چئویرن: ایشیق
ترجمه: ایشیق
ایشیق

دیلده یـئنی‎چیلیک
بهزاد بهزادی

دیل اجتماعی حیاتـین اوست قورومو اولاراق اقتصادی, سیاسی, اجتماعی ده‎ییشیک‎لرله بیرلیکده ده‎ییشیر و انکشاف تاپیر؛ علم و تئخنیکانـین ایره‎لی‎‎ییشی‎ایله زنگین‎لشیر؛ قونشو خالق‎لار و دونیا خالق‎لاریله ایلگی‎لر واسطه‎سیله یـئنی سؤزلر و ایفاده‎لری منیمسه‎ییر.
دیل دورغون بیر وارلیق دئـییل, بلکه آردیجیل و قانونا اویغون انکشاف ائـتمکده‎دیر. اونا گؤره‎ده موجود دیل‎لرین تملی اولان اسکی، کؤهنه و قدیمی لغت و دیل‎لر اؤزونه مخصوص بیر بحث دیرکی, اونلاری اؤیرنمک و آراشدیرماق متخصص دیلچی‌لرین ایشی‎دیر.
بیز بورادا دیلین عمومی انکشاف خطینی ایضاح ائـتمک ایسته‎ییریک.
انسانلارین اجتماعی قورولوشو یارانان زامانلاردان دیل اونسیت واسطه‎سی کیمی مئـیدانا گلیر. هر کیچیک انسان گروپلاری, توپلوملاشماق اوچون دیل عنصرلرینی یاراتماغا باشلایـیر. گئـتدیکجه کیچیک توپلوملار قونشولارلا قاریشیب سیاسی- اجتماعی قورولوشلار یارادیرلار؛ بو توپلوم‎دا اشتراک ائدن گروپلارین دیل‎لری بیر- بیرینه قایـنایـیب- قاریـشـیر و آنا دیل‎لرین اساسی تشکیل تاپیر. کؤچری‎لیک, سیاسی حاکمیت بیرلییی, اقتصادی ایلگی‎لر, دیل‎لرین بیر- بیرینه قارشیلیقلی تأثیرینی گوجلندیریر, عموم خالق شفاهی دیلی وجودا گلیر.
هر دیلده اولان چئـشیدلی لهجه‎ و شیوه‎لر کئچمیش انکشاف یوللاریـندان قالان آبیده‎لردیر. معین سیاسی- اقتصادی شرایطدن آسیـلی اولاراق لهجه‎لردن بیریسی, دیلده اوستونلوک قازانـیر, عموم خالق شفاهی ادبی دیل تشکل تاپیر. ایلکین یازیلی ادبی دیل عموم خالق و شفاهی ادبی دیلی اساسیـندا قورولور.
ادبی دیل گئـتدیکجه اؤزونه مخصوص انکشاف یولو ایله ایره‎لی‎له‎ییر و سارای و رسمی دیل سویه‎سینه یوکسه‎لرک, دانـیـشـیق دیل ایله باشقا‎لاشیر. شفاهی دیل و ادبی یازیلی دیل, هر بیری اؤز انکشاف یوللاریـنـی داوام ائدیرلر. بئله‎لیکله ادبی یازیلی دیل, خالق دیلیندن ائله اوزاقلاشـیر کی, خالق اوچون اونو دوشونمک چتین و حتّا غیر ممکن اولور. بئله بیر دورومدا ادبی یازیلی دیلده بیر دؤنوشلوک اوز وئریر. گئرییه قایـیدیش, ساده دیلده یازماق و خالق دیلینه اویغونلاشماق گئدیشی باشلانـیر.
مکتب‎لرین گئـنیشلنمه‎سی, یازماق و اوخوماغـین کوتله‎وی‎لشمه‎سی, کیتاب و مطبوعاتـین چوخ سایلی یایـیلماسی… ادبی یازیلی دیلین یـئنی انکشاف دؤورونه سبب اولور. ادبی دیل خالق دیلیندن ایلهام آلاراق ساده‎لشیر و بدیعی ایفاده‎لرین یارانـیلماسیـنا دوغرو ایره‎لی‎له‎ییر. بو مرحله‎ده یـئنی‎چیلیک دیلده گوجله‎نیر.
قـیساجا دئدیگمیز دیلین انکشاف مرحله‎لرینی، فارس و آذربایجان دیل‎لرینده، اؤتری بیر باخـیـشلا، تطبیق ائدک:
اسکی فارسی دیل‎لری باره‎سینده آرتـیق دانـیشماق لازیم گلمیر. بو دیل‎لر عربلر استیلاسیـندان سونرا تاریخه قوووشدو. ایلک فارسجا ادبی دیل، سامانی‎لر مستقل حاکمیت قوردوقدان سونرا دیرچه‎لیشه باشلایـیر. خراسانـین شیمالی بولگه‎لرینده یاشایان فارس دیللی طایفالار آراسیندا «دری» لهجه‎سی اوستونلوک قازانـیر، سامانی‎لر سارایـیندا ایلک فارسی شعرلر و نثر یازیلار «دری» لهجه‎سینده یارانـیر و گئـنیشله‎نیر. گئـتدیکجه دری لهجه‎سی ادبی و رسمی دیل سویه‎سینه یوکسلیر، بو دیل ایندی‎ده یاشاماقدادیر.
رودکی-دن باشلایاراق فارس شعری ساده و خالق دیلینه یاخین، یابانچی لغت و ایفاده‎لردن اولدوقجا آری‎دیر. لاکین زامان کئچدیکجه یازیلی ادبی دیل‎لرده حددن آرتـیق عربی و تورک سؤزلرین ایشلتمک, ادبی اثرلرینی دولاشیق و آنلاشیلماز بیر طرزده بیان ائـتمک, طنطنه‎لی ادبیات یاراتماغا سبب اولاراق، اونلاری دوشونمک خالق اوچون غیر ممکن اولدو. شعرده هندی سبک نثرده «تاریخ وصاف»، «دره نادری» کیمی کیتابلار، دولتی فرمانلار و مکاتبه‎لر بئله بیر دورومون نمونه‎سی‎دیر.
قاجارلار دؤوروندن، گئرییه قاییدیـش، ساده دیلده یازماق باشلانـیر. مشروطیت انقلابیندان سونرا یـئـنی دیرچه‎لیش دؤورونده ادبی دیل کوتله‎وی‎لشمک, ساده‎لشمک یولی‌ ایله ایره‎لی‎له‎ییر.
آذربایجاندا اسکی زامانلاردا یاشایان التصاقی دیل‎لر کوهنه‎لیر، ایلک تورک طایفالارینـین آذربایجاندا تشکولو و سونراکی زامانلاردا مختلف تورک طایفالارینـین (خزرلر، قـیپچاق‎لار، اوغوزلار و…) آذربایجانا کؤچمه‎سیله، مختلف لهجه‎لی تورک و التصاقی دیل طایفالارین بیرگه یاشامالاری سبب اولورکی، عموم خالق آراسیندا ایلگی و اونسیت یارانماق گرکلی‎یی نتیجه‎سینده، عموم خالق دیلی بوتون بو دیل و لهجه‎لرین قایـنایـیب- قاریشماسیـندان، آنا تورک دیلی اساسیـندا، اوغوز- قـیپچاق لهجه‎سینین اوستونلویو اوزره‎ تشکول تاپسین. شفاهی ادبی آذربایجان تورکجه‎سی مئـیدانا گلیر. یازیلی ادبی دیل بئله بیر تمل اوزره عموم خالق دیلینه یاخـین یارانـیر. «ده‎ده قورقود کیتابی» و حسن اوغلو شعری بو مرحله‎ده ادبی دیلین ساده‎لیگینه نمونه‎دیر. بو زامان عرب و فارس دیل‎لریندن گلمه سؤزلر اولدوقجا آزدیر.
لاکین یازیلی ادبی دیل اوز انکشافـیندا، عربجه‎دن (دینی دیل اولدوغونا گؤره) و فارسجا‎دان (رسمی دیل اولدوغونا گؤره) آشـیری اولاراق سؤزلر و ایفاده‎لردن فایدالانـیر, بیان دولاشـیـق و دوشونولمز اولور. شاه اسماعیل ختایی و فضولی شعرلرینده عرب و فارسی سوزلرینین چوخلو ایشلنمه‎سی بئله دوورو سجیه‎لندیریر. البته ختایی و فضولی شعرلرینده ائله مصراع‎لار و  بیت‎لرده واردیرکی, اونلاردا بیر کلمه‎ده فارسجا و عربجه سؤز ایشلنمه‎میشدیر.
صفوی‎لر دؤورونده اوز وئرن اوچ حادثه‎ و اونلارین دیل انکشافـیندا بوراخدیـغـی ایزلری بئله سیرالاماق اولار:
ایراندا گئـنیش اؤلکه‎نین یارانماسی، مرکزی‎لشمیش حکومتین قورولماسی؛ شیمالی و جنوبی آذربایجان دیل بیرلییی‎نین آرتـیق یاخـین‎لاشماسیـنا سبب اولور.
عثمانلی خلافتی‎نین، ایران اؤلکه‎سینی‎ده باشقا قونشو مسلمان اؤلکه‎لری کیمی اوزلرینه تابع ائـتمک سیاستی و شاه اسماعیل و باشقا صفوی‎ شاه لارینـین بو سیاسته قارشی چیخیش و محاربه‎لری، خصوصیله شیعه مذهبی‎نین ایراندا رسمی اولاراق گئنیش یایـیلماسی ایکی اؤلکه و خالق‎لاری آراسیندا اولان ایلگیلرین قـیریلماسیـنا سبب اولدو. آنادولو و ‎آذربایجان تورکجه‎سی هر بیری مستقل دیل کیمی انکشاف یولونا یونلدیلر، نهایت هر بیری ۲۸ تورک دیل‎لر گروپونون بیر قولونو تشکیل ائتدیلر. آذربایجان دیلی سارایـین قونوشما دیلینه، حربی ایشلر دیلینه، یاری‎ رسمی دیل سویه‎سینه یوکسلدی.
۱۸- نجی عصیردن دیل ساده‎لشمه‎یه دوغرو گئرییه دونوش حرکتینی باشلایـیر و ایگیرمینجی عصیرلرده یـئنی‎چیلیک گوجله‎نیر.
دیلده یـئنی‎چیلیک مرحله‎سی خصوصیاتـی دیلین ساده‎لشمه‎سی، خالق دیلینه یاخـین‎لاشماسی، یابانچی دیل‎لردن آلینما سؤزلرین و ایفاده‎لرین اولدوقجا آزالماسی، دیلین اؤزل سؤز خزینه‎سینین گوجلندیریلمه‎سی، دیلین قورولوش قانونلارینـین اؤیره‎نیب، آراشدیریلماسی و ادبیاتدا تطبیق ائدیلمه‎سیندن عبارت اولدوغونو قــید ائـتمک اولار. دیل علمی اساسلار اوزره آردیجـیل و قانونا اویغون صاف‎لاشـیر. لاکین بو او دئمک دئـییل کی، یابانچی سؤزلر و ایفاده‎لر بوتونلوکله دیلدن چـیخاریلیر. گرکلی آلـینما سؤزلر دیلی زنگین‎لشدیرمه‎یه یاردیم ائدیر, اونونلا دوغما‎لاشـیر، آلان دیلین عضوو کیمی یاشایـیر. بوندان باشقا علمی و تـئخنیکی اختراع‌لار نتیجه‎سینده یـئـنی یابانچی سؤزلر دیلده قبول اولونور.
دیلده یـئـنی‎چیلیک ملی اویانـیش حرکاتی ایله گوجله‎نیر. لاکین بو دؤورده بیر پارا آشـیری حرکات‎دا دیلین دوزگون ایره‎‎لی‎له‎ییشینه منفی تأثیر بوراخا بیلر. اؤرنک اولاراق رضاخان، ارباب‎لارینـین امرینی اجرا ائـتمک مقصدیله، «فرهنگستان» واسطه‎سیله فارسی دیلینی عربی، تورکو  لغت‎لردن تمیزلمک تشبوثونو آد آپارماق اولار. «فرهنگستان» خالقا تانـیش اولمایان اسکی و کؤهنلمیش فارسی لغت‎لرینی یـئـنی‎دن دیریلتمک, قوندارما «دساتیر» لغت‎لردن فایدالاناراق اویدورما و کؤکسوز سؤز‎لر و ایفاده‎لری فارس دیلینه سوخوردولار. کسروی «زبان پاک» کیمی عـیبه‎جر بیر دیل یارادیر, «پان آریائیست»لر هله‎ده فارسی‎دا ایشله‎نن عربی و تورکو سؤزلرینه قارشی دوشمن‎جه خور باخـیرلار. بئله بیر تشبوث‎لر دیلین یـئـنی‎چیلیک گئدیشینده زیان یـئـتیرن «آزار, آفت»-لر دیر. بونلارین حاقـیندا آذربایجانلی بیر مثلی دئمک یـئرینه دوشر. (کندیمیزه تزه دللک گلیب, ککولو یاندان قویور).
آذربایجان دیلی‎نین بو گونکو دیرچه‎لیش مرحله‎سینده, ملی حرکاتـین‎دا گوجلنمه‎سی نتیجه‎سینده بیر پارا آشـیری حرکتلر باش وئره بیلر. اومید ائدیریک یازیچـیلاریمـیز و شاعرلریمیز، بو گونکو شرایط و طلباتی نظره آلاراق دیلیمیزین منلیگینی و کیملیگینی قوروماقلا, تلسمه‎دن, بیلرکدن, گؤزو آچـیـق‎لـیـقلا حرکت ائـتسینلر.
یـئری گلمیشکن نئچه تاپشیریغـی خاطـیرلاماق ایسته‎ییریک:
– خالق‎دان آیریلمایـین. سیز خالق اوچون یازیرسیز. خالقا تانـیش اولمایان لغت‎لری ایشلتمکدن چکینمک لازیمدیر. اگر یازی‎لاردا ائله لغت‎لر ایشلنه‎کی, اونو اوخویان کوتله‎لر, باشا دوشمه‎یه‎لر, سیزین پیام‎لاریزی منیمسه‎یه بیلمه‎یه‎جکلر. بودا دوشمن‎لری سئویندیره‎جک.
– متروک تورکو لغت‎لری, یـئرسیز اولاراق, یازی و شعرده گتیرمک گرک‎سیزدیر.
– ادبی شعر و یازیدا یـئرلی سؤزلری ایشلتمکده گرک دقت ائدیلسین.
– شیمالی آذربایجان عالیم‎ و یازیچـیلارینـین اثرلرینی الیفبامـیـزا کؤچورنده, شیمالی آذربایجاندا ایشلک اولان روسجا و آوروپا کؤکلو سؤزلر و‎ ایفاده‎لر عـینی‎ ایله کؤچورولمه‎ملیدیر. اونلارین فارسجا و یا عربجه تانـیش اولان قارشی‎لـیقلارین ایشلتمک یارارلی اولار. (پوئما, لیریکا… یوخ, شعر غزل یازیلمالیدیر.)
– تورکیه تورکجه‎سینده ایشله‎نن لغت و اک‎لری ادبیاتـیمیزدا یایماق, خالقـیمیزا تانـیش اولمایان و دیلیمیزین قانونلاریله اویوشمایان سؤزلری ایشلتمک دوزگون دئـییل.
– بو گونکو شرایطی نظره آلاراق لغت و‎ایفاده‎لر دوزلتمه‎یه تلسمه‎ملی‎ییک. واختیله صلاحیتدار عالیم دیلچی‎لر, قورولوشلار, دیلیمیزین قانونلارین گؤزلمکله برابر بو ایشه ساهمان وئره‎جکلر.
– عربجه و فارسجا لغت‎ و ایفاد‎لرین دیلیمیزده قبول اولونان دوغمالاشمیش, کوتله‎لره تانـیش اولانلارا قارشی کینه‎ ایله یاناشمامالی‎یـیق.
– «مدنی, سیاسی…» کیمی ایفاده‎لرین یـئرینه «کولتورول, پولیتیکال…» ایشلتمه‎یی دیلده یـئـنی‎چیلیک آدلاندیرماق اولماز.
دیلده یـئـنی‎چیلیک حرکاتی تاریخی بیر ضرورت دیر. دیل ساده‎لشیب, گره‎ک‎سیز یابانچی سؤز و‎ایفاد‎ه‎لردن اؤزونو تمیزله‎یه‎جک. ادبی یازیلی دیل خالق دیلینه یاخـین‎لاشماق اوغروندا ایره‎لی‎یه‎جک. مکتب‎لر و عالی مکتب‎لر لازیمی و صلاحیـتدار کادر حاضیرلایاراق آکادمی قورولماغـینا امکان یاراداجاق و عالیم‎ دیلچی‎لریمیز علمی اساسلار اوزره دیلیمیزین قانونلارینا اویغون بئله بیر حرکتین اوغورلو ایره‎لی‎ییشینه یاردیم ائده‎جکلر.

منبع: آذری درگیسی – نومره ۳

چاپ

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دیلده یـئنی‎چیلیک/ بهزاد بهزادی

ایشیق
www.ishiq.net

آذربایجان ادبیات و اینجه‌صنعت سایتی

دیلده یـئنی‎چیلیک/ بهزاد بهزادی

ایشیق
www.ishiq.net

آذربایجان ادبیات و اینجه‌صنعت سایتی

دیلده یـئنی‎چیلیک/ بهزاد بهزادی

ایشیق
www.ishiq.net

آذربایجان ادبیات و اینجه‌صنعت سایتی