گیزلی دیل
سیدمرتضی حسینی
هر دیل بؤیوک بیر دونیادیر. یئر اوزونده اولان دیل‌لر، اؤزلیک‌له گئنیش بیر جغرافیادا یایغین اولاراق تاریخین اوزون اوزاق یول‌لاری و دَرین دَرین گوشه‌لریندن آخیشیب گَلَیب، نئچه نئچه لهجه‌ده دانیشیلان دیل‌لرین دونیاسی داها گئنیش و رنگارنگ‌دیر. هر دیلین تاریخ اوزره دَییشیکلیک‌لر و جغرافیا اوزره اولان فرقلی‌لیگی اَن باش‌دا لهجه و آغیز بؤلومو ایله بؤلونور، آما دوزونه باخساق بو لهجه و آغیز بؤلمه‌سی دیل‌لرین چئشید- چئشید دَییشیکلیک‌لری و فرق‌لَرینی آیدینلاتماغا یئتَرلی‌دئییل، اؤزل‌لیک‌له تاریخی درین و زنگین، یایغین‌لیق جغرافیاسی گئنیش اولان دیل‌لری تانیییب تانیتدیرماغا چوخ یئتَرسیز بیر وسیله‌دیر. اؤرنک‌ایچین تورک دیلینی ساده‌جه اویغور، اؤزبک، قیرقیز، قازاخ، اوغوز (تورکمن، آذربایجان و تورکیه)، باشقیر، تاتار، یاقوت و … لهجه‌لره بؤلوب و اونون نئچه مین ایل اؤنجه‌دن آخیشیب بو گونه گَلَن تاریخی پروسه‌سی و بو گون چین‌دن آوروپایا قدر اوزانان بیر جغرافیادا اولان یایغین‌لیغینی بو لهجه بؤلوم‌لرینده دوشونمَک، بو دیلین دونیاسینی چوخ دار- دودوک بیر قالبه سالماق دئمک‌دیر. منجه هر بؤیوک بیر دیلی اونون تانینان و ساییلان لهجه‌لری‌ایله دوشونمَک، اونون تانیماغینا سون‌دئییل، ایلک آددیم‌دیر و هر لهجه‌نین اؤز ایچینده چوخ چئشیدلی بؤلوم‌لَری و نوع‌لاری اولور و بوتون بو نوع‌لاری تانییب اونلارا عالم اولماق بیر شخصین ذهنی گوجوندن اوستوندور؛ یعنی بیر شخص تورک دیلی کیمی بؤیوک بیر دیلین اَن چوخو بیر لهجه‌سینده هر بیر اینجه‌لیگی تانییب، اونلارین جیک- بؤکونه وارا بیلَر.
هر بؤیوک بیر دیلین هر بیر لهجه‌سی‌نین (اؤرنک‌ایچین تورک دیلی‌نین اوغوز لهجه‌سینده آذربایجان تورکجه‌سی) اؤزونه اؤزگو دونیاسی و نئچه یؤنلو و قات قات بؤلوم‌لری وار. بو نئچه یؤنلو و لابیرئنتلی دونیا‌نی بیر اؤنَملی بَنزَتمه‌ایله آنلاتماغیم یئرلی و یئتَرلی اولابیلر.
دیل دونیاسی عیناً بیر انسان توپلومو کیمی‌دیر. هر بیر انسانی توپلومون کندلیسی، کؤچَریسی، شهرلیسی، وارلیسی، یوخسولو، ساوادلیسی، ساوادسیزی، چئشیدلی مَسلَک صاحب‌لری، چئشیدلی اصنافی، چئشیدلی طبقه‌لری، قوروپ‌لاری و داها و داها باشقا نوع بؤلوم‌لری و یؤن‌لری اولدوغو کیمی او توپلومون دیلی‌نین‌ده بئله بیر اینجه- اینجه بؤلوم‌لری وار. اؤرنَک ایچین؛ دیلداش بیر توپلوم ایچره یاشایان کندلی‌ایله شهرلی‌نین دانیشیغی و گؤنَدم دانیشما ادبیاتی فرق‌لی‌دیر، ساوادلیسی‌ایله ساوادسیزی‌نین‌دا هابئله، چئشیدلی اصنافی‌نین‌دا هابئله، چئشیدلی طبقه‌لری‌نین‌ده هابئله ایشلَتدیک‌لری دانیشما دیلی و دیل کولتورو چوخلو اینجه فرق‌لرله دولودور. بو اینجه چئشیدلی‌لیک و فرق‌لر لهجه آیریمی قَدَر بؤیوک دئییل‌لرسه‌ده، گؤزدن قاچیریلیب اونودولاجاق قَدَر کیچیک و اؤنَم‌سیز دئییل‌لر. اصلینده هر دیلین ادبیات دئدیگیمیز دیل کولتورونون بؤیوک بیر بؤلومو بو اینجه‌لیک‌لردن یارانیر. هر دیلینده اساس گؤز‌ل‌لیگی و جانلیلیغی هَمَن اینجه‌لیک‌لردن قایناقلانیر.
بو اینجه بؤلوم‌لردن بیری «گیزلی دیل»دیر.
گیزلی دیل، آدیندان بیلیندیگی کیمی اؤزل بیر توپلومسال قوروپلارین آراسیندا ایشله‌نَن رمزی دیل‌دیر. گیزلی دیل‌ده دانیشیب آنلاشماق ایچین گؤندَم‌ده هامی‌نین ایشلَتدیگی سؤزلرین بعضی نه‌دن‌لر اوزوندن یئتَرلی اولمادیغی ایچین باشقا اؤزل سؤزلر ایشله‌نیر. بو اؤزل سؤزلر شیفره کیمی بیر شئی‌دی‌لر و اونلارین آنلامین ساده‌جه گیزلی دیل اونا عاید اولان توپلومسال قوروپون اویه‌لری باشا دوشورلر. اؤرنک‌ایچین کئچمیش‌ده چَلَبی‌لر (عارف‌لر) متشرع قوروپلار و حاکمیت‌لر طرفیندن باسقی آلتیندا اولماق اوزوندن، بیر بیریایله آنلاشماق و اؤز طریقت‌لرینی دوام ائتدیریب، یایغینلاشدیرماق اوزره یاواش- یاواش گیزلی و رمزی بیر سؤزلر ایشلَتمه‌یه باشلادی‌لار و گئت‌گئده بو رمزی و گیزلی دیل عموم جماعته آنلاشیلامیاجاق قَدَر بؤیودو و بورولغانلاشدی و سونوندا عرفانی شطحیات کیمی گولونج بیر شئی‌لر اورتایا چیخدی. ساواش‌لاردادا ساواشان ایکی طرفین اوردولاری، ساواش پلانلاری و پروگرام‌لارینی قارشی طرفین اوردوسو کشف ائتمه‌سین دئیه ایچینده بولوندوق‌لاری ساواشا عاید اولان دئتا‌ی‌لار و امرلری، رمزی بیر گیزلی دیل‌ایله یئرینه یئتیرَرلر.
بو ساواش اوزره گَرَکَن گیزلی دیل مسئله‌سی قونوسوندا ماراقلی تاریخی بیر حکایه وار. بیلدیگینیز کیمی ایکینجی دونیا ساواشیندا هیتلر یئنیب ساواش آوروپادا بیتدیگینه رغماً ژاپون دولتی ساواشا دوام ائده‌رک متفق دولت‌لرین اوردولاری‌نین قارشیسیندا دیره‌نیب دایانمیشدی. بو دیره‌نیب دایانماق گوجونون‌ده اَن اؤنملی نه‌دن‌لریندن بیری ژاپون اوردوسونون آمریکالی‌لارین ساواش اوزره یوللادیق‌لاری بوتون اؤنملی رمزلی مئساژلاری دئشیفره ائدیب، اؤنجه‌دن اونلارین پلانلاری و پروگرام‌لاریندان خبردار اولماق‌لاری‌ایدی. سونوندا آمریکا اوردوسو «ناواجو» آدلی چوخ کیچیک بیر قیزیل دَری قبیله‌‌نین آدام‌لاریندان یاردیم آلیب، بوتون شیفره‌لر و رمزی مئساژلاری اونلارین دیلینده یوللاماغا باشلادی و بو دؤنه ژاپون اوردوسو او دیل‌ده اولان مئساژلاری دئشیفره ائدیب چؤزمه‌یی باشارا بیلمه‌دی و همن باشاری‌سیزلیق ژاپون اوردوسونون دورومونون یئنیلمه‌یه دوغرو یورودوگونه اؤنملی بیر نه‌دن اولدو.
بویو (سحر و جادو) تاریخدا تانینان اَن مشهور رمزلی و هله‌ده شیفره‌لری آچیلمایان گیزلی دیل‌دیر. بویو میت‌لرله (اسطوره) ایلگی‌لی‌دیر و میت‌لر دونیاسی بشریتین ان بؤیوک رمزلری ساحه‌سی‌دیر.
بس گیزلی دیل بیر توپلومسال، اقتصادی، سیاسی، اؤزل مسلک صاحب‌لری، اصناف و بونلار کیمی یوزلر چئشیدلی توپلومسال قوروپلارین ایچینده یارانیب، اونلارین اویه‌لری‌نین بیر بیریایله ایلگی‌لَنمه‌یی ایچین یارارلاندیق‌لاری اؤزل دیل طرزی‌دیر و بو قوروپ‌لاردا اویه اولمایان انسان‌لار اونلارین بو گیزلی دیل‌لرین باشا دوشمَزلر. اؤرنک‌ایچین بیزده یونیوئرسیته اؤیرنجی‌لری آراسیندا اؤزل بیر دانیشما طرزی وار و یاشلی آنا- آتالار اونلارین ایشلَتدیگی اؤزل سؤزلری باشا دوشمَزلر. بو سؤزلردن بیر نئچه‌سین مثال چکمه‌ییم فایدالی اولار. مثال‌ایچین؛ جیوی، خَفَن، بالا، تئفلون، فیشقا، پیاده، دارالماق، شاسقول، اوسکول، چَترباز، سفارت، جوجه و بو نوع سؤزلرین اؤیرنجی‌لر آراسیندا اؤزل آنلام‌لاری وار و چوخودا رمزی سؤزلردیر و من بورادا بو سؤزلرین آنلام‌لارین آچیقلاماغی گرکلی گؤرمورم و سانیرام اوخوجولاریمیز اؤزلری بیلیرلر.
گیزلی دیل بیزیم توپلوموموزدا اَن چوخ اوچ قوروپون آراسیندا ایشله‌نیر: ۱. یونیوئرسیته اؤیرنجی‌لری. ۲. چالیشمالار و دوشونجه‌لری‌نین چوخون گیزلَتمه‌یه مجبور اولان سیاسی قوروپلار و شخص‌لر. ۳. «خلاف» سؤزو ایله اؤزَتله‌نن قانون‌سوز ایش‌لری و داورانیش‌لاری اولان قوروپلار و شخص‌لر.
بو اوچ قوروپون اویه‌لری بیر بیریایله ایلگی قوروب آنلاشماق‌ایچین اؤزل بیر سؤزلر ایشله‌دیرلر. اؤرنک‌ایچین زنگانین آشاغی طبقه آنارشیک قوروپ‌لاری‌نین آراسیندا اَبی، قره، ساقی، جیریق، تولو، آنتین، قوش، گیرمَک، مَرام، آجی دنه، حاجی، بار، قره‌یاخا و بو کیمی گیزلین آنلام‌لی اؤزل سؤزلر ایشله‌نیر و بو اؤزل سؤزلرین بیر چوخودا آرقو سؤزلری اولاراق پیس آنلام‌لار داشیییرلار. یا خالق آراسیندا ایشله‌نن داش کَلَم، ساری قولاق، کؤپوکله‌مک و بو کیمی سؤزلرده هابئله. البته من بو سؤزلرین اَن تمیزلرین سئچیب اؤرنک چَکدیم یوخسا بیر چوخونو بورادا اؤرنک گَتیرمه‌میزه اَدَب- ارکان اجازه وئرمیر.
گیزلی دیل، هر دیلین اَن اینجه گوشه‌لریندَن بیری‌دیر و هر دیلین بو اینجه قیل دامارلاری‌نین دیری‌لیگی و گیزلی دیل ساحه‌سینده یئنی یئنی سؤزلر اورَتمه‌سی (تولید) او دیلین جانلیلیغی، گوندَم‌ده اولدوغو و آخیجی‌لیغینا بیر علامت و تانیق‌دیر (شاهد).
اسکی‌دن بیزیم تورکجه‌میزین گیزلی دیل گوجو یوکسَک سویه‌ده اولاراق دیلیمیزین چئشیدلی توپلومسال قوروپ‌لارا عاید اولان گیزلی دیل‌لرین‌ده سایی‌سی چوخ چوخ اولان چئشید- چئشید گیزلی سؤزلر وارایدی. تاسفله دیلیمیز فارس دیلی و کولتورونون هجومونا معروض قالدیقدان بَری بو گیزلی دیل سؤزلری اورَتمه گوجو دیلیمیزین بیر چوخ اینجه یؤنلَری کیمی چوخ ضعیف‌له‌شیب. گئتدیکجه فارس دیلی‌نین گیزلی دیل‌لرینه عاید اولان گیزلی سؤزلر دانیشیقلاریمیزدا آرتماق اوزره‌دیر. اؤرنک‌ایچین ایندی بیزیم گنج‌لریمیزین دانیشیقلاریندا فارس دیلیندن گَلَن اوسکول، خَفَن، زاغارت، تئفلون، شوت و بو کیمی گیزلی سؤزلر عادی‌جه یئرلَشیب و ایشله‌نیر.
بلکه‌ده اوخوجولاریمیزین بعضی‌سی منی بئله بیر اینجه و اونلارین گؤزونده اؤنم‌سیز بیر قونویا بئله حساسیت‌له یاناشیب توخوندوغومو قینییالار، آما من ائله دوشونمورم. منجه هر دیل بیر آغاج کیمی‌دیر. آغاجین بیر بؤلومو یئر آلتیندا اولان کؤکودور، بیر بؤلومو بوداق‌لاری‌ایله ریشه‌لرینی قاووشدوران بَدَنی و بیر بؤلوموده بؤیوک‌دن کیچیگه سیرالانان بوداق‌لاری و اَن اوج‌دا یارپاق‌لاری. دیلین کؤکو تاریخ‌ده اولان کئچمیشی و تاریخی- ادبی میراثی، ادبی یازی طرزی و رسمی ادبیاتی اونون بَدَنه‌سی و خالق دیلینده دانیشیلان یوزلر بلکه‌ده مین‌لر اینجه‌لیک دونیاسی اولان اینجه آغیزلار و فولکلور سؤزلرله دولو شفاهی دیلی‌ده یارپاق‌لاری‌دیر. ایندی دوشونه‌لیم آغاج نئجه قورویار؟ قوروماق اوزره اولان آغاجین اؤنجه یارپاق‌لاری، سونرا سیراایله اینجه بوداق‌لاری، یوغون بوداق‌لاری، بَدَنه‌سی و اَن سونوندا کؤکو قورویار. باشقا دیل هجومونا معروض قالان دیلینده اؤنجه اینجه آغیزلار و فولکلور نوع‌لاری قورویوب اونودولار و سونرا بو هجوم اؤلومجول بیر خسته‌لیک کیمی یاواش یاواش ادبی دیل و تاریخی کؤک‌لره دالیب اونلاری ایچیندن یئییب یوخ ائدر. گیزلی دیل‌ده هر دیلین اینجه بوداق‌لاریندان بیری‌دیر. هر بیر دیل گیزلی دیل اوزره گیزلی سؤزلر اورتمه گوجون اَل‌دن وئرمیش‌سه او دیل بؤیوک بیر خطره معروض‌دور؛ قوروماق خطری!
ایندی بیزیم تورکجه‌میز فولکلور نوع‌لاری‌نین چوخون اَل‌دن وئردیگی کیمی گیزلی دیل و گیزلی دیل اوزره گیزلی سؤزلر اورتمه گوجونون بیر چوخون اَل‌دن وئریب و وئرمک‌ده‌دیر. بو بؤیوک بیر خطر آلارمی‌دیر.
بیز دیلیمیزی گوجلَندیریب، جانلاندیریب، آخیجی، یئتَرلی و رسمی بیر دیل سویه‌سینه گتیرمک‌ایچین بو اینجه‌لیک‌لری‌ده البته دوشونمه‌لی‌ییک. احمد شاملو کیمی بؤیوک بیر دیل بیلگینی و شاعرین ایل‌لر بویو «کوچه» آدلی بؤیوک بیر اثرین یاراتماغینا جان‌دان چالیشماسی بوشونا دئییل‌دیر. او اؤز دیلی یعنی فارس دیلی‌نین جانلی‌لیق و گوجلولوگو اوزره خالق دیلینده دانیشیلیب ایشله‌نن فولکلور سؤزلر اؤزل‌لیک‌له گیزلی دیل سؤزلرین ییغیشدیریب یازیب قوروماق‌لا بو دیلین گلیشمه‌سی یولوندا بؤیوک بیر آددیم آتدی. بیزیم دیل بیلگین‌لریمیز بو اینجه‌لیک‌لری دوشونوب اونلارا اؤنَم وئرمه‌لی‌دیرلر.
