حاکمیت قوردوقدان سونرا دیرچهلیشه باشلایـیر. خراسانـین شیمالی بولگهلرینده یاشایان فارس دیللی طایفالار آراسیندا «دری» لهجهسی اوستونلوک قازانـیر، سامانیلر سارایـیندا ایلک فارسی شعرلر و نثر یازیلار «دری» لهجهسینده یارانـیر و گئـنیشلهنیر. گئـتدیکجه دری لهجهسی ادبی و رسمی دیل سویهسینه یوکسلیر، بو دیل ایندیده یاشاماقدادیر.
رودکی-دن باشلایاراق فارس شعری ساده و خالق دیلینه یاخین، یابانچی لغت و ایفادهلردن اولدوقجا آریدیر. لاکین زامان کئچدیکجه یازیلی ادبی دیللرده حددن آرتـیق عربی و تورک سؤزلرین ایشلتمک, ادبی اثرلرینی دولاشیق و آنلاشیلماز بیر طرزده بیان ائـتمک, طنطنهلی ادبیات یاراتماغا سبب اولاراق، اونلاری دوشونمک خالق اوچون غیر ممکن اولدو. شعرده هندی سبک نثرده «تاریخ وصاف»، «دره نادری» کیمی کیتابلار، دولتی فرمانلار و مکاتبهلر بئله بیر دورومون نمونهسیدیر.
قاجارلار دؤوروندن، گئرییه قاییدیـش، ساده دیلده یازماق باشلانـیر. مشروطیت انقلابیندان سونرا یـئـنی دیرچهلیش دؤورونده ادبی دیل کوتلهویلشمک, سادهلشمک یولی ایله ایرهلیلهییر.
آذربایجاندا اسکی زامانلاردا یاشایان التصاقی دیللر کوهنهلیر، ایلک تورک طایفالارینـین آذربایجاندا تشکولو و سونراکی زامانلاردا مختلف تورک طایفالارینـین (خزرلر، قـیپچاقلار، اوغوزلار و…) آذربایجانا کؤچمهسیله، مختلف لهجهلی تورک و التصاقی دیل طایفالارین بیرگه یاشامالاری سبب اولورکی، عموم خالق آراسیندا ایلگی و اونسیت یارانماق گرکلییی نتیجهسینده، عموم خالق دیلی بوتون بو دیل و لهجهلرین قایـنایـیب- قاریشماسیـندان، آنا تورک دیلی اساسیـندا، اوغوز- قـیپچاق لهجهسینین اوستونلویو اوزره تشکول تاپسین. شفاهی ادبی آذربایجان تورکجهسی مئـیدانا گلیر. یازیلی ادبی دیل بئله بیر تمل اوزره عموم خالق دیلینه یاخـین یارانـیر. «دهده قورقود کیتابی» و حسن اوغلو شعری بو مرحلهده ادبی دیلین سادهلیگینه نمونهدیر. بو زامان عرب و فارس دیللریندن گلمه سؤزلر اولدوقجا آزدیر.
لاکین یازیلی ادبی دیل اوز انکشافـیندا، عربجهدن (دینی دیل اولدوغونا گؤره) و فارسجادان (رسمی دیل اولدوغونا گؤره) آشـیری اولاراق سؤزلر و ایفادهلردن فایدالانـیر, بیان دولاشـیـق و دوشونولمز اولور. شاه اسماعیل ختایی و فضولی شعرلرینده عرب و فارسی سوزلرینین چوخلو ایشلنمهسی بئله دوورو سجیهلندیریر. البته ختایی و فضولی شعرلرینده ائله مصراعلار و بیتلرده واردیرکی, اونلاردا بیر کلمهده فارسجا و عربجه سؤز ایشلنمهمیشدیر.
صفویلر دؤورونده اوز وئرن اوچ حادثه و اونلارین دیل انکشافـیندا بوراخدیـغـی ایزلری بئله سیرالاماق اولار:
ایراندا گئـنیش اؤلکهنین یارانماسی، مرکزیلشمیش حکومتین قورولماسی؛ شیمالی و جنوبی آذربایجان دیل بیرلییینین آرتـیق یاخـینلاشماسیـنا سبب اولور.
عثمانلی خلافتینین، ایران اؤلکهسینیده باشقا قونشو مسلمان اؤلکهلری کیمی اوزلرینه تابع ائـتمک سیاستی و شاه اسماعیل و باشقا صفوی شاه لارینـین بو سیاسته قارشی چیخیش و محاربهلری، خصوصیله شیعه مذهبینین ایراندا رسمی اولاراق گئنیش یایـیلماسی ایکی اؤلکه و خالقلاری آراسیندا اولان ایلگیلرین قـیریلماسیـنا سبب اولدو. آنادولو و آذربایجان تورکجهسی هر بیری مستقل دیل کیمی انکشاف یولونا یونلدیلر، نهایت هر بیری ۲۸ تورک دیللر گروپونون بیر قولونو تشکیل ائتدیلر. آذربایجان دیلی سارایـین قونوشما دیلینه، حربی ایشلر دیلینه، یاری رسمی دیل سویهسینه یوکسلدی.
18- نجی عصیردن دیل سادهلشمهیه دوغرو گئرییه دونوش حرکتینی باشلایـیر و ایگیرمینجی عصیرلرده یـئنیچیلیک گوجلهنیر.
دیلده یـئنیچیلیک مرحلهسی خصوصیاتـی دیلین سادهلشمهسی، خالق دیلینه یاخـینلاشماسی، یابانچی دیللردن آلینما سؤزلرین و ایفادهلرین اولدوقجا آزالماسی، دیلین اؤزل سؤز خزینهسینین گوجلندیریلمهسی، دیلین قورولوش قانونلارینـین اؤیرهنیب، آراشدیریلماسی و ادبیاتدا تطبیق ائدیلمهسیندن عبارت اولدوغونو قــید ائـتمک اولار. دیل علمی اساسلار اوزره آردیجـیل و قانونا اویغون صافلاشـیر. لاکین بو او دئمک دئـییل کی، یابانچی سؤزلر و ایفادهلر بوتونلوکله دیلدن چـیخاریلیر. گرکلی آلـینما سؤزلر دیلی زنگینلشدیرمهیه یاردیم ائدیر, اونونلا دوغمالاشـیر، آلان دیلین عضوو کیمی یاشایـیر. بوندان باشقا علمی و تـئخنیکی اختراع‌لار نتیجهسینده یـئـنی یابانچی سؤزلر دیلده قبول اولونور.
دیلده یـئـنیچیلیک ملی اویانـیش حرکاتی ایله گوجلهنیر. لاکین بو دؤورده بیر پارا آشـیری حرکاتدا دیلین دوزگون ایرهلیلهییشینه منفی تأثیر بوراخا بیلر. اؤرنک اولاراق رضاخان، اربابلارینـین امرینی اجرا ائـتمک مقصدیله، «فرهنگستان» واسطهسیله فارسی دیلینی عربی، تورکو لغتلردن تمیزلمک تشبوثونو آد آپارماق اولار. «فرهنگستان» خالقا تانـیش اولمایان اسکی و کؤهنلمیش فارسی لغتلرینی یـئـنیدن دیریلتمک, قوندارما «دساتیر» لغتلردن فایدالاناراق اویدورما و کؤکسوز سؤزلر و ایفادهلری فارس دیلینه سوخوردولار. کسروی «زبان پاک» کیمی عـیبهجر بیر دیل یارادیر, «پان آریائیست»لر هلهده فارسیدا ایشلهنن عربی و تورکو سؤزلرینه قارشی دوشمنجه خور باخـیرلار. بئله بیر تشبوثلر دیلین یـئـنیچیلیک گئدیشینده زیان یـئـتیرن «آزار, آفت»-لر دیر. بونلارین حاقـیندا آذربایجانلی بیر مثلی دئمک یـئرینه دوشر. (کندیمیزه تزه دللک گلیب, ککولو یاندان قویور).
آذربایجان دیلینین بو گونکو دیرچهلیش مرحلهسینده, ملی حرکاتـیندا گوجلنمهسی نتیجهسینده بیر پارا آشـیری حرکتلر باش وئره بیلر. اومید ائدیریک یازیچـیلاریمـیز و شاعرلریمیز، بو گونکو شرایط و طلباتی نظره آلاراق دیلیمیزین منلیگینی و کیملیگینی قوروماقلا, تلسمهدن, بیلرکدن, گؤزو آچـیـقلـیـقلا حرکت ائـتسینلر.
یـئری گلمیشکن نئچه تاپشیریغـی خاطـیرلاماق ایستهییریک:
– خالقدان آیریلمایـین. سیز خالق اوچون یازیرسیز. خالقا تانـیش اولمایان لغتلری ایشلتمکدن چکینمک لازیمدیر. اگر یازیلاردا ائله لغتلر ایشلنهکی, اونو اوخویان کوتلهلر, باشا دوشمهیهلر, سیزین پیاملاریزی منیمسهیه بیلمهیهجکلر. بودا دوشمنلری سئویندیرهجک.
– متروک تورکو لغتلری, یـئرسیز اولاراق, یازی و شعرده گتیرمک گرکسیزدیر.
– ادبی شعر و یازیدا یـئرلی سؤزلری ایشلتمکده گرک دقت ائدیلسین.
– شیمالی آذربایجان عالیم و یازیچـیلارینـین اثرلرینی الیفبامـیـزا کؤچورنده, شیمالی آذربایجاندا ایشلک اولان روسجا و آوروپا کؤکلو سؤزلر و ایفادهلر عـینی ایله کؤچورولمهملیدیر. اونلارین فارسجا و یا عربجه تانـیش اولان قارشیلـیقلارین ایشلتمک یارارلی اولار. (پوئما, لیریکا… یوخ, شعر غزل یازیلمالیدیر.)
– تورکیه تورکجهسینده ایشلهنن لغت و اکلری ادبیاتـیمیزدا یایماق, خالقـیمیزا تانـیش اولمایان و دیلیمیزین قانونلاریله اویوشمایان سؤزلری ایشلتمک دوزگون دئـییل.
– بو گونکو شرایطی نظره آلاراق لغت وایفادهلر دوزلتمهیه تلسمهملیییک. واختیله صلاحیتدار عالیم دیلچیلر, قورولوشلار, دیلیمیزین قانونلارین گؤزلمکله برابر بو ایشه ساهمان وئرهجکلر.
– عربجه و فارسجا لغت و ایفادلرین دیلیمیزده قبول اولونان دوغمالاشمیش, کوتلهلره تانـیش اولانلارا قارشی کینه ایله یاناشمامالییـیق.
– «مدنی, سیاسی…» کیمی ایفادهلرین یـئرینه «کولتورول, پولیتیکال…» ایشلتمهیی دیلده یـئـنیچیلیک آدلاندیرماق اولماز.
دیلده یـئـنیچیلیک حرکاتی تاریخی بیر ضرورت دیر. دیل سادهلشیب, گرهکسیز یابانچی سؤز وایفادهلردن اؤزونو تمیزلهیهجک. ادبی یازیلی دیل خالق دیلینه یاخـینلاشماق اوغروندا ایرهلییهجک. مکتبلر و عالی مکتبلر لازیمی و صلاحیـتدار کادر حاضیرلایاراق آکادمی قورولماغـینا امکان یاراداجاق و عالیم دیلچیلریمیز علمی اساسلار اوزره دیلیمیزین قانونلارینا اویغون بئله بیر حرکتین اوغورلو ایرهلیییشینه یاردیم ائدهجکلر.
منبع: آذری درگیسی – نومره ۳
