حلاج اوغلو؛ آذربایجانین بؤیوک بیلگین سیماسی
محمدرضا باغبان کریمی

آذربایجانین بؤیوک- بیلگین سیمالاریندان بیری دؤکتور ترابی اونلارجا ده‌یرلی کیتاب‌لارین مؤلفی‌دیر کی آنا دیلینین خدمتینده «ائینالی داغی» اثریله همیشه قالارقی اولاجاقدیر. آذربایجانین بیلیک عالیمینه و بشریت سعادتینه خدمت گؤسترن عالیملری آز اولمامیشدیر؛ دؤکتور علی اکبر ترابی دا بوسیرا شخصیتلردن ساییلیر. ترابی جنابلاری بیر عؤمور اؤلکه‌میزین اؤیره‌تیم دونیاسینا خدمت ائدیب و ده‌یرلی اثرلرین یاراتماسیلا بو خدمتلری همیشه‌لیک ساخلاییبدیر. تورک شعرلرینده «حلاج اوغلو» مشروطه قهرمانلارینی یاد ائده‌رک تخلوصونو سئچمیشدیر.
حلاج اوغلو ۱۳۰۵ جی ایلده تبریزده آنادان اولوب، ایلک تحصیلاتینی اؤز دوغما شهرینده بیتیرمیش، عالی تحصیلاتینی دا بلژیک و فرانسادا سونا چاتدیرمیش و «سوربون» یونیوئرسیته‌سی‌نین سوسیولوژی، علملر فلسفه‌سی و مردم شناسی درسلرینی تدریس ائتمیش و علمی تحقیقلری ایران بیلیم یوردلاریندان ده‌یرلی اثرلر ساییلمیشدیر. عالیم، یونیوئرسینه فعالیتی ایله یاناشی گؤزه‌ل و علمی کیتابلارین مؤلفی‌دیر. کیتاب‌لارینین چوخو دؤنه- دؤنه چاپ اولوب و خالق طرفیندن قارشیلانیبدیر. علمی اثرلریندن آشاغیداکی کیتابلاری آد چکمک اولار:
– مردم شناسی،
– جامعه‌ شناسی و دینامیسم اجتماع،
– شناخت علمی جامعه‌،
– فلسفه‌ی علوم،
– جامعه‌ شناسی روستایی،
– مبانی جامعه‌ شناسی،
– نظری در تاریخ ادیان،
– لغات و اصطلاحات،
– جامعه‌ شناسی در ایران امروز،
– مکاتب جامعه‌ شناسی معاصر،
– جامعه‌ شناسی و ادبیات،
– جامعه‌ شناسی هنر و ادبیات،
– ائینالی ائل داغی و …
ائینالی ائل داغی اثری ۱۳۷۲ ده نشر اولاراق گورولتولو آلقیشلارلا قارشیلاندی. دوغرودان دا بو اثرده شاعرین و بؤیوک عالیمین قدرتلی اراده‌سینین، ائل ـ اوبایا، دوغما خالقیمیزا و شانلی تاریخیمیزه بسله‌دیگی اینامین عطرینی دویوروق. ائینالی داغی، تاریخ بویو قوجامان تبریزین طبیعی دایاناغی و گؤرکمی اولدوغو و اونون قیزیل بویالی قامتی هر سحر هر تبریزلینین گؤزو اؤنونده جانلاندیغی حالدا، بو تبریزه لایلای چالان و یوز ایللر بویو تبریزیمیزین کئشیگینده قالان داغین حاققیندا چوخلو مطبلر یازیلمیشدیر. آنجاق دؤکتور ترابینین بو داغا توخوندوغو چوخ ده‌یرلی و اؤنملی‌دیر، چونکی بیر جامعه‌ شناس عالیم کیمی و خالقینا ـ وطنینه اوره‌ک دولوسو سئوگیسی اولان بیر بؤیوک اینسانین یاناشماسی کیمی دوغرودان ده‌یرلیدیر.
حلاج اوغلونون بوراداکی گوجلو دویغو و دوشونجه‌‌سی، اونو چاغداش شعریمیزین پارلاق اولدوزو کیمی گؤز اؤنونده جانلاندیریر. هر اوخوجو بو اثری اوخویاندا «سهندیه»‌نین حال ـ هواسی‌نی دویور. حلاج اوغلونون بو مجموعه‌ده ائینالیدان علاوه آیری شعرلری ده واردیر او جمله‌دن: «سؤنمز اولدوزلار»، «شانلی آشیق، یئنی دنیا»، «شعرین عیاری» هر بیری اؤز یئرینده دوشونجه‌ ایله دولو اثرلردیر. پروفسور زهتابی دئمیشکن «مشروطه انقلابیندان بری، آذربایجان شاعرلری اؤز ائللری‌نین آرزو و دیلکلرینی، شن و کدرلی آغیر گونلرینی، ایگیدلیک و قهرمانلیقلارینی، هم ده شهرلریمیزین مشهور تاریخی آبیده‌‌لری‌نین دیلینده، یا اونلارا خطاب، و یا بو دیارین مشهور یئر، داغ و جغرافی آدلاری دیلیندن اونلارا خطاب دئمه‌یه باشلامیشلار. بیریانین «ارک» ـه حصر ائتدیگی گؤزه‌ل منظومه‌نی، شهریارین «حیدر بابا» و سهند» داغلارینا حصر ائتدیگی منظومه‌‌لرینی، موسوی اردبیلی‌نین «ساوالان» داغینا حصر ائتدیگی منظومه‌سینی، ائله‌جه ده م. شبسترلی‌نین «میشوون افسانه‌لری» اثرینی گؤسترمک اولار. (البتده بو سیرادا یوزلرجه اثری مختلف آبیدلره خیطاب یازیلدیغینی سیرالاماق اولار). بوتون بو اثرلرده شاعرلر، آبیده‌لری و داغلاری جانلاندیراراق، اونلارین دیلینده جامعه‌نین کئچدیگی تاریخی یولو، اوندا کی مختلف حادیثه‌لری، خالقین بو گونکو حیاتی، دوشونجه‌لری و صاباحیندان سؤز آچمیشدیر. ائینالی داغی تبریزین تاریخی بویو کئچیردیگی بوتون تاریخی حادثه‌لرین شاهدی اولموشدور. بو قوجامان و اوره‌یی سرّلرله دولو داغین اوره‌یینی آچیب دانیشدیرماق شرفی «حلاج اوغلو»نا قسمت ایمیش.
معاصر ادبیاتیمیزدا، شعریمیز باشدان باشا جامعه‌‌یه، اونون حیاتی، بوگونو و گله‌جه‌یی، آرزی و دیلکلری، جوشغون احتراملاری، چتینلیکلرله یورولمادان مبارزه‌لری، ظولم و عدالتسیزلیگه باش ایمه‌مه‌لری، همیشه گونش سوراغیندا اولمالاری، صبر و طاقت ایله برابر عناد و دؤنمزلیکلری شعریمیزین اساس موضوعو و آپاریچی سوره‌سی اولموشدور. بیر سیرا اجتماعی و ادبی علتلره گؤره شعریمیزده اساس مضمونو تشکیل ائده‌ن جامعه‌‌میزین حیاتی واقعیت‌لری و تاریخیله علاقه دار اولان حقیقت‌لردیر و ۵۰ ایل تامام بو واقعیت‌لردن آسیلاراق شعریمیزین موضوعو داغلارا، تاریخی آبیده‌‌لره، جغرافی آدلار خطاب سؤیله‌نن سؤزلر اولموشدور. «حیدربابایا سلام» بیر مکتب یاراتمیش و اوندان سونرا ارک قالاسی، سهند داغی، ائل دایاغی، ائینالی داغی، و هر شهرین و حتا کندین داغی، دره سی، بولاغی و یا باشقا بیر آبیده‌‌سی او یوردون شاعرینه بیر سمبل اولاراق ائلی‌نین، یوردونون، حتا اؤزونون دردلرینی سؤیله‌مه‌یه مخاطب اولموشدور. بئله‌لیکله محمد بی‌ریا «ارک» قالاسینا، موسوی اردبیلی «ساوالانا» یئنه شهریار «سهند»ه . م شبسترلی «میشوو» ا و نهایت حلاج اوغلودا تبریزین باشی اوستده دایانان «ائینالی» داغینا خیطاب، جامعه‌‌نین دردلرینی سؤیله‌مه‌یه باشلامیشدیر.
«ائینالی داغی تبریزین تاریخ بویو کئچیردیگی بوتون تاریخی حادثه‌لرین شاهیدی اولموش‌دور. بو قوجامان و اوره‌یی سرّلرله دولو داغین اوره‌یینی آچیب دانیشدیرماق شرفی، حلاج اوغلونا قسمت اولموشدور. تبریزین منلیگینه سمبول اولان باشی اوجا ائینالی داغی‌نین اورهیینده بو دیارین تاریخینی اؤزونده عکس ائتدیره‌ن آیناسی، سینه‌سینده آلاولاری، دردلری، زبانه چکن شعله‌لری، دئمک ایسته‌‌دیگی سونسوز سرلر، سؤزلر و حیکایه‌لری واردیر. بو آلوولار و شعله‌لردن دیرکی اونون یاماجلاری، دره و تپه‌لری، هر یاز چاغی آل بایراغلی لاله‌لرله بزهنیر. حلاج اوغلو بو لاله‌لرله اولو بابالاری‌نین باشدان گئچیردیگی حادثه‌لرله تانیش اولور، او شاعر گؤزویله بونلاری گؤرور و شعرینده داشلاری، توپراقلاری، گوللری- چیچک‌لری دیله گتیریر. اونلارین اوره‌ک خزینه‌سی‌نی آچاراق، کئچمیشی ایله تانیش اولماق ایسته‌ییر و اوخوجولارینا چاتدیریر. او، ائینالی داغی‌نی ائلی ایله بیرگه گؤرور و بئله سسله‌نیر:
یاشاییرسان ائل ایله بیرگه، ائل ایله گؤرونورسن
باخاراق تبریزه باغ- باغ آچیلیرسان، سئوینیرسن.
شانلی تاریخینی گؤزدن کئچررکن اؤیونورسن.
بو دیارین بوتون تاریخینه شاهد اولان ائینالی داغی‌نی دیله گتیرمک، شاعرین مقصدی اولور و تاریخین دردلریندن، بوگون.
یارالاریندا دانیشیر و بئله‌لیکله ده خالقیمیزی اؤز دردلریله، وارلیغی ایله، منلیگی‌ ایله تانیش ائتدیریر. حلاج اوغلو بو اثریله ایسته‌‌ییرکی بوتون چاغداش شاعرلریمیز هر جور بدبین‌لیکدن اوزاق اولاراق، اومودلو و خوش‌بین‌لیک‌له، پاریلدایان گؤزلرله گله‌جه‌یین ایشیقلی اوفوقلارینا باخسینلار و ائل- اوبایا عشق و اومود اینجیسی یاغدیرسینلار:
گله‌جک‌لر اوفوقون سئیر ائله‌ین شاعر، او قارتال
قوی نسیل‌لرله پر آچسین
ال اوجا زیروه‌یه چاتسین
ابدیتله یاناشسین
خیالیندان اؤلومو- ایتگینی آتسین
باخاراق ائل- اوبایا تاریخی آنسین
داها حاقلی اولاراق سؤنمه‌یی دانسین
داغا دؤندوکده صلابتله دایانسین
بولود اولدوقدا بوتون میرواری تؤکسون
هاوالانسین.
البتده حلاج اوغلو تکجه اثری بو ائینالی داغی دئییلدیر، بلکه چوخلو شعرلری واردیر، آنجاق هامیسیندا، ائلدن- اوبادان مودافیعه ائتمک، ائل سئوه‌ر‌لیک، انسان سئوه‌رلیک، وطن سئوگیسی و بشریت قایغیسی اونلارین هامیسیندا دالغالانیر. اودلار یوردو، قاچاق نبی، شانلی تبریز دویغولارینی دیله گتیریر. ائینالی ائل داغی شعریندن نئچه سطر بیرگه اوخویالیم:
شهریمین منلیگی آل آلنی آچیق ائینالی داغیم!
سؤیله «عاشیقلر»یوین اودلو دیلیندن،
باش اوجا شانلی ائلیندن،
تاریخین چنلی بئلیندن
بو بؤیوک ائللر اوچون قلب ده آئینه‌لرین وار.
توپلاییب تجربه تاریخ بویو گنجینه‌لرین وار.
***
قلبیوین داغلارین، ائی ائل داغی، آی ائینالی داغیم!
بو اَسَن یئل سازی سؤیلر،
اویانار سؤزلری دینلر
هامی یئرلر هامی گؤیلر،
سینه‌ن ایچره نه آلوولار
نه اوجا شعله‌لرین وار،
گنجلر قانی تؤره تمیش نه قیزیل لاله‌لرین وار.
سن ووروشدون اوجا شانلی ایگید ائینالی داغیم!
قارلا، طوفانلا، دومانلا الی یالین؛
آجی اولموشسادا چوخ خاطره قلبینده، داریخما!
بیر صدفلی سازی دیندیر،
دئیه جکدیرکی
واریندیر:
بایاتی، قوشما، گرایلی
او شیرین دیلده نه بالین؛
سؤیله آی ائینالی نه شیرین دیل- دوداغین وار،
بیلیرم من، آتالاردان بابالاردان سوراغین وار.
***
نه دیر او ائل سسی
گوللر نفسی،
ائینالی داغیم!
سؤیله تا بلکه سؤنه قلبینده داغیم؛
گرچه «کهلیک‌لی بولاغلار»
بو یانان کؤنلومه آغلار.
او اوزاقلاردا چمنلر،
او چمنلرده گزه‌نلر:
نه گول اوزلر،
نه گؤزو یاشلی بولودلار،
نه آچیق قلبلی دوزلر
گول- چیچک رنگلی پروانه‌لرین وار،
دلی کؤنلون قوشونا دانه‌لرین وار
***
ائینالی! قوی داها جینگیلده‌یه شاعرلریوین اودلو سلامی،
جینلاماندا او «بولود» قوی ائشیده عکس صدامی:
سن دئدین بوی بیزه قورقود بابادان «سازلی سؤز» ایله،
نه اوزاقلاردا قالان اولدوزو سئچدین؟!
سن دولاشدین آ «بولود! ائل- اوبایا یاشلی گؤز ایله،
یاغاراق، تارلالاری، کؤوشنی کئچدین.
ایلدیریمدان نه اوراقلار قاییریب، توولادین الده
نه قارانلیقلاری بیچدین؟!
نه اوجا سسله، گورولتویله باغیردین،
هامینی حقّه چاغیردین.
قوی اوسس، داغ- دره‌ده سسلنه‌ره‌ک هر یئره گئتسین،
حاق سسی قوی او جالیب یئرکورهسیندن گؤیه یئتسین،
دده قورقودسازی دیر توزلو سازیم، کور بونو گؤرسون!
حق سئوه‌نلر بؤیودور بو سؤزوموز، کارلار ائشیتسین!
***
آی گؤزه‌ل ائینالی آی دردلریمین اورتاغی داغیم!
گؤروم «حیدربابا» نی باشی اوجا قاف کیمی قالسین،
اودلو «حاللاج» سسی- بو ائل نفه‌سی- عرشه اوجالسین
گؤرمه ییم حق «سؤنمز»ی «منسیزله‌مه ده» بیرده سوزالسین
گؤرمه‌ییم حق «هارای» ی، اود«آلاو»ی بیرده قارالسین
قوی او یاسلی قولونو شاختا سازین بوینونا سالسین،
باساراق سینه‌سینه ائل سازین عاشیق کیمی چالسین،
قلبی‌نین آغریسی قویسون،
کده ری بلکه آزالسین.
جوشدور اوشانالی سهندین «بولود» ون
تاکی قیزیشسین،
یاراسی بلکه ساغالسین
«سازینین سؤز» کیتابیندان یئنی بیر صفحه آچیلسین،
گئجه‌لر ظلمتلی گئتسین،
شن گونش نورو ساچیلسین،
«بولود» ون گؤزلری یاشلا یئنه دولسون،
«قول – بویون اولماق ایله ایستی گونشله»
تزهدن بیرده دوغولسون،
یئنی دن اؤز «آتاسیندان – دده قورقوددان – آد آلسین».
توک پاپاق باشدا، باشی عرشه دایانسین،
ائلدن الهام آلاراق، قوی داهادا باشی اوجالسین.
گلهجکلر اوفوقون سئیر ائله‌ین شاعر، اوقارتال
قوی نسیللرله پر آچسین،
ابدیت له یاناشسین، ان اوجا زیروهیه چاتسین،
خیالیندا اؤلومو- ایتگینی آتسین،
باخاراق ائل- اوبایا تاریخی آنسین.
داها حقلی اولاراق سؤنمهگی دانسین
داغا دؤندوکده، صلابتله دایانسین
بولود اولدوقدا بوتون میرواری تؤکسون،
هاوالانسین