محمدحسین شهریارین «حیدر بابایا سالام» اثرینین ایزلری
پروانه ممدلی
بیلدیگیمیز کیمی، ایراندا آذربایجان شاعرلری ضروری احتیاج اوزوندن اوزون مودت فارسجا یازماق مجبوریتینده قالمیشلار. بو دیلده یازیب صنعت زیروه‌سینه چاتانلار دا اولموشدور. لاکین سونرالار اؤز کؤکونه قاییدیب ملی-معنوی ثروتلرینه ده‌یر وئره‌ن ضیالیلار دا آز دئییلدی. محمدحسین شهریار کیمی.
پهلوی دؤورونده آذربایجان تورکجه‌سینین اولوم-اؤلومله چارپیشدیغی و بو دیلین جیدی ادبی ایفاده واسیطه‌سی اولا بیله‌جگی شوبهه آلتیندا اولدوغو بیر زامانلاردا گؤزله‌نیلمه‌دن یازیلمیش و هامی طرفیندن صنعت اینجیسی کیمی قیمتلندیریلمیش بیر پوئزیا نمونه‌سی مئیدانا چیخیر. عنعنه‌وی فارس شعرینین اوستادی ساییلان شهریار اؤز ادبی استقامتینی ده‌ییشه‌رک شیرین تورک دیلینده «حیدر بابایا سالام» کیمی چوخ قیمتلی بیر اثر یازیر. دیلین ملی صافلیغی ساخلانماقلا شفاهی خالق شعری اوسلوبوندا یازیلمیش بو اثر ایلک گوندن بؤیوک ماراغا سبب اولوب، تورک دیلینین آسیمیلیاسیایا قارشی مقاومتینی گوجلو صورتده نوماییش ائتدیریردی.
شهریارا قده‌ر ملی شعر عنعنه‌میز گونئیده یازیلی ادبیاتین آپاریجی استیقامتینه چئوریله بیلمیردی. شهریارین «حیدر بابایا سالام» و دوغما دیلینده یازدیغی باشقا شعرلری ملی ادبیاتین، ملی دوشونجه‌نین انتیباهینا سبب اولموشدو. شهریارین آنا دیلینده یازدیغی اثرلر هم ده ملی دیلده مطبوعاتین یارانماسینا تکان وئرمیشدی. «حیدر بابایا سالام» یارادیجی گنجلرده یوردا اولان محبتی بو اثرین کؤمگیله اونلاردا تورک دیلینده یازماق مئیلینی گوجلندیردی. بو اثردن سونرا شاعرلر طرفیندن ساوالان، بزقوش، میشوو، قازان کؤشک، پیرکوزن، قافلانتی و بیر چوخ باشقا داغلارین آدی دا پوئتیک فورمالاردا سسلندی. حیدربابا ایسه داغلار باباسی اولدو. «حیدر بابایا سالام» اثرینده بیز خالق یارادیجیلیغی نومونه‌لرینه چوخ راست گلیریک. بونونلا باغلی کونکرئت بیر فاکتی گتیرمک اولار. عصرین اوللرینده بیر ائل عاشیغی طرفیندن یازیلمیش بیر شعرین خصوصیتلری بیزه«حیدر بابایا سالام» اثرینی خاطیرلاتدی.
اثر گونئی آذربایجانین ساوه ویلایتینده یاشایان شاعر «اسد نظام» طرفیندن یازیلمیشدیر. بو باره‌ده بیز رحمتلیک علی‌بی کمالی‌نین ۸۰-جی ایللرده تهراندا چاپ ائدیلن «وارلیق» درگیسینده‌کی سلسله یازیلاریندان بیرینده راست گلدیک. «آپارما سئل آماندی» آدلی بو شعر شهریارین اؤلمز اثری «حیدر بابایا سالام» پوئماسی ایله چوخ اوزلاشیر. هر ایکی شعرده اوخشار جهتلر چوخدور. فرقلر یالنیز شعرلرین یازیلما تاریخی و مضمونلاریندادی.
اسد نظام بو شعرینی ۱۹۰۰-جو ایلده یازمیشدیر. اثرین ائله آدیندان گؤرونور کی، او بدبین، تراژیک روحدا یازیلمیشدیر. اونو دا قئید ائده‌ک کی، قفیل گلن سئل اونون جاوان قوهوملارینی گؤتوروب آپاریر. بوندان تاثیرلنن شاعر بیر فاجعه پوئماسی یازیر. چوخ ماراقلیدیر کی، اوستاد شهریار دا مشهور «حیدر بابایا سالام» شعرینی بو سبکده یازمیشدیر. «حیدر بابایا سالام» اثرینده آنا یورددا کئچن گونلرین نوستالژی حسرتی دویولورسا، آدی چکیلن اثرده یایلاقدا قفیل سئلدن بیر گؤز قیرپیمیندا ویران قالان یوردون مصیبتلریندن دانیشیلیر.
اسد نظام اؤزو خان نسلیندن اولسا دا، همیشه حاق، عدالت طرفداری اولوب، خالقا ظولم ائدنلره قارشی چیخیب، ائله بونا گؤره ده خالق اونو اؤزونه باشچی-ائلخانی سئچیب. سونرالار اونون بو «وظیفه‌سی» رسمی اولاراق دولت طرفیندن ده تانینیر.
بدبختلیکدن سونرالار اسد نظامین اؤزونون یاشادیغی، ۱۲ مین ائوی احاطه ائده‌ن یوردا برک سئل گلیر. کؤرپه اوغلونو خیلاص ائتمک ایسته‌ین ائل شاعرینین اؤزونو ده سئل آپاریر. «سئل آپاردی» آدلی پوئماسی بو گونه قده‌ر ساوه ویلایتی‌نین خرقان بؤلگه‌سینده، اؤزللیکله اسد نظامین منسوب اولدوغو گله‌وند طایفاسیندا دیللر ازبری و اوره‌ک دردلرینی گؤسترن المه چئوریلمیشدیر. اسد نظام بو پوئمادا بوتون دویغولارینی داها طبیعی و رئال وئرمک اوچون خالق آراسیندا ایشله‌دیلن ایفاده‌لردن، دئییملردن، عاغیلاردان استیفاده ائتمیشدیر.
قارا بولوت گؤی اوزونو توتوبدور،
هئچ بیلمنم بختیم ندن یاتیبدیر
چرخی-فلک قوللاریمی چاتیبدیر،
آرالان بولوت، آرالان بولوت،
باشیمیز اوستونده قارالان بولوت.
چادیری قورموشدوم دری-درینده،
من بیر چیراغ‌ایدیم او گله‌ونده
قیرخ بدوو آتلاریم قالدی چمنده،
آپارما سئل، آپارما سئل آماندی
اکبر خان، عسگرخان منلن یاماندی.
ائلی طرفیندن ائلخانی سئچیلن اسد نظام ائلین داوارینین بئله یاد اؤلکه‌ده ساغیلماسینا اعتناسیز قالمیر:
خراب اولسون ویس‌آبادین دره‌سی،
دؤرد یانیندان سئل گلیر اولمور چاره‌سی
اسد نظام ایدی ائللر یئیه‌سی،
بوندان سورا دودمانیم داغیلیر،
ائل قویونو یاد اؤلکه‌ده ساغیلیر.
یقین کی، اسد نظامین بو شعری شهریارین یارادیجیلیغینی داها دریندن اؤیرنمک و اونو یاخشی منیمسه‌مک اوچون گرکلی اولاجاقدیر.
اؤرنک گتیردیگیمیز بو شعرین تمثالیندا شفاهی خالق ادبیاتینین، ائل عاشیقلارینین و شاعرلرینین شهریار صنعتینده‌کی ایزلرینین داها بیر نومونه‌سینه راست گلدیک. اسد نظامین سؤزو گئده‌ن شعرینی دقتینیزه تقدیم ائدیریک.
م. شهریارین «حیدر بابایا سالام»یندان یاریم عصر اؤنجه یازیلان دقت چکیجی بیر شعر»
اسدنظام / آپارما سئل آماندی
قارا بولوت گؤی اوزونو توتوبدور،
هئچ بیلمنم بختیم ندن یاتیبدیر
چرخی-فلک قوللاریمی چاتیبدیر،
آرالان بولوت، آرالان بولوت،
باشیمیز اوستونده قارالان بولوت.
چادیری قورموشدوم دری-درینده،
من بیر چیراغ‌ایدیم او گله‌ونده
قیرخ بدوو آتلاریم قالدی چمنده،
آپارما سئل، آپارما سئل آماندی
اکبر خان، عسگرخان۱ منلن یاماندی.
سئل اویاندی چادیریما دایاندی،
هر یوخلایان یوخوسوندان اویاندی
گلین‌خانیم ۲دئدی:-وای ائویم یاندی،
یاخامدان ال گؤتور قارالی بولوت
بوردان رد اولگونان بلالی بولوت.
تولو۳ گلدی داغلا داشدان ائندیردی،
داشلار ده‌یدی قول-قیچیمی سیندیردی
ایندی بیلدیم فلک گوجون بیلدیردی،
بو سئل منیم دودمانیم داغیتدی،
فلک ووردو خانیمانیم داغیتدی.
خارابا قالسین اوتاقلینین چؤللری،
یاغیش یاغدی جوشقون ائتدی سئللری
سودا اوزر نوروللاخان ائللری،
خیردا اوشاق داغلا داشا چالیندی
خدیجه خانیم یانا-یانا قال ایندی.
اون ایکی مین قارا چادیر دیره‌گیم،
اون ایکی مین ائولی یئیر چؤره‌گیم
اوره‌گیمده قالدی منیم دیله‌گیم،
بوندان بئله دوشمن ائله ال تاپار
نامرد قنیم اؤلکه‌میزده آت چاپار.
ائلخان‌ایدیم، ائلخانی‌لر ایچینده،
گوموش بوخوو آتلاریمین قیچیندا
ائلخانینی سئل آپاردی بیچینده،
هئی باخارام سئلین آردی توکنمز،
هئی باخارام ائلین آردی توکنمز
کیم گؤرموشدو یای گونونده بورانی،
بیر گونده ائیله‌دی دؤرد ناحاق قانی،
سئل آپاردی مصطفی‌قولوخانی
یورد داغیلدی، اوبالاریم کؤچولدو
مالیم،جانیم گئتدی امک هئچ اولدو.
کیم گؤرموشدو یای گونونده قار اولا،
آدینه آخشامی ناتووار اولا
دوشمنلره بختله اقبال، یار اولا
دوستلاریمیز یاس دونونو گئیه‌لر
اسد نظام گئتدی آه-وای دئیه‌لر.
قارا بولوت قالخیب گلدی هاوایا،
دوشمن دئگیل دوراخ گئداخ داوایا
قلم-داوات گتیر یازاق ساوایا،
ساوانین خانلاری بیزلن یاماندیر،
قول و قرار ایلقارلاری یالاندیر.
اسد نظام بو دره‌دن یوللاندی،
قیزیل ساعات بیله‌گیندن ساللاندی
نعشی گئتدی وارامادا چاللاندی،
آماندیر سئل دیرکلریمی اَیمه
اؤزومو آپاردین، بالالاریما دیمه.
قازاق خبر ائتدی خان، دور سئل گلدی،
تا یئریمدن دوردوم سئل ائویمه دولدو
عاجیز نوروللامی الیمدن آلدی،
گؤزلریمین بیردن نورو چکیلدی
الیف قددیم دال بویو تک بوکولدو.
ال آیاغیم یئردن اوزدو آغلادیم،
تا جانیم وار ایدی اؤزومو ساخلادیم
باشیم یاریلدی، داغ-داشا اوغرادیم،
اوغوروموز بیزیم هئچ خئیر اولمادی
بو یایلاقدا بیزه هئچ سئیر اولمادی.
ووردو داشدان داشا سیندی قوللاریم،
عزاما اوتورسون آغیر ائللریم
حنالی بارماقلار، بور سبیل‌لریم
خؤره‌گیینن نانا دؤندو قارداشلار.
بیزه ظولمله سیتم اولدو قارداشلار.
خاراب اولسون ویس‌آبادین دره‌سی،
دؤرد یانیندان سئل گلیر اولمور چاره‌سی
اسد نظام ایدیم ائللر یئیه‌سی،
بوندان سورا دودمانیم داغیلیر،
ائل قویونو یاد اؤلکه‌ده ساغیلیر.
کیم گؤرموشدو بیر بئله توفان اولا،
فلک بیریسینن بئله یان اولا
مندن سونرا ابولفتح‌خان خان اولا،
هئچ بیلینمز باشا نه‌لر گله‌جک،
دونیا کیمدن سونرا کیمه قالاجاق.
یاخدان دولو اشرفییدی، قیزیلدی،
سئل آپاردی الیم الدن اوزولدو
باشیم ده‌یدی داشدان-داشا ازیلدی،
دئینن بو ایل دیوان، خراج اولماسین،
گله‌وندی سیخیب دارا سالماسین.
جوت یاخدانیم خوشکؤری‌ده توتولدو،
ائو ایچینده، ائل ایچینده ساتیلدی
مصطفی‌نین بارماقلاری چاتیلدی،
بو ایل یایلاق بیزلره قیشلاق اولدو
آچیق چؤل، ائل دوستاق اولدو.
گئدین دئیین عزیز قیزیم تورانا
قلیانی دولدورا وئره جئیرانا
جوت-جوت عرب آتی قالدی ویرانا،
مندن سورا آتلاریمی مینن یوخ،
بیر قوچ ایگید سرداریمی گئین یوخ.
سئل اوینادی اوتلاقلیدان گتیردی،
وارامادا گئرچکلییه یئتیردی
منصور لشکر جنازه‌می گؤتوردو
آنا باجیم قاشیم قانا بولاندی،
قیرمیزی بیرچگیم لاتا بویاندی.
بئله دئییر قولی شعری دوزلدن،
سرنوشتی یازیلمیشدی ازلدن
بؤیوک‌خان جنازه‌می سالما نظردن،
ائلخانینین خار اولماسین اؤلوسو،
آغلاسین یاسیندا ائلی-اولوسو.
۱٫اسد نظامین محلله رقیبلری اولوبلار
۲٫اصلا شاهسئون ائلیندن اولان اسد نظامین قادینی خدیجه خانیم.
۳٫دولو.۴
.ویس‌آباددا یئر آدیدیر.
۵٫اسد نظامین کیچیک اوغلو.
۶٫ناتیار، ناجور، قایداسیز.
۷٫بو میصراعدا اونون مئییدینین پالچیق ایچینده اولماسینا ایشاره ائدیلیر.
۸٫بوروق ساچ معناسیندادیر.
۹٫لجان.
۱۰٫ساوه‌نین علیشار کندینین چؤلودور.
۱۱٫ساوه‌نین زرند بخشینین کندلریندن بیریدیر، واراما چایی دا اورادان کئچیر.
۱۲٫اسد نظامین عاییله‌سیندن بیری احتیمال اولونور.
۱۳٫بؤیوک حؤرمت و منصب صاحیبلرینین او دؤورلرده اوست گئییمی.
۱۴٫اکین ساحه‌سی.
۱۵٫واراما خانلاریندان اولوب اسد نظامین قاینیدیر.
۱۶٫باتاقلیق.
۱۷٫شعرین مؤلیفی مصطفی‌قولوخان (اسد نظام نظرده توتولور)
۱۸٫آلین یازیسی.
