ایشیق
چئویرن: ایشیق
ترجمه: ایشیق
سسلندیرن: ایشیق

hashim-tarlan3

 (۱)….
… آذر آیینین اون آلتیسیندا وطن یولوندا قزئتیندن مکتوب آلدیم. اونلار منى ایشه دعوت ائدیردیلر. من او گوندن تبریزه قایتماق فیکرینه دوشدوم. لازم اولان تدارکلرى گؤروردوم. آذر آیینین اییرمی بیرینده تبریزده قیام گونو باشلانمیشدى. تبریز پادگانى تسلیم اولوب سیلاحلارى یئره قویموشدولار. ملى مجلس تشکیل تاپمیشدى. بو مجلسده فرقه رهبرى  آغاى پیشه‏ورى ملى دؤلتین باش وزیرلیگینه سئچیلدى. اوردا دؤلت عضولرینى مجلسه تقدیم ائتدى.
آذر آینین اییرمی ایکیسینده تهراندا ایکى نفر آذربایجانلى جاوان ایله اوز به اوز اولدوم. اونلار تبریزدن یئنى یئتیشمیشدیلر. پالتار آلماق ایسته‏ییردیلر. من اونلاردان تبریزده‏کى وضعیّتى خبر آلدیم. بیرى:
– تبریزدن دئمه، تبریز اود توتوب یانیر. فدائیلر هر بیر ایشى اؤز اللرینه آلیبلار. بیز قویوب قاچمیشیق.
من:
– نه اوچون قاچیبسیز؟
– بیز آرتشده گروهبان ایدیک. تبریز پادگانى تسلیم اولدو. بیز ده تهرانا گلدیک. ایندى یئتیشمیشیک.
– نه اوچون قاچیبسینیز؟ سیز کى، سر لشکر دئییلدیز. اوردا قالیب ملى دؤلت ایله همکارلیق ائتسه‏یدیز کیم سیزه بیر سؤز دئیه بیلردى.
اونلار منه أیرى-أیرى باخیب بیرى خبر آلدى:
– سن ده اونلاردانسان؟
– من ده آذربایجانلییام. هر کیم بو خالقین حقوقونو مدافعه ائتسه اونون طرفدارییام.
اونلار منیم بو سؤزلریمدن دیسکیندیلر. بیر سؤز دئمه‏ییب گئتدیلر……….
……من آذر آینین اییرمیسینده تبریزه گئتملى ایدیم. وضعیّتى بو جور گؤروب آیین اییرمی اوچونده تهراندان چیخدیم. اییرمی بیر آذر قیامیندان سونرا تبریزى گؤرمک اوچون تله‏سیردیم. ایندى اوردا وجودا گلن بو دگیشیکلیکلرى اؤز گؤزومله گؤروب، اؤلچوب بیچمک ایسته‌‏ییردیم. مرکزى دؤلت آذربایجاندا جریاندا اولان بو احوالاتلاردان چوخ ناراحات ایدى. بونا گؤره ده آذربایجانا گلیب گئدن مسافرلرى قزوین شهرینده کنترل ائدیب شکلى اولدوقلارى آداملارى جلب ائدیردیلر. من تبریزه اؤزومله آپاردیغیم شعرلریمدن نگران ایدیم. بو شعرلرى الیمدن آلماسینلار دئیه اونلارى پالتومون آستاریندا گیزلتمیشدیم. بئله‏لیکله قزوینده مسافرلرین شئیلرینى آختارماغا باشلادیلار. خوشبختلیکدن شعرلریمى تاپا بیلمه‏دیلر. بیز قزویندن کئچیب بیر ساعاتدان سونرا دوغما آذربایجاندا حرکت ائدیردیک. پاییزین سون چاغلارى اولدوغونا گؤره هاوا سویوق ایدى. من اطرافا دقتله باخیردیم. تاکیستاندا آرا بیر سیلاحلى آداملارا راست گلیردیم. آمما بونلارین کیم اولدوقلارینى تعیین ائده بیلمیردیم. خرمدره‏یه چاتاندا هر شئى منه معلوم اولدو. ماشینیمیز قهوه‏‌خانا قاباغیندا دایانان کیمى سیلاحلى جاوان بیر فدائى اتوبوسون داخیلینه وارد اولدو. او دقتله مسافرلرى سوزمه‌‏یه باشلادى. ماشینین آرخا طرفینده اوتوران بیر نفره گؤز دیکیب دئدى:
– سیز گلین آشاغى.
بو آدام دؤلتین پاسبانلاریندان ایدى. او اؤزونو بیلمه‌‏مزلیگه ووروب یئریندن ترپنمدى. فدائینین سسى یئنه اوجالدى:
– سنى دئییرم، او کى پاپاغینا آت نالى یاپیشدیریب.
بئله‏‌لیکله پاسبانى ماشیندان دوشوردوب آپاردیلار. سونرا هامییا ماشیندان دوشمه‏‌یه اجازه وئردیلر. قهوه‏‌خانانین قاباغى سیلاحلى فدائیلرله دولو ایدى. سئوینجیمى ابراز ائتمگى باجارمیردیم. ائله احساس ائدیردیم کى، دونیانین تمام آزادلیقلارینى منه بخش ائدیبلر. قهوه‏‌خانا پالچیقدان تیکیلمیش اولسا دا بؤیوک ایدى. قاپینى آچیب ایچه‏‌رى وارد اولاندا جمعیّتین چوخلوغوندان حیرت ائتدیم. بیر یئر تاپیب اوتوردوم. اگنیمده‌کى پالتونو چیخاردیب آستارینا تیکدیگیم شعرلرى تاپماق اوچون بعضى تیکیشلرى سؤکملى ایدیم. هامى منه باخسا دا نه ائتمک ایسته‏‌دیگیمى بیلمیردیلر. بیر آزدان آستارین آلتیندان چیخارتدیغیم کاغیذلارى گؤرنده هامى تعجب ائتدى. باشیمین اوستونده دایانیب منه گؤز دیکن بیر فدائى سوروشدو:
– او کاغیذلار ندیر؟
– بونلارین هامیسى شعردیر. ایندى سیزه اوخویاجاغام.
– اجازه وئر باخیم.
من اوخوماق ایسته‌‏دیگیم شعرى اونا تقدیم ائتدیم. فدائى بیر مدت شعره باخدى و اوزونو قهوه‏‌خاناداکى جماعتا توتوب دئدى:
– ساکت اولون دوستوموز بیزه شعر اوخویاجاقدیر.
من شعرى اوندان آلیب تاختین اوستونه چیخدیم. “منیمدیر” آدلى شعریمى اوخوماغا باشلادیم:
آذربایجان… سنین دوغما ائلینده،
بیتن لاله، آچان گوللر منیمدیر.
بو شؤکتلى، عظمتلى تورپاغین،
قوینونداکى ایگید ائللر منیمدیر.
شعرین بیرینجى بندى قورتاران کیمى هورا سسلرى قهوه‏‌خانانى بورودو. فدائیلر توفنگلرینى گؤیه قالدیریب جماعتى هیجانا گتیریردیلر. قهوه‏‌خانادان اوجالان سسلره ائشیکده‏‌کى آداملار دا ایچه‏‌رى وارد اولدولار. بیر آزدان سونرا قهوه‏‌خانادا اینه سالماغا یئر یوخ ایدى. من ایندیه قدر اؤزومو بو قدر آزاد و خوشبخت حسّ ائتمه‏‌میشدیم. منفور شووینیست محمدرضانین سیاستى ایرانین بیر پارچاسى اولان وطنیمیز آذربایجانا دار گؤزله باخیب، اونون بارلى تورپاغیندان اؤزونه سارایلار تیکدیریب، گؤیلرینده‏‌کى اولدوزلاردان بو سارایلارا زینت وئریب وطنیمیزى آج یالاواج قویموشدو. خالقیمیز مشروطه زامانى کیمى یئنه آیاغا قالخمیش اؤز اجدادلارى ستارخان و باغیرخان کیمى حق و حقیقت بایراقلارینى گؤیه قالدیرمیشدیلار. قهوه‌‏خاناداکى بو سسلر ده مشروطه شهیدلرینین بوغازلاریندا یاریمچیلیق قالان سسلرین آردى ایدى. هامى شعریمین آردینى اوخوماغیمى ایسته‏‌ییردى. من هیجانلى ایدیم. بورداکى آداملارین هئچ بیرى منى تانیمیردى. من ده اونلارى تانیمیردیم. آمما اورکدن اوره‏گه یول اولان کیمى من اؤز شعریمله بو آداملارین اوره‏گینه یول تاپمیشدیم. هامى ساکت اولموشدو هامى. گؤزلرینى منه دیکمیشدى. من شعرین ایکینجى بندینى اوخوماغا باشلادیم:
ااصلان کیمى خالقیمداکى چوخ هنر،
تاریخ بیلیر وقارلیدیر داغ قدر،
بولبول کیمى نغمه دئین هر سحر،
سازیمداکى سسلى تئللر منیمدیر.
یئنه ده هورا سسلرى اوجالدى. توفنگلر گؤیده اویناییردى. سورکلى آلقیشلار آمان وئرمیردى. من ایسه بو آلقیشلارین آلتیندا ایتیب باتمیشدیم…

 (۲)….
… ۱۳۲۴-نجو ایل آذر آیینین اییرمی دؤردونده تبریزه وارد اولموشدوم. گؤى مسجددن بیر آز آشاغى کهنه بازارین اوّلینده‏‌کى غفارى مسافرخاناسیندا یئرلشدیم. شهرى دویونجا گؤرمک ایسته‏‌ییردیم. تلسدیگیمه گؤره صبحانه یئییب شهره چیخدیم. “وطن یولوندا” قزئتینه باش وورمالى ایدیم. منیم بو قزئتدن آلدیغیم مکتوبدان بیر هفته‏‌دن چوخ کئچیردى. مسافرخانادان چیخیب کهنه بازارا آددیم قویدوم. بازار همیشه‏‌کى کیمى آچیق ایدى. دوکاندارلار اؤز ایشلرینه مشغول ایدیلر. کهنه خیابانین او تاییندا ایکى نفر جاوان آدام، چیینینده توفنگ جیگر کبابى ساتانین قاباغیندا دایانمیشدیلار. یاخیندان اونلارى گؤرندن سونرا یقین ائتدیم کى اونلار اییرمی بیر آذرین یئتیردیگى فدائیلردندیر. یولوما داوام ائدیب ساعات قاباغینا گئتدیکجه تبریزى نئچه آى قاباق گؤردویوم تبریزه اوخشادا بیلمدیم. ساعات قاباغینداکى میداندا جماعت چوخ ایدى. او زامان فرقه‏‌نین بیر چوخ ییغینجاقلارى بو بنادا تشکیل اولوردو. فدائیلر ایندى بو بنانین قاباغیندا کئشیک وئریب نظم انتظاما مشغول ایدیلر. گله‏‌جکده ستارخان آدینى قازانان خیابانلا اوزو آشاغا گئتدیکجه معلوم اولدو کى، کئچمیش پاسبانلارین یئرینه فدائیلر انجام وظیفه ائدیرلر. نه ایسه فدائیلر شهرین زینتى اولموشدولار. هر یانا باخیردین چیینلرى توفنگلى فدائیلر گؤزه چارپیردى. اییرمی بیر آذر قیامیندان سونرا ظاهرده تبریزده اولان دگیشیکلیک هر یئرده فدائیلرین اولماسى ایدى. آمما فرقه رهبرلرینین نظرینجه قیام هله دوام ائدیردى. چونکى آذربایجانین بعضى شهر و کندلرینده اربابلار و خانلار هله تسلیم اولمامیشدیلار. اونلار اؤز دار و دسته‏لرى ایله داغلارا چکیلیب اؤز مبارزه‏‌لرینه داوام ائدیردیلر. “تورپاق کندلیلریندیر”، شعارى فرقه‏نین گونده‌‏لیگینده ایدى و اربابلار آسانلیقلا بو تورپاقلاردان ال چکمک ایسته‏‌میردیلر. بونون اوچون فرقه‏‌نین فعاللارى شهر و کندلرده فدائیلر دسته‏‌سینى تشکیل وئریب خانلارلا مبارزه‌‏یه یوللاییردیلار. تبریزده و آذربایجانین بؤیوک شهرلرینده اولان اوباشلار، لوطولار، خالقین حسابینا دولانان بوینو یوغونلارلا مبارزه فدائیلرین اوزه‏‌رینده ایدى.

(۳)….
… من تبریزه گلندن بیر هفته سونرا فرقه‏‌یه عضو اولدوم. بوندان اؤترو تبریزین بئش حومه‏‌سینه مراجعه ائتدیم. هفته‏‌ده بیر گون حوزه‏‌لرین بیرینده حاضر اولوردوم. بو اجلاسدا اشتراک ائدنلرین سیاسى معلوماتینى یوخارى آپارماقدان اؤترو بحثلر اوزانیردى. اونا گؤره ده ایراندا و عینى حالدا جهاندا جریاندا اولان سیاسى مسئله‌‏لر باره‏‌سینده صحبت‏لر گئدیر و فرقه‌‏نین بو سیاسى جریانلارین قارشیسیندا آپاردیغى مناسبتلردن دانیشیقلار اولوردو…
تبریزده اولان حومه‏‌لرین سایى گوندن گونه آرتیردى. فرقه‏‌یه عضو اولانلار حوزه‌‏لرده یئرلشیردیلر. تبریز ایرانین ان سیاسى نقطه‏‌سینه چئویریلمیشدى. فدائیلرین سایى او قدر چوخالمیشدى کى، بالاجا مکتب اوشاقلارى دا فدائیلرى تقلید ائدیردیلر. اونلار تاختادان اؤزلرینه توفنگ دوزلدیب چیگینلریندن آسیب کوچه‏‌لرده سرود اوخویا- اوخویا مشق ائدیردیلر. بیر نفر ده اوشاقلاردان اونلارا فرمانده‏‌لیک ائدیر ، الینده‏‌کى سوتو چالا- چالا فرمان وئریردى: – بیر-ایکى، بیر-ایکى، ساغا دؤن!
۲۱ آذرده اؤز وارلیغینى اعلان ائدن ملى دؤلیتین قارشیسیندا بؤیوک وظیفه‏‌لر دوروردو. بونلارین ان اساسلیسى آنا دیلینده مکتبلرین آچیلماسى ایدى. بونا گؤره ده ایندیدن درس کتابلارینین یازیلیب انتشارینا باشلانماسى لازیم ایدى. آز مدتده بو ایش حیاتا کئچیب ایلک دفعه اولاراق آذرى بالالارى اؤز آنا دیللرینده درس اوخوماغا باشلادیلار. بو مسئله آذربایجان تاریخینده بؤیوک اهمیته مالک اولا بیلردى. خالقین اؤز آنا دیلینه اولان علاقه‏‌سى قاینار بولاق کیمى اؤز شفافلیغین گؤستریردى. فرقه حوزه‏‌لرینده تشکیل اولان درس صینیفلرى آنا دیلینده حیاتا کئچیردى. سونرا ساوادسیزلیغى لغو ائتمک عنوانى ایله باشلانان مبارزه خصوصى اولاراق مکتبلرده آنا دیلینده فعالیّته باشلادى. دئمک اولار کى، آذربایجان مدنیت اوجاغینا چئوریلمیشدى.
ایکینجى دونیا محاربه‏‌سى قورتارماق اؤزره ایدى. فاشیزیم اؤز اللریله اؤزلرینه قازیدیقلارى مزاردا دفن اولماق ایدى. شوروى‏نین قوشونلارى برلینین دروازالارینى دؤیمکده ایدیلر. میلیونلارلا قوربان وئرن بو محاربه آوروپانى باشدان- باشا خرابه‏‌زارا دؤندرمیشدى. مینلرله کارخانالار دونیادا اود یاغدیران بومباردیمان نتیجه‏‌سنیده داغیلیب یئرله یکسان اولموشدو. محاربه گئدن اؤلکه‏‌لرده ساغ قالانلار آت و ایت اتینى یئمکدن بئله چکینمیردیلر.
دونیانین هر یئرینده باهالیق حکمرانلیق ائدیردى. ایندى محاربه قورتارماق اؤزره ایدى. هامینین گله‏‌جه‏‌یه امیدى آرتمیشدى. تبریزده و ایرانین هر یئرینده جماعتین اوزونده سئوینج علامتى گؤرونوردو. خصوصى اولاراق “وطن یولوندا” قزئتینین امکداشلارى ایچینده شادلیق گؤرونوردو. بئله بیر زاماندا آذربایجانین مشهور آهنگسازى جهانگیر جهانگیروو تبریزده ایدى. او تبریز فیلارمونیاسینى حاضرلاماق اوچون فعالیت ائدیردى. نئچه گوندن سونرا فیلارمونیانین آچیلیشى اعلان اولدو. او زامان تبریزده چیخان قزئتلر بو خبرى درج ائتدیلر. فیلارمونیانین هر طرفى بزنمیشدى. آفیشالاردا او آخشامین برنامه‏‌سى قید اولموشدو. تبریزده میثلى گؤرونمه‏‌میش بو حادثه هامییا تعجبلو گلیردى. بیلیط آلماق ایسته‏‌ینلر تله‌‏سیردیلر. ایلک برنامه تبریزین مشهور مغنیسى اصغر رضوانین سسى ایله باشلاناجاقدى. اونون گؤزل ملاحتلى سسینى هامى سئویردى. او، آذربایجانین مشهور کلاسیک شاعرلرى نظامینین سنسیز غزلینى اوخویاجاقدى. بو ایلک آچیلیشدا فرقه و حکومت باشچیلارى دا اشتراک ائده‏‌جکدى. هله تهراندا وجودا گلمه‏میش فیلارمونیا تبریز صنعتکارلارینین فعال اشتراکیله سهندین، عینالینین قوینوندا سسلنیردى. من ایلک آخشام واجب ایشیم اولدوغونا تاماشایا گئده بیلمه‏دیم. سونکى آخشاملارین بیرینده فیلارمونیا تاماشاسینا گئتدیم. یاددا قالمالى بیر آخشام ایدى. وئریلن نمایشلر چوخ گؤزل ایفا اولونوردو. خصوصاً اون  یا اون ایکی یاشلى بیر اوغلان ایله بیر قیزین چیخیشلارى هامینى حیران ائتمیشدى. اونلارین اولدوقجا گؤزل ملاحتلى سسلرى اولماقلا برابر ایفاء ائتدیکلرى برنامه ده گؤزل ایدى. او زاماندان أللی ایلدن آرتیق اؤتمه‏‌سینه باخمایاراق حتّى کیچیک نقطه‏‌لرى ده یادیمدان چیخماییب….

(۴)….
… آذربایجانین بوتون کند، شهرلرینده ییغینجاقلار تشکیل اولونوردو. بو ییغینجاقلاردا آغاى پیشه‏‌ورینین هله اییرمی بیر آذردن قاباق آبان آیینین اییرمی دوققوزوندا بؤیوک قورولتایدا سؤیله‏‌دیگى مشهور نطقینده دئدیگى کیمى: “بیز آرتیق اؤزوموزو اداره ائتمک ایسته‌‏ییریک. بیز آذربایجانى ایراندان آییرماق ایسته‏‌میریک. بیز آذربایجانین داخلى مختاریتینى ایسته‏‌ییریک” سؤزلرینى شعار ائدیب قطعنامه‏‌لرله اؤز آرزولارینى بیلدیریردیلر.
فرقه‏‌نین اورقانى اولان آذربایجان قزئتى هرگون بئله قطعنامه‏‌لرله دولو اولوردو. بئله‏‌لیکله  آغاى پیشه‏‌ورى غرب ایله محکم رابطه‏‌ده اولان  شاه اصول اداره‏‌سینین قارشیسیندا دایانمیشدى. آذربایجاندا وجودا گلن بو حرکتلر. تهراندا مرکزى دؤلتین پایه‌‏لرینى سارسیدیریدى. بونا گؤره ده او بو حرکتى آرادان آپارماق اوچون الیندن گلنى اسیرگه‏‌میردى. بئله‏‌لیکله آذربایجانى اقتصادى محاصریه سالمیشدى. هم مادّى هم معنوى جهتدن اونو سیخینتیا سالیب تهراندان آذربایجانا گلن اقتصادى، پولى منبع‏لرین قاباغینى کسمیشدى. آمما آذربایجان اؤز یولونا دوام ائدیردى. پول آزلیغینین قاباغینى آلماق اوچون حکومت پول چاپ ائله‏‌دى. یادیمدا قالان دوز اولسا بو پوللار بئش و اون قیرانلیق پوللار ایدى. بو پوللارین قیمتى آشاغا گلمه‏‌مک اوچون مخصوص ماغازالار آچیلدى. اون قیرانلیق پولو اون بیر قیرانا قبول ائدیردى. بو دا سبب اولموشدو هامى حکومتین یئنى چاپدان چیخمیش پولونو دؤلت پولوندان اوستون توتسون. بئله‌‏لیکله ایشلر اؤز یولوندا گئدیردى. هله مرکزى دؤلت زامانى حکم ائدن اؤزباشینالیق بوتونلوکله آرادان گئتمه‏‌میشدى. اوباشلارین، لوطولارین بوینویوغونلارین سسلرى کسیلمیشدى. بیر زامان تبریز محلله‏‌لرینده جماعتا میدان اوخویان قولچوماقلارین هارادا گیزلندیکلرى معلوم دئییلدى. تبریزین کلانتریلرى یئنیدن اساسلى شکیلده قورولموشدو…
مرکزى دؤلت او زامانا قدر آذربایجانین شهر و کندلرینه اهمیت وئرمه‏‌میشدى. تبریز، اورمیا، اردبیل و باشقا شهرلر اؤز باشینا بوراخیلمیشدى. کوچه، خیابانلاردا توز تورپاق الیندن نفس چکمک اولموردو. شهرلرین آبادانلیق خرجلرى فقط تهرانا خرج اولوردو. پایتخت گوندن گونه گؤزللشیردى. خیابانلار، کوچه‌‏لر آسفالت اولوردو. اوجا مرتبه‏‌لى ائولر تیکیلیردى. آمما ایرانین باشقا شهرلرى او جمله‏‌دن آذربایجان شهرلرینه اهمیت وئریلمیردى. ملى حکومت بو باره‌‏ده ایشلر گؤرملى ایدى. تبریزین پهلوى آدلانان باش خیابانینین آدینى عوض ائدیب خالق قهرمانى سردار ملى‏نین آدینى وئردیلر. ستارخان آدینى آلان بو خیابان اونون صاحبینین آدینا لایق اولمالى ایدى. تبریز اهالیسى بیر گون سحر تئزدن یوخودان گؤزلرینى آچیب بو خیابانین آسفالت اولماسینین شاهدى اولدو. بو هامییا تعجبلو ایدى. آخى تبریزلیلر او زامانا قدر خیابانلارین نئجه آسفالت اولدوغونو گؤرمه‏‌میشدیلر. ساعات میدانیندان گولوستان باغینا قدر مسافه جمعى ایکی یا اوچ گونون عرضینده آسفالت اولدو. او گونلر یاخشى یادیمدادیر. ماشینلار آسفالتى خیابانا تؤکنده تبریزلیلر خیابان بویو صف چکیب فهله‌‏لرین ایشله‏‌مه‏‌سینه تاماشا ائدیردیلر. بو تبریزین گؤزل بیر شهره چئوریلمه‏‌سینده ایلک آددیم ایدى. ستارخان خیابانى آینا کیمى شفاف اولموشدو.
تبریزین گؤزل گولوستان باغیندا بؤیوک شنلیک وار ایدى. حکومت باشچیلاریندان دا بو شنلیکده اشتراک ائدیردیلر. تبریز اهالیسى گولوستان باغینا طرف حرکتده ایدیلر. بو شنلیکده ستارخانین هیکلى بو باغین مرکزینده رسمى شکیلده نصب اولاجاقدى. هیکلین آلت ستونو قاباقجادان آماده اولموشدو. موسیقى سسله‌نیردى. لازیمى دانیشیقلاردان سونرا ستارخانین هیکلى ستونون اوستونه نصب ائدیلمه‌‏لى ایدى. ایکى نفر آدام اونو یئریندن ترپه‏ده بیلمیردى. کمال آدلى تبریز ورزشکارلاریندان بیر جاوان اوغلان ستارخانین هیکلینى چیگنینه آلیب نردبان‏لا یوخارى چیخاردیب ستونون اوستونه قویدو. بو زامان سورکلى آلقیشلار باشلاندى. بئله‏‌لیکله آذربایجان خالقى اؤز ملى قهرمانینا اولان وظیفه‏‌سینى ادا ائتدى. او گوندن سونرا گولوستان باغینا گزمه‏‌یه گئدن تبریزلیلر بو هیکلین قارشیسیندا دایانیب بو ملى قهرمانین مشروطه زامانیندا گؤستردیگى رشادتلرى و رهبرلیگى دوشونوردو.
تبریز هر گون سحر یئنى غلبه ایله گؤزلرینى آچیردى. اونون آلنینداکى غم قیریشیقلارى پارلاق گونشین شعالارى آلتیندا اریمکده ایدى. آذربایجانین چیرپینام قلبى اولان تبریزین یارالارى چوخ آغیر ایدى. بو یارالار آذربایجانین هر نقطه‏‌سیندن باشلاییب بو قوجامان شهرین اؤره‌‏یینده بیرلشیردیلر. تبریز آذربایجان ایدى، آذربایجان دا تبریز. بو یارالارین درمانى هارادان باشلانسا فرقى یوخ ایدى. آذربایجانین اکثر اهالیسینى کندلیلر تشکیل ائدیردى. مرکزى دؤلت تورپاقدان لعل چیخاردان کندلیلرین دردینى درک ائتمیردى.
هله شهریورین اون ایکیسینده فرقه‌‏نین وئردیگى بیانیه‏‌ده کندلیلر باره‌‏سینده اؤز فیکرینى سؤیله‏‌میشدى. “خالصه یئرلر کندلیلر آراسیندا بولونمه‏‌لیدیر”. ایندیه قدر کندلیلر تورپاق صاحبلرى طرفیندن استثمار اولونوب “الیم خمیر قارنیم آج” شکلینده یاشامیشدیلار. اونلار تورپاقدان گؤتوردوکلرى محصولو دوققوز قسمته بؤلوب ایکى قسمتینى مالکه وئریردیلر. قالان قسمتلریندن ده اربابا بایراملیق، تویوق، قوزو و اربابلارا کسیلن قوربانلیق. مباشر و اونون نؤکرلرینین اوچ آیلیق خرجى و باشقا وئرگیلر کندلیلرى آیاقدان سالمیشدى. ملى حکومت دوققوزدان ایکى عوضینه دوققوزدان بیر وئریلن بهره‌‏نى تصویب ائله‏‌دى. بو، ایراندا و آذربایجاندا بهره مالکانه باره‌‏سینده ایلک قانون اولدو. باشقا وئرگیلرده لغو اولوندو. کندلیلر راحات نفس آلماغا باشلادیلار. داها اونلار مالکلر طرفیندن تهدید اولموردولار…

(۵)….
 …  ۱۳۲۵-نجى ایلدن مکتبلرین ابتدائى صینیفلرینده آنا دیلینده تدریس اولونمالى ایدى. بونا گؤره ده درس کتابلارى حاضرلاماق اوچون آذربایجانین دیلچى عالملریندن خصوصى کومیسسیا یارانمیش فعال ایش نتیجه‏‌سینده بو کتابلار چاپدان چیخمیش و مکتبلرده  تدریس باشلانمیشدى. آذربایجانین آنا دیلینده ساوادلى جاوانلارا احتیاجى وار ایدى. آمما بو جاوانلار او زامان بیرینجى کلاسدان فارس دیلینده اوخویوب یازدیقلارینا گؤره اؤز آنا دیللرینده اوخویوب یازماقدان عاجز ایدیلر. آمما دانشگاهین یئرى بوش گؤرونوردو. آنا دیلینده درس وئرن معلملرین یئرى بوش اولدوغونا گؤره دانشگاه اوجاغینین یارادیلماسى لازیم گلیردى. بو ایشى یوباندیرماق اولمازدى. ملى حکومت دانشگاهین تشکیلى باره‏سینده حکم وئردى. آز مدتین ایچینده لیاقتلى لازمى آداملار بو ایشه جلب اولدو. ایلک دفعه اولاراق آذربایجاندا ملى دانشگاه اؤز مؤجودیّتینى تاپدى. او گونلر تبریزین بوتون مطبوعاتى بو دانشگاهین پارلاق شعالاریندان یازیردیلار. اؤز آنا دیلینى سئون جاوانلار رغبت‏له بو علم اوجاغینین محصلى اولدولار. او زامانلار بونا اینانمایانلار دا تاپیلیردى. “آخى نئجه اولا بیلر تشکیلى بیر ایله چاتمایان حکومت دانشگاه یارادا بیلسین؟”، دئینلر اؤز گؤزلریله گؤرندن سونرا ایناندیلار و بیلدیلر کى، خالقین اؤز ایچیندن چیخان رهبرلرین الینده ان چتین ایشلر آسان اولور. او زامان آذربایجانین گؤرکملى یازیچیسى گنجعلى صباحى ده بو دانشگاه‏دا آنا دیلینده ادبیّاتدان تدریس ائتمگه دعوت اولموشدو….
…. بئله‏‌لیکله تبریز دانشگاهینین شعالارى فاسد شاهین و اونون دؤلت باشچیسى قوامین گؤزلرینه اوخ کیمى سانجیلیردى. اونلار آذربایجاندا اولان حرکتین بوتون ایرانا سرایت ائتمه‏‌سیندن قورخاراق بو قیامى تئزلیک‏له بوغماغا جان آتیردیلار. اونلار ملى حکومت باشچیلارینى و بو ایشده فعالیت ائدنلرى متجاسر آدلاندیریب آذربایجانى ایراندان آییرماق ایسته‏‌ینلر کیمى قلمه وئریردیلر. ایکینجى طرفدن آذربایجان دمکرات فرقه‏‌سى دفعه‏‌لرله اعلان ائتمیشدى:
“بیز آذربایجاندا ایالت و ولایت انجمنلرینین قورولماسینى طلب ائدیریک. مرکزى دؤلت بیزیم طلبیمیزى قبول ائتمه‏سه مجبوروق بیز آذربایجانى حکومت شکلینده اؤزوموز اداره ائدک”.
بئله‏‌لیکله مرکزى دؤلت آذربایجاندا وجودا گلن یئنیلیکلره دؤزه بیلمیردى. تبریزده ایکى گؤن کارخاناسى و ایکى کبریت کارخاناسى وار ایدى (یادیمدا قالان). آذربایجان کیمى مهم بؤیوک بیر اوستاندا بو کارخانالار اصلاً نظره چارپمیردى. جاوانلار بئکارچیلیق الیندن انگلیسلرین دستورى ایله  تهران- جنوب دمیر یولوندا گونده بئش قیرانا ایشله‏‌مگه چوخ قاباقدان یولا دؤشموشدولر. آمما ملى حکومت آز مدتین ایچینده “ظفر” آدلى توخوجولوق کارخاناسینى ایشه سالدى. بئکارچیلیق‏دان تنگه گلمیش فهله‏‌لرین بیر قسمتى ایش قازاندیلار. یوزلرله عایله‏‌لرین حیاتى نسبتاً یاخیشلاشدى. ایندى ملى حکومتین دوشمنلرى ده بو قوروجولوغا مات قالمیشدیلار.
تبریز فیلارمونیاسى اؤز ایشینه دوام ائدیردى. فیلارمونیانان اؤزونه مخصوص اورکئسترى وار ایدى. تبریزین گؤرکملى مغنى و چالیغچیلارى بو اورکئسترده فعالیّت ائدیردیلر. گونلر اؤتدوکجه فیلارمونیانین برنامه‏‌لریده تکمیللشیردى. اورکئستره رهبرلیک ائدن آذربایجانین گؤرکملى بسته‏کارى جهانگیر جهانگیروو ایدى. اونون آذربایجان موسیقیسینده بؤیوک رولو اولماقلا برابر جنوبى آذربایجاندا اؤزوندن موسیقى میراثلارى قویوب گئتمیشدیر. وطنیمیز آذربایجانین مشهور تارزن‌لریندن على سلیمى او زامانلار فیلارمونیانین جاوان عضولریندن بیرى اولموشدو. بئله‏لیکله ایلک دفعه آذربایجاندا موسیقیمیزین دیرچلمه‏سى اوچون یئنى آددیملار گؤتورولدو. دوغرودان دا آذربایجاندا بو مکتبین یئرى بوش ایدى. بو مکتب نئچه ایللر بوندان قاباق تشکیل اولمالى ایدى. آمما ایرانین شووینیست ایدئیالارینى داشییان مرکزى دؤلت آذربایجان خالقینین غدار دوشمنى کیمى رفتار ائدیردى. تهراندان آذربایجانا گوندریلن والى‏لر بو خالقین مدنیّتى ایله دوشمن اولان آداملارین ایچیندن سئچیلیردى. اونلار آذربایجانا گلندن سونرا موسیقیمیزین، دیلیمیزین، ادبیّاتیمیزین بوتونلوکله مدنیّتیمیزین آرادان گئتمه‏‌سینه چالیشیردیلار.
آذربایجان رادیوسو ایشه باشلامیشدى. بو ایراندا ایلک دفعه اولاراق تهراندان سونرا ایران مقیاسیندا تشکیل اولان رادیو تشکیلاتى ایدى. بو رادیونون سسى اوزاقلارا یاییلاراق آذربایجان خالقینین آرزو ایستکلرینى دونیایا یاییردى. ملى حکومتین آذربایجاندا مثلى گؤرونمه‏‌میش گؤردویو ایشلرى، هر گون وجودا گلن یئنیلیکلرى بو رادیونون وسیله‏‌سیله اعلان ائدیردى. بو رادیونون موسیقى اورکئسترى اؤز خواننده‌‏لرینین ملاحتلى سسینى دالغالارا یایاراق عصرلر بویو آذربایجانین بوغولموش سسینى ساوالانین، سهندین قارلى زیروه‌‏لریندن آشیریب اوزاق نقطه‏لره آپاریردى. تبریز و باشقا شهرلرین شاعرلرى گون-گوندن چیچکلنن شعر صنعتینین عطرینى خالقیمیزا تقدیم ائدیردى. شاعرلر هفته‌‏ده بیر گون گونده‌‏لیک مؤضوعولارا عایدیازدیقلارى شعرلرى رادیودا اوخویوردولار. بئله بیر ادبى شعر گئجه‌‏لرینین مسئولو شاعر بالاش آذر اوغلو ایدى.
آذربایجان تئاترینین مؤجودیّتى ملى حکومتدن چوخ قاباق باشلانسا دا بو صنعتین کیفیّتى ایله مرکزى دؤلت هئچ بیر زامان ماراقلانمامیشدیر. تبریزده استعدادلى آکتیورلاریمیز وار ایدى. اونلار تئاتر صنعتینه واقف اولدوقلارى اوچون اونو هر یول ایله اولسون یاشاتماق ایسته‏‌ییردیلر. امکانین و مادى وضعیّتین آغیر اولماسینا باخمایاراق تئاتریمیزین گله‏‌جه‏‌یى اوچون وار قوه‌‏لرى ایله چالیشیردیلار. صمد صباحى، عرب‏زاده، حاجى‏زاده، شفیعى، مزدورى، ولى‏زاده، محمدى، ساراخانم، لیلا محسن‏پور و ب. بو یولون یولچولارى ایدیلر. اونلار مادى باخیمدان آغیر شرایطده اولسالار دا تئاتر صنعتینى جانلى حالدا ساخلاماق ایسته‏‌ییردیلر. اونلار تبریزین تئاتر صحنه‏‌سینده بیر چوخ پیئسلرى صحنه‏یه قویوب بؤیوک موفقیّتلر الده ائتمیشدیلر. او جمله‏دن “آرشین مال آلان، مشهدى عباد، آنامین کتابى و بیر چوخ درام، کمئدیالى اثرلرى صحنه‏‌یه قویموشدولار. ایندى بو پریشان حالدا فعالیت ائدن تئاتر صحنه‏‌سینى نظاما سالماق واختى چاتمیشدى. اونا گؤره ده ملى دؤلت تئاترى یارادیلدى و معین برنامه‏‌لرله ایشه باشلادى. آذربایجانین استعدادلى آکتیورلارى بو صحنه‏یه جلب اولوب اؤز هنرلرینى خالقین اختیاریندا قویدولار. آذربایجاندا دمکراتیک حرکت غلبه چالمیشدى. ملى حکومتین نائلیّتلرى خالقین نائلیّتى اولدوغونا گؤره اقتصادى جهتدن گئریده قالمیش، صاحبسیز و یئتیم اوشاقلارین تعلیم تربیه‏سى اوچون قرار قبول ائدیلدى. بو قرارین قبولو بو دئمک ایدى کى، داها یئتیم اوشاقلار کوچه‏‌لرده آوارا سرگردان اولوب دیلنچیلیک‏له مشغول اولماسینلار.
او زامانلار آذربایجاندا تعلیم-تربیه اوجاقلارى و مکتبلر حدیندن آرتیق آز ایدى. بو دا مرکزى دؤلتین آذربایجانا اؤگئیلیک گؤزو ایله باخماسیندان ایره‏‌لى گلیردى. کندلرده وضعیته سون قویماق اوچون قیسا مدتده اوچ یوز اییرمی بئش ابتدائى و سکسن ایکی اورتا مکتب آچیلدى. ساوادسیزلیغى لغو ائتمک اوچون اکابرلر تاسیس اولدو. شرقین اوفوقلریندن باش قوزایان گونش آسمانا قالخدیغى هر گون یئنى مترقى قانونلارین حیاتی کئچمه‌‏سى دمکراتیک حرکتلرین میدانا چیخماسى انسان قلبینى نوازش ائدیردى.
تبریزده وطن یولوندا قزئتینین نزدینده‌‏کى شاعرلر مجلسى اؤز ایشینه داوام ائدیردى. “شاعرلر مجلسى” کتابى چاپدان چیخمیشدى. بو کتاب نفیس ادبى کتاب اولماقلا آذربایجانین حیاتدا اولان شاعرلرینین شکیللرى، قیسا حالدا ترجمه حاللارى چاپ اولموشدو. شاعرلر مجلسینه هله ده یئنى عضولر جلب اولماقدا ایدى. محمدعلى فرزانه بو مجلسین قدیم اشتراکچیسى اولماقلا فعالیت ائدیردى. او، شاعر اولماسا دا ادبى مقاله‏‌لرله چیخیش ائدیردى. وطن یولوندا قزئتى قاباقکی‌لار کیمى چاپ اولوردو. بو قزئت دئمک اولار کى، او زامانین منظم و اطرافلى منتشر اولان قاباقجیل قزئتلریندن بیرى ایدى. اونون صحیفه‏‌لرینده دونیادا داوام ائدن محاربه‏‌دن و اونون سیاسى وضعیّتیندن گون آشیرى خبرلردن درج اولوردو. سیاسى تفسیرلر خبرلر “نظرلى” آدلى بیر نفر سیاسى یازیچینین طرفیندن انجام تاپیردى. او درین سیاسى معلوماتا مالیک ایدى.ستارخان خیابانیندا شوروینین بؤیوک بیر دفترى وار ایدى. بو دفترده بؤیوک نقشه‏‌لر اؤزه‏‌رینده محاربه‏‌نین فعالیّتى نشان وئریلیردى. هر هفته جمعه گونلرى سیاسى مفسر نظرلی‌نین معروضه‏‌سى اولاردى. بئله زاماندا دفترین ایچى و خیاباندا ازدحام اولاردى. نظرلى آذربایجان دیلینده شیرین و گؤزل بیانا مالیک ایدى. خیاباندان کئچنلرى اؤزونه جلب ائدیردى.
آذربایجاندا هر گون یئنى خارقه‏‌لر یارانیردى. اقتصادى جهتدن هئچ بیر نگرانچیلیق یوخ ایدى. امنیت ساریدان ایندیه قدر آذربایجاندا بئله بیر امن آمانلیق اولمامیشدى. قولدورلارین بعضلرى تهرانا قاچمیش، قاچمایانلار ایسه تبریزین هانسى گوشه‌‏سینده ایسه گیزلنمیشدیلر. رییس کلانتریلر ملى حکومت طرفیندن تعیین اولموشدولار. کئچمیش رییس کلانتریلرین بعضلرى تهرانا قاچیمشدیلار. قاچمایانلار ایسه ملى حکومت ایله همکارلیق ائدیردیلر. اونلار یئنى تعیین اولموش کلانترى رییسلرینین معاونى کیمى خدمت ائدیب چالیشیردیلار. بیر زامان تریاک یا شیره چکنلرین مسکنى اولان تبریزین قهوه‌‏خانالارى اونلارین وجودوندان پاک اولموشدو. نظمییه‏‌ده یا کلانتریلرده خدمت ائدن آژانلارین دا بیر چوخلارى ملى حکومته خدمت ائدیردیلر. کلانترى اداره‌‏لرى کئچمیش حالتیندن آیریلمیش خالق ایله یاخیندان رابطه ساخلایان اداره‏‌لره دؤنموشدولر. ملى حکومتدن قاباقکى رییس کلانتریلرى ملاقات ائتمک، اونلارلا گؤروشمک، اؤز دردینى اونلارا چاتدیرماق چوخ چتین اولسا دا، ایندى کلانترى رییس‏لرى خالقین گؤروشونه گئدیردیلر. اونلار محله‏‌لرى، کوچه‏‌لرى دولانیب اهالى ایله یاخیندان رابطه ساخلاییر و اونلارلا مصلحت‏لشیردیلر. اهالى ده اونلارى سئویردى.

(۶)….
… ۱۹۴۵-نجى ایلین ماى آیینین دوققوزوندا دونیا محاربه‏‌سى قورتاردى. فاشیزم دونیا خالقلارینین قدرتى قارشیسیندا دیز چؤکدو. بوتون دونیا خالقلارى بو گونو بایرام گونوکیمى قبول ائتدیلر. دونیانى قان دریاسیندا غرق ائدنلر محکوم اولوب رسوا اولدولار. ایندى دونیا گله‏‌جگه بویلانیب اؤز طالعى باره‏‌سینده دوشونوردو. خرابه‏‌زارا دونموش شهرلر، کندلر و مدنیت اوجاقلارى یئنیدن آباد اولمالى ایدى. او زامان منیم وطن یولوندا قزئتینده چاپ اولان شعریم بئله باشلانیردى:
آخان چایلار، گور بولاقلار تملیندن دورولدو
غالبیت بایرامیندا ظفر طبلى وورولدو
تسلیم اولدو قارى دوشمن ابدیلیک اؤلومه،
گله‏‌جه‌‏یین دینج حیاتى بخش ائدیلدى عالمه.
بو قانلى محاربه‏‌دن زیان گؤرموش آذربایجان خالقى دا تبریزده و باشقا شهرلرده بو غالبیت گونونو بایرام کیمى قارشیلادیلار. بو بایرام خصوصى اولاراق وطن یولوندا قزئتینده اؤز عکسینى تاپیردى. بو قزئت او گون خصوصى شماره‏‌ده قزئتین بیرینجى صحیفه‏‌سینده استالینین رنگلى پورتیرئتینى چاپ ائله‏‌میشدى. محاربه‏‌نین قورتارماسى ایله بازاردا گون-گوندن باهالانان ماللارین قیمتلرى آشاغى ائنمگه باشلادى. محتکرلر آنبارلاردا اولان ماللارینى آشکارا چیخارتماغا مجبور اولدولار. بئله‏‌لیکله محاربه نتیجه‏‌سینده وجودا گلن باهالیق فلاکتى یاواش-یاواش آرادان گئتمه‌‏یه باشلادى. محاربه قورتارماقلا ایراندا اولان آمریکا و انگلیس قوشونلارى ایرانى ترک ائتدیلر. آمما شوروى قوشونلارى هله ایراندا ایدیلر. آمریکا و انگلیس دؤلتلرى آذربایجاندا یارانان ملى حکومتین قانلى دوشمنلریندن ایدیلر. اونلار تهراندا مرکزى دؤلتین باش وزیرى قوام‏‌السلطنه‌‏نى آذربایجانین ملى حکومتینین علیهینه تحریک ائدیردیلر. قوام اؤز آغالارینین فرمانینى اجرا ائتمک اوچون قوجا تولکولر کیمى هر گون یئنى حیله‏‌لره ال آتیردى. آمما آذربایجاندا ملى حکومت طرفیندن گؤرولن ایشلر خالقین بو حکومتدن طرفدارلیغى مرکزى دؤلتى وادار ائتمیشدى آدربایجان خالقینین آرزو-ایستکلرینى رسمیتله تانیسین و اونون دمکراتیک حرکتلرینى تصدیق ائتسین. بونونلا بئله مرکزى دؤلتله ملى حکومت آراسیندا دانیشیقلار گئدیردى…
ایکینجى دنیا محاربه‌‏سینین قورتارماسیله دونیا خالقلارى ویران اولموش اؤلکه‏‌لرده یئنیدن آبادانلاقا باشلامیشدیلار. فاشیزم تمامیله تارومار اولموشدو. حربى توققوشمالار آزالسا دا سیاسى توققوشمالار گونو-گوندن آرتماقدا ایدى. آمریکا قرارداد اوزره شوروینین ایرانى تخلیه ائتمه‏سینى طلب ائدیردى. بئله بیر زاماندا آمریکا تسلیم اولماق ایسته‏‌مه‏‌ین ژاپون دؤلتینین هیروشیما و ناکازاکى شهرلرینى آتوم بومباسى ایله بومباردیمان ائتدى. آمریکا دؤلتى بو آزغین عملى ایله اؤز قدرتینى دونیا خالقلارینا گؤسترمکله گله‏‌جکده اؤز امپریالیستى سیاستینى حیاتا کئچیرمک اوچون زمین یارادیردى. بو مانورون باشلیجا طرفى شوروى دؤلتى ایدى. ایندى شوروى اؤز قوشونلارینى ایراندان آپارماغا حاضرلاشیردى. وطن یولوندا قزئتى آخیرینجى شماره‌‏سینده اؤز اوخوجولارى ایله الوداع ائدیب حیاتینا سون وئردى. اوزون ایللر بویو دونیا محاربه‏‌سى باشلاناندان قورتارانا کیمى اؤز منظم، مرتب و دولغون انتشارى ایله آذربایجاندا سیاسى، اجتماعى، هنرى، ادبى تاثیر قویان بو قزئت ایندى تبریزى ترک ائدیردى. وطن یولوندا قزئتینین اداره‏‌سنیده حاضرلیق ایشلرى گئدیردى. آمما بو آخشام خداخافظلیک عنوانى ایله بو قزئتین مسئوللارى طرفیندن ضیافت وئریله‏‌جکدى. بو ضیافتده آدلى سانلى شاعرلر، ملى حکومتین معارف مسئوللارى، صنعتکارلار و وطن یولوندا قزئتینى اداره ائدن یازیچى و شاعرلر اشتراک ائدیردیلر. بو اونودولماز بیر گئجه ایدى. جعفر خندان رضا قولویئو باشقالارى صحبت ائتدیلر. شاعرلردن شعر اوخودولار. آمما مجلسى قیزدیران عاشیق حسین جاوان ایدى. عاشیق حسین جاوان سانکى اؤز هنرینین محصولدار چاغینى بو آخشاما ساخلامیشدى. اونون ملاحتلى سسى خصوصى اولاراق بو مجلسده اشتراک ائدن آذربایجانلى عالى رتبه‏لى افسرلرى داها دا آرتیق روحلاندیریردى. شاعرلردن على فطرت، اعتماد، صحاف، آذر اوغلو، على توده، کامیل، من و باشقالارى اشتراک ائدیردى. مشهور کرد شاعرى هیژار‌دا بو مجلسده ایدى. بئله‏‌لیکله بو اونودولماز گئجه وطن یولوندا قزئتینین امکداشلاریله سون گؤروش اولدو…

(۷)….
… ۱۳۲۵-نجى ایلین خرداد آیینین آخیرلارى ایدى. تبریزین هاواسى عادت اوزره معتدیل اولماسینا باخمایاراق گونو-گوندن قیزماغا گئدیردى. آذربایجانین او جمله‏‌دن تبریزین اقتصادى جهتدن هئچ نگرانلیغى یوخ ایدى. تهران ایله آذربایجانین اقتصادى یوللارى باغلى اولسا دا چاتیشمامازلیق یوخ ایدى. اییرمی بیر آذر قیامیندان و اوندان قاباق ایشدن دوشموش کارگاه و کارخانالار یئنیدن ایشه دوشموشدولر. تبریز بازارى اؤز عادى حالیندا اولماقلا برابر دوکانلار آغزینا قدر مال ایله دولو ایدى. احتکارلیق ایله آمانسیز مبارزه گئدیردى.
تزه آسفالت اولموش ستارخان خیابانیندان دسته- دسته اؤتن فدائیلر آذربایجان سرودونو اوخویاندا سسلرى ارک قالاسینین باشیندان آشیب سهند و عینالى‏نین یاماجلاریندا عکس اولونوردو. اونلارین دالینجا یئنى تشکیل اولموش ستارخان آتلیلارى حرکت ائدیردى. اون بئش نفره یاخین بو آتلیلار ایینلرینده آغ کؤینه‏یین اوستوندن باغلادیقلارى کمربندلرى، باشلارینداکى قارا پاپاقلارى، قارا شالوارین اوستونه چکیلن قارا اوزون چکمه‏لرى. دوداقلارینین اوستونده قارا توپا بوغلارى اونلارا حدیندن آرتیق احتشام باغیشلاییردى. بونلارا ستارخان آتلیلارى آدى وئریلمیشدى. بو آتلیلار دسته‌‏سینین سرکرده‏‌سى على قهرمانى ایدى. او همیشه آتلیلارین قاباغیندا حرکت ائدیردى. باشقا آتلیلاردان قاسیم قازاق اونون آردینجا حرکت ائدیردیلر.
بونلار خیابانا چیخاندا جماعت ساغ و سول طرفدن اؤز یئرلرینده دایانیب تاماشایا دوروردولار. فدائیلرین اوخودوغو آذربایجان سرودو، آتلارین دیرناقلاریندان قوپان سسه قوشولوب اوزاقلارا یاییلیردى:
اى توپراقى لعل مرجان آذربایجان، آذربایجان
من وئره‏‌رم اوغروندا جان آذربایجان،آذربایجان
اى وطنیم دوشمن عجب، باغرینى آل قان ائله‌‏دى
سویدو رذالتله سنى، ظلمیله تالان ائله‌‏دى
باغلارینى ووردو خزان، گؤر نئجه ویران ائله‏‌دى
ظلمت کئچیب دؤندو زامان آذربایجان، آذربایجان
اى تورپاقى لعل مرجان آذربایجان، آذربایجان

(۸)….
… وطن یولوندا قزئتى‏نین آذربایجاندان گئتمه‏‌سى ایله شاعرلر مجلسى ده تعطیل اولموشدو. بو مجلسین یئرى بوش اولا بیلمزدى. ایندیه قدر ملى حکومتین دؤورونده هله آذربایجانین یازیچیلار تشکیلاتى تشکیل اولمامیشدى. آذربایجانین یازیچیلار جمعیتینین تشکیلى باره‌‏سینده فرمان صادر اولدو. تبریزین و باشقا شهرلرین شاعر یازیچیلارى بو جمعیتى تشکیل وئرمکدن اؤترو دعوت اولدولار. بؤیوک بیر ییغینجاقدا شاعرلر آغاى کامیلى یازیچیلار جمعیتینه صدر سئچدیلر و آغاى فخرالدین محزون کاتب اولدو. بئله‏لیکه بو جمعییت اؤز ایشینه باشلادى. بو، آذربایجاندا ایلک یازیچیلار جمعیتى ایدى.  بوتون شاعر و یازیچیلارى اؤز اطرافینا آلمیشدى. بو جمعیتین اؤزونون قزئت اورقانى اولمالى ایدى. بو ایشه هله تئز اولدوغونا گؤره هله‌‏لیک فرقه‏‌نین اورقانى اولان آذربایجان قزئتى ایله علاقه‏ده اولماغى مصلحت گؤروندو. او گوندن سونرا شاعرلرین شعرلرى آذربایجان قزئتینین بزگى اولدو. بو قزئتین مسئولو یایچیلاردان آغاى خشکنابى ایدى. او قدرتلى یازیچیلاردان حساب اولوردو. خشکنابى‏نین “پولادلار نئجه سوواریلدى” رومانى سریال شکلینده آذربایجان قزئتینده چاپ اولوردو. آذربایجان یازیچیلار جمعیتینین یئنى بناسى تربیت خیابانیندا یئرلشیردى. شاعرلرین هفته‏‌لیک اجلاسى بو بنادا تشکیل اولوردو.
بونودا قید ائتملى‏یم کى، من هله تهراندان تبریزه گلمه‏‌میشدن قاباق وطن یولوندا قزئتینین اداره‏‌سى طرفیندن اوچ مهم مسئله انجام تاپمیشدى. بونلارین بیرى سردار ملى ستارخانا یازیلاجاق شعر باره‏‌سینده مسابقه ایدى. بو مسابقه‏‌یه جایزه ده تعیین اولموشدو. شاعرلرین چوخو بو مسابقه‏‌ده اشتراک ائدیب یازدیقلارى شعرلرى وطن یولوندا قزئتینه تقدیم ائتمیشدیلر. بو شعرلره قیمت وئرمک اوچون هئیت تشکیل اولموشدو. بو هیئتین نظرى ایله جایزه‌نى شاعرلردن على فطرت بیرینجى، بالاش آذراوغلو ایکینجى یئرى توتموشدولار. شاعرلر مجلسى طرفیندن ادبى ساتیریک جهتدن مهم ساییلان میرزه على معجزون ادبى یارادیجیلیغى باره‌‏سینده گؤرولن ایشلر ایدى. میرزه‌‏على معجز جنوبى آذربایجانین صابرى حساب اولوردو. اونون اؤزونه مخصوص طنز شعرلرى خالق آراسیندا مهم یئر توتموشدو. سئویله- سئویله اوخونان بو شعرلر شاعرین خالق آراسیندا اولان عیبه‏‌جرلیکلرى دریندن درک ائتمه‏سیندن قاباغا گلیردى. گؤزلرى اوزاق گؤرن بو شاعرین اجتماعادا حکم ائدن خرافاتین چیرکین قیافه‏‌سینى قامچیلاییر و اونلارى افشا ائدیردى. معجز خالقى اؤزونه جذب ائده بیلدیگى کیمى شاعرلر مجلسینده اولان شاعرلرى ده جذب ائتمیشدى. بونا گؤره ده بو شاعرى دریندن اؤیرنمک و اونون یارادیجیلیغى باره‏‌ده تدقیقات آپارماق اوچون آلینان قرارا گؤره شاعرلر مجلسینین عضولرى بیرلیکده معجزین یاشاییب یاراتدیغى شبستر شهرینه گئدیرلر. بو تدقیقات سفرینده وطن یولوندا قزئتینین مسئوللاریندان جعفرخندان، غلام محمدلى، قیلمان موسائیو و باشقالارى اشتراک ائتمیشدیلر. معجزون یاشادیغى ائوین حیطینده دسته‏‌جمعى حالیندا تاریخى شکیل ده چکدیرمیشدیلر. اوردا ادیبلر و شاعرلردن معجزون حیاتى و یارادیجیلیغى باره‌‏سینده معروضه ائتمیشدیلر.
۱۹۴۵-نجى ایلین آپرئل آیینین اییرمی سککیزینده شیمالى آذربایجانین اییرمی بئش ایللیگى مناسبتیله ایراندان دا بؤیوک بیر هیئت دعوت اولموشدو. بو هیئت ایرانین مشهور شاعرلریندن ملک‌‏الشعرا بهارین باشچیلیغى ایله باکى شهرینه گئتمیشدیلر. آذربایجانداندا شاعرلر مجلسینین عضولریندن على‏ فطرت، میرمهدى اعتماد، بالاش آذراوغلو، مهدى چاووشى و باشقالارى دعوت اولموشدولار. او زامان دونیا محاربه‌‏سینین یئنى قورتارماسینا باخمایاراق بو بایرام گونو چوخ شانلى کئچمیش و ایران و  آذربایجاندان گئدن نماینده‌‏لر بؤیوک روح یوکسکلیگى ایله گئرى قاییتمیشدیلار. اونلار باکى‏دا گؤردوکلرى باره‏‌ده مقاله‏‌لرله چیخیش ائتمیشدیلر. تبریزدن گئدن نماینده‌‏لر ده وطنه قاییداندان سونرا بایرام گونونه شعرلر یازمیشدیلار. بالاش آذراوغلو “باکى سفرى” آدلى مشهور شعرینى یازیب تبریزده چاپ ائتدیرمیشدى.

(۹)….
 … مرکزى دؤلت ایله آذربایجانین ملى حکومتى آراسیندا چکیشمه‏‌لر داوام ائدیردى. آذربایجاندان تهرانا گئدن نماینده‌‏لر هئچ بیر راضیلیق الده ائتمه‏‌دن تبریزه قایتمیشدیلار. مرکزى دؤلت آذربایجانین الده ائتدیگى موفقیتلرى قبول ائتمک ایسته‏‌میردى. نخست وزیر قوام‏‌السلطنه بو مسئله‏‌نى اون بئشینجى مجلسین سرانجامینا وئرمیشدى. خرداد آییندا ایکینجى نماینده هیئتى آذربایجانین ملى حکومتى طرفیندن تهرانا گئتملى اولدو. بو هیئتین رهبرلیگى آغاى پیشه‏‌ورینین عهدسینده ایدى. هله نئچه گون قاباقدان آذربایجانین هر نقطه‌‏سیندن تبریزه نامه‌‏لر، تئلقراملار گؤندریلمکده ایدى. بونلارین هامیسى آذربایجان قزئتینده چاپ اولوردو. بو نامه و تئلقراملار بوتون آذربایجان خالقینین ملى دؤلتین آرخاسیندا دایاندیقلاریندان خبر وئریردى. اونلار یازیردیلار کى، بیز قانیمیز باهاسینا الده ائتدیگیمیز موفقیّتلرى حفظ ائدیب ایران‏داخلینده یاشاماقلا اؤز داخلى ایشلریمیزى اؤزوموز حیاتا کئچیرملى‏ییک. آغاى پیشه‏ ورینى و اونون رهبرلیگیى آلتیندا تهرانا گئدن هیئتى یولا سالماق اوچون تبریزلیلر طیّاره میدانینا طرف آخیشماقدا ایدى. میداندا بؤیوک ازدحام وار ایدى. اونلار اؤز صداقتلرینى اؤز نماینده‏‌لرینه بیلدیرمک اوچون بورا گلمیشدیلر. بو تاریخى بیر گون ایدى. من اؤزوم ده اوردا ایدیم. عینالى داغینین اته‏‌گینده، آجى چایین کناریندا یئرله‌‏شن بو طیاره میدانیندا حاضر اولانلار اؤز طالعلرینین حلى اوچون تهرانا گؤندردیکلرى نماینده‌‏لرى یولا سالیردیلار. آغاى پیشه‏‌ورى قیسا بیاناتدان سونرا طیاره ایله تهرانا اوچدو. تهراندا گئدن بیر چوخ دانیشیقلاردان سونرا مرکزى دؤلت ایله آذربایجان ملى حکومتى آراسیندا مقاوله باغلاندى. بو مقاوله‏‌نین اساسیندا آذربایجان ملى حکومتینین آدى آذربایجان ایالت و ولایت انجمنینه چئوریلدى. مرکزى دؤلت آذربایجاندا ایندیه قدر حیاتا کئچمیش دمکراتیک اصلاحاتلارین هامیسینى رسمیتله تانیدى. ایراندا مجلس شورانین تئزلیک‏له باشلانماسى قرارا آلیندى. مجلس شورادا آذربایجان نماینده‌‏لرینین آز اولدوغونا گؤره اونلارین تعدادلارینین آرتماسى نظره آلیندى. آذربایجانین داخلى وزارتى اوستاندار آدى ایله عوض اولدو. فدائیلرین آذربایجانین نظامى قوه‌‏لرى ترکیبینده فعالیت گؤسترمه‌‏سى تصدیق اولدو. بونونلا برابر ایالت و ولایت انجمنلرینین سئچگیلرى اوچون تهراندان آذربایجانا تامینیه قوه‌‏لرى آدى ایله حربى قوه‌‏لرین گلمه‌‏سى باره‏‌ده قرار قبول ائدیلدى. بونونلا بئله ملى حکومتین آرزولارى تامین اولوندو. آذربایجان دمکرات فرقه‏‌سینین یارادیلماسى دا بو آرزولارین اساسیندا قورولموشدو.

(۱۰)….
 آذربایجان دمکرات فرقه‌‏سى گونو-گوندن اؤز سیرالارینى گئنیشلندیریر و محکملندیریردى. حومه‏‌لرین سایى آرتماقلا، حوزه‏‌لرین عضولرى ده آرتیردى. تبریزین منجم خیابانیندا یئنى بیر حومه ده تاسیس اولدو. بو حومه آخیرینجى حومه ایدى. تبریزین جنوبوندا لاله آدلى بیر کند وار ایدى. بو کندین حوزه‌‏سى ده آلتینجى حومه‏‌یه قوشولدو. مرکزى دؤلتله آذربایجان آراسیندا باغلانان قرارداددان سونرا فرقه‏‌نین سیرالارینا یئنى عضولر جلب اولماقدا ایدى. مرکزى دؤلت و بعضى بدخواه آداملار بئله شایعه یایمیشدیلار کى، گویا آذربایجانین ملى رهبرلرى آذربایجانى ایراندان آییرماق ایسته‏‌ییرلر. آمما آغاى پیشه‏‌ورینین بیر هیئت‏له تهرانا گئتمه‌‏سى و مرکزى دؤلت ایله باغلادیغى مقاویله شایعه‌‏لرین اؤز قیمتینى ایتیرمه‏‌سینه سبب اولدو. ایندى مسئله آیدین اولموشدو. تردید و گماندا اولانلار فرقه‏‌یه طرف گلمکده ایدیلر. تبریزین دمیر یولو واغزالیندا اولان گمرک اداره‌‏سینده ایکى حوزه تشکیل وئرملى ایدیک. بو حوزه‏‌لرین تشکیلینده من و تشکیلات مسئولو انور مسگرزاده اشتراک ائتملى ایدیک. دوغروسو من بو اشتراکیمدان چکینیردیم. ائشیتدیگیمه گؤره گمرک ایشچیلرى عالى ساوادلى آداملار ایدیلر. “بو عالى رتبه‏‌لى ایشچیلرین بیزه وئردیگى سواللارین عهده‏‌سیندن گله بیله‏‌جه‏‌ییمى؟”، دئیه اؤز-اؤزومه فیکیرله‏‌شیردیم. بو فیکیرلرله گمرکده‏‌کى ایکى حوزه‏‌نى تشکیل وئردیک. هر حوزه‏‌یه بیر صدر و مالى بیر مسئول سئچیلدى. بو حوزه‌‏لرى حومه ایله علاقه‌‏لندیرمک اوچون باش مسئول دا سئچیلدى. باش مسئول دئییلدیگینه گؤره مشروطه‌‏ده اشتراک ائدن‏لردن ایدى. یاشى یئتمیش یاخین اولاردى. بو آدام قاباقجادان حومه‌‏نین عضوى ایدى. ایندى حومه‏‌دن واغزال حوزه‏‌لرینه منتقل اولموشدو. حومه‏‌ده بؤیوک احترامى وار ایدى. معلوم اولدوغو کیمى بو حوزه‏‌لرده سوال جاوابلار اولدو. آمما من بو سواللارین عهده‌‏سیندن لایقینجه چیخدیم. اصلینده بو ایشچیلر عالى ساوادلى اولسالار دا هله سیاسى، اجتماعى معلومات باره‏‌سینده گئریده ایدیلر.
آلتینجى حومه‏‌نین یئرلشدیگى بنا ملى حکومتدن قاباق کلانترى ایدى. بو حومه‏‌نین یئرى کیچیک اولدوغونا گؤره مجبور ایدیک عمومى بؤیوک موسسه‏‌لرده حوزه‌‏لرى اؤز اولدوقلارى مکاندا تشکیل وئرک. بئله موسسه‏‌لردن بیرى ملى حکومتین نقلیّات گاراژى، بیرى ده ایران گؤن کارخانه‌‏سى. نقلیّات گاراژى بؤیوک بیر گاراژ ایدى. ملى حکومتین آذربایجان مقیاسیندا بوتون یوک داشییان ماشینلارى بوردا یئرلشیردى. بورانین اکثر آداملارینى سوروجولر تشکیل وئریردى. بو گاراژین بؤیوک بیر سالونو وار ایدى. نیمکت دوزولموش بو سالون ایکى حوزه‌‏نى اؤزونده یئر وئره بیلیردى. بو گاراژین مدیرى ستارخان آتلیلارینین باشچیسى على قهرمانى ایدى. او فرقه‌‏نین آدلى سانلى آداملاریندان ساییلیردى. بئله‏‌لیکله بو موسسه‏‌لرین حوزه‏‌لرى اؤزونده تشکیل اولوردو. بئله حوزه‏‌لرین اجلاسلاریندا اؤزوم ده اشتراک ائدیردیم.

 (۱۱)….
…دونیا فهله سندیکالارینین رهبرى لوىسایان و معاونى مصطفى الریش تهرانا گلمیشدیلر. اونلار ایران فهله‏‌لرینین تشکیلاتیندان، سندیکالارین وضعیتى باره‏‌سینده اولان معلوماتلارى تکمیل ائتمکدن اؤترو ایرانا گلمیشدیلر. اونلارین بو گلیشى آذربایجاندا قورولان یئنى حیاتین مبارزه‏‌سینه تصادف ائتمیشدى. لوى سایان آذربایجان فهله‏‌لرى و اونلارین تشکیلاتلارى ایله یاخیندان تانیش اولماق اوچون تبریزه گلمیشدى. قزئتلرین یازدیغینا گؤره تبریزده بؤیوک میتینگ اولاجاقدى. بو میتینگ گولوستان باغینین شیمالیندا، آچیق میداندا یئرلشه‏‌جکدى. بو میتینگده لوى سایان و معاونى مصطفى الریش آتشین نطقلر سؤیله‏‌دیلر. اونلار یئنى قورولان گنجلر تشکیلاتینین عضولرینى گؤرنده بیر آزدا هیجانا گلیب اونلارى آلقیشلادیلار. لوى سایان اؤز نطقینده دونیا فهله‏‌لرینین آذربایجانین مبارز فهله‌‏لرینین آرخاسیندا اولوب، اونلارا اؤز وطنینده یئنى حیات قورماقدا و اؤز صنفى حقوقلارینى قوروماقدا یاردیم ائده‏‌جکلرینه سؤز وئردى. سونرا آذربایجان فهله‏‌لر اتحادیه‏‌سینین صدرى و فهله‏‌لردن بیر نئچه‌‏سى دانیشدیلار. دونیا فهله اتحادیه‏‌لرینین رهبرلرى آذربایجان فهله‏‌لر اتحادیه‏‌سینین قوناقلارى ایدیلر. بونا گؤره ده بو میتینگین آذربایجانا بؤیوک اهمیتى وار ایدى. اونلار آذربایجان خالقینین اؤز حقوقلارى باره‏‌سینده آپاردیقلارى مبارزه‌‏نى تصدیق ائدیردیلر…
آذربایجانلیلار حیله‏‌گر قوامین و متفقلر ایراندان گئدندن سونرا اؤز یئرینى محکملندیرن خایین محمدرضانین و آذربایجان نماینده‏‌لرینین آراسیندا باغلانان قراردادا اینانیردیلار. بونا گؤره ده فرقه آرخایین اولاراق اؤز داخلى ایشلرینه مشغول ایدى.

 (۱۲)….
… تبریز شهر کمیته‏‌سینده آذرباىجان دیلینین تدریسى اوچون کلاس آچیلمیشدى. بو کلاسدا فرقه مسئوللارى اشتراک ائده بیلردى. حومه مسئولاریندان توتموش شهر کمیته‏‌سى مسئولارینا قدر آذربایجان دیلینده یاخشى اوخویوب یازا بیلمه‏‌ینلر بو کلاسدا آد یازدیرمیشدیلار. شاهین شووینیزم سیاستى دؤرونده بوتون درسلر فارس دیلینده اولدوغونا گؤره آذربایجانلى ضیالیلارین چوخو اؤز آنا دیلینده اوخویوب یازا بیلمیردیلر. بو دوغرودان دا اورک سیخیجى بیر حال ایدى. هر حالدا ملى حکومت زامانیندا بو آغیر درده سون قویولمالى ایدى. بونو نظره آلاراق هله‏‌لیک ده اولسا آنا دیلینه واقف اولوب اونو اؤیرنمک لازیم ایدى. من ده بو کلاسدا اشتراک ائدیردیم. تدریس ائدن آغاى گنجعلى صیاحى ایدى. من اونو بیرینجى دفعه ایدى  گؤروردوم. آغاى صباحى اوشاقلیق زامانیندا اؤز عمیسى ایله باکى‏یا گئتمیشدى. اوردا مکتبه گئدیر. درسه کتابا علاقه‏‌سى آرتیق اولان صباحى اؤز جاوانلیق دؤورونو آرخادا قویوب مکتب یوللارینى آخیرا کیمى اؤتوب معلم اولور و سونرالار “گنجه” شهرینده ادبیّاتدان درس وئرمگه باشلاییر. صباحى ایرانلى اولدوغونا  گؤره ۱۹۳۸-نجى ایلده اونو عائله‏‌سى ایله قازاخیستانا سورگون ائدیرلر.
گنجعلى صباحى او زامانلار آذربایجاندا ادبى دیلیمیزى منیمسه‏‌میش اولان یگانه معلملردن ایدى. او وطنیمیزده یئنى تاسیس اولموش دانشگاهدا استاد عنوانى ایله ادبیّاتدان درس وئرمه‏‌یه  جلب اولونموشدو. تبریز رادیوسو ایشه باشلایاندان سونرا رادیونون ادبى شعبه‌‏سینده فعالیته باشلامیشدى. تبریزده تشکیل اولان یازیچیلار و شاعرلر جمعیتینده بیز اونونلا یاخیندان تانیش اولدوق. صباحى عؤمرو بویو اؤز ادبى فعالیتیندن گئرى قالمادى! و بیر چوخ ادبى اثرلر یاراتدى. اونون یازدیغى حکایه‏‌لر قزئتلرده و سونرا کتاب شکلینده چاپ اولدو. صباحى حقیقى انسان ایدى.

 (۱۳)….
… آذربایجاندا امن آممانلیق و فراوانلیق حکم سوروردو. ملى حکومتین بختیندن اکینچیلرین زحمتى هدره گئتمه‏‌میشدى. ایلین خوش، یاغیشین بول اولماسیندان کندلیلر گؤتوردوکلرى محصولو یئربه‏یئر ائده بیلمیردیلر. اونلار اؤز روزیلریندن آرتیغینى دؤلته ساتیردیلار. ملى حکومت کندلیلردن آلینان تاخیلدان اؤترو فرقه‏‌چیلرى سفر بر ائدیب اطراف ماحاللارا یوللاییردى. بو مهم مسئله اولدوغونا گؤره ملى حکومتین برنامه‏‌سینده قرار توتموشدو. چونکى شهرلرده چؤرکچیلره لازیم اولان تاخیلى تأمین ائتمک لازیم ایدى. عصرلر بویو آذربایجانین تاخیل و تام کند محصولاتى تهرادا حمل اولونوردو. ایلک دفعه اولاراق آذربایجانین کند محصولاتى اؤز ائوینده قالیردى. بو دا تمام اهالینین سئوینجینه باعث اولموشدو. سهند داغینین قوزئیینده یئرله‏‌شن “قیرخ بولاقلارین” سولارى آرتمیشدى. سارابى، اردبیلى، مشکین شهرى، اهرى، آلان‏بیراغوش ماحالینى اؤز بالالارى کیمى اطرافینا آلان آنامیز ساوالان داغى باشینین اوستونده‏‌کى آغلى، قارالى بولودلاردان امدیگى سودو، اؤز بالالارینا سخاوتله تقدیم ائدیردى. ساوالان دئدیم، داغلاریمیزین داغى اولان بو داغ اورمیا گؤلونده‏‌کى یئنیلیکلرى مشتولوق پیغامى کیمى خزره یئتیرنده او دا باشینین اوستونده‏‌کى بولودلارین گؤز یاشلارینى اؤز اطرافینا نثار ائدیردى. آستارادان سالماسا، ماکودان زنگانا اوزانان یوللار آذربایجانین قلبى اولان تبریزده بیرله‌‏شیب، اوردان کیچیک قان دامارلارى وسیله‏‌سیله وطنیمیزین هر طرفینه یاییلماقدا ایدى. ایرانین قانون اساسیندا قید اولان، هئچ بیر زامان حیات اوزو گؤرمه‏‌ین “انجمنهاى آیالتى و ولایتى” ایندى ایلک دفعه اولاراق آذربایجاندا حقیقت اوزو گؤرموشدو. آذربایجانین گئجه‏‌لرى آیلى، اولدوزلو، گوندوزلرى ایسه شفاف بولاق کیمى قایناییردى. تهراندا سلطنتین قان چاناغینا تکیه وئرن، چیگینلرینده “ماردوش” ضحّاکین پاقونلارینى داشییان شاه و اونون دؤلت باشچیسى حیله‏‌گر قوام ایلان کیمى قیوریلماقدا ایدیلر. آذربایجانین گؤیلرینده پاریلدایان آل شفقلر بیچاق کیمى اونلارین گؤزلرینه سانجیلیرى. هله گله‏‌جکده نه‏‌لر باش وئره‏‌جه‏‌گینى هئچ کیم بیلمیردى. فعلاً آذربایجان بؤیوک آددیملارلا ایره‏‌لى گئدیردى.
اییرمی بیر آذر قیامیندا اؤزوندن فداکارلیق گؤسترمه‏‌سینه و ملى حکومتین قورولماسیندا ائتدیگى خدمتلرینه گؤره ملى تئاتر صحنه‏‌سینده بؤیوک ییغینجاق وار ایدى. بو ییغینجاقدا اونلارا اییرمی بیر آذر مئدالى وئریله‏‌جکدى. آغاى پیشه‏‌ورى باشدا اولماقلا بوتون دؤلت و فرقه مسئوللارى گلمیشدیلر. ییغینجاق آغاى پیشه‌‏ورینین نطقى ایله باشلاندى. اونون صحبتینین اساسینى آذربایجان ایله تهران آراسیندا گئدن دانیشیقلار تشکیل ائدیردى. او دئییردى:
“تهران دؤلتینین بیزه قارشى آپاردیغى سیاسته باخمایاراق، توتدوغوموز یول ایله گئده‌‏جه‌‏ییک. چونکى توتدوغوموز یول قانونى و مقدسدیر.”
اییرمی بیر آذر مئدالى وئریلن گون تشکیل اولان بو ییغینجاق اؤز تاریخى اعتبارینا گؤره بؤیوک اهمییته مالیک ایدى. خصوصاً آغاى پیشه‏‌ورینین و فرقه مسئوللارینین اشتراکى بونو ثابت ائدیردى. بو ییغینجاقدا یوزلرله اییرمی بیر آذر مئدالى ایله تلطیف ائدیلدى. بو مئدال بیر ایللیک دؤرده بیرینجى و آخرینجى مدال ایدى. من ایندى ده جسارتله دئیه بیله‏‌رم کى، بو مئدال ایله تلطیف اولانلار ایندى ده او مئدالى اؤزلرى ایله ساخلاییرلار. او گوندن سونرا تبریز خیابانلاریندا سینه‏‌سى مئداللى آداملارا چوخ راست گلمک اولوردو. اونلار سینه‏‌لرینى قاباغا وئره‏رک فخر ایله آددیملاییردیلار. اییرمی بیر آذر مئدالى فقط تبریزه عاید دئییل، بوتون آذربایجاندا ملى حکومتین قورولماسیندا فعال اشتراک ائدنلره حصر اولونموشدو. فدائى دسته‏‌لرینده خدمت ائدنلر و اونلارین باشچیلارى اییرمی بیر آذر مئدالى تلطیفینده هامیدان ایره‏‌لیده گئدیردیلر. چونکى ملى حکومت فدائیلرین قدرتیندن وجودا گلمیشدى.

 (۱۴)….
… تبریزین سرو آغاجلارى هله یام- یاشیل ایدى. سهندین قارلى باشیندان اسن کولکلر آدامین روحونو اوخشاییردى. شهرین اطرافینداکى ایده‌‏لیکلرین عطرى هر طرفى بوروموشدو. هر چنار باشیندا یووا سالان یئرلى قوشلارین نواسى اوغورلو بشریت سیمفونیاسینى ترنم ائتمکده ایدى. تبریزین باشى اوستوندن اؤتن دورنالار آزادلیق نامینه اؤز لله‌کلرینى بو قوجامان شهره نثار ائدیردیلر. عینالى داغى بیر مورخ کیمى اؤز بالاسى اولان بو قهرمان شهرین دفعه‏‌لرله پروازلاندیغین و قانسیز اووچولارین آمانسیز اوخو ایله یارالاندیغین تاریخ دفترینه یازماقدا ایدى:
یئنه تازه‏‌لندى کهنه دردلریم،
شاعرین دوشوبدور یادینا تبریز.
هر سؤز باغچاسیندان بیر چیچک دریب،
بو شعرى باغلادیم آدینا تبریز.
ایندى ستارخانلارین، باغیرخانلارین، حیدر عم‏اوغلولارین، على مسیولارین، حسین باغبانلارین، شیخ خیابانیلرین یاریمچیق قالان قیاملارینین سکانى‏نى ائل اوغلو پیشه‏‌ورى اؤز الینه آلمیشدى. تبریزین قلبى دؤیونوردو. دونیا خالقلارى گؤزلرینى بو شهره دیکمیشدى. اونلار بیلیردیلر کى، تبریزین کؤهلن آتى شاهه قالخاندا هئچ بیر قدرت اونون قاباغینى آلا بیلمز. او دؤرد نالا چاپیردى.

(۱۵)….
… ۱۳۲۵-نجى ایلین آخیرلاریندا آذربایجان اؤز شیرین رؤیالاریندا غرق اولموشدو. مرکزى دؤلت ایله آذربایجان آراسیندا باغلانان قراردادا باخمایاراق حیات اؤز منوالیله حرکتینه داوام ائدیردى. هئچ بیر نگرانچیلیق نظره گلمیردى. عینالى داغینین و سهندین باشیندان اسیب گلن کولک ارک قالاسینین کلله‏‌سینده بیرلشیب اؤز عطرینى تبریزه یایماقلا اونون جمالینى اوخشاییردى. آمما تهراندا حیله‏گر قوام‏‌ا‌لسلطنه‏‌نین دؤرد دیوارلار آراسیندا گیزلى خیانت پلانلارینین چکیلمه‏‌سیندن هئچ کیمین خبرى یوخ ایدى. نهایت مرکزى دؤلت بئله بیر زاماندا اؤز قارا قوشونلارینى زنگانا یئریتمکله ایرانین خصوصى اولاراق آذربایجانین حیرتینه سبب اولدو. اول بئله گمان اولوردو کى، گویا آذربایجاندا انتخابات اولماق اوچون قرارداد اؤزره نظرده توتولان تأمینیه قوه‏‌لرى زنگانا گلمیشدیر. آمما تئزلیکله زنگاندا گئدن جریانلاردان معلوم اولدو کى، مرکزى دؤلتین بو حربى عملیاتدان باشقا مقصدى واردیر. زنگانین باشینین اوستونو قارا بولودلار آلمیشدى. بو قارا بولودلار اؤز اتکلرینى نارین- نارین آذربایجانین هر طرفینه یایماقدا ایدى. تبریز غضبلى ایدى. اونون گؤزلریندن اود یاغیردى. اونا آرخادان آتیلان اوخون آغریسیندان قیوریلیردى. اونون بوغازیندان چیخان نعره‏‌لرین سسیندن نه اینکى ساوالان، سهند حتى دماوند ده تیتره‌‏میه باشلامیشدى. تبریزین کؤکسونده‏‌کى آغریلارى اونون کوچه خیابانلارداکى آداملاریندا دا گؤرمک اولوردو. اؤزلرینى آشکارا وئرمه‏‌ین، دالدالاردا دولانان مخالفلرین تبسملرینى ده سئزمک اولوردو.
آذربایجانین باشقا شهر و کندلرینده اولان هیجانلار داها آرتیق ایدى. مرکزى دؤلتین زنگانا اولان هجوموندان بیر گون سونرا اونلار اؤز تلقراملارى ایله تبریز قزئتلرینین صحیفه‏‌لرینى دولدورموشدولار. تبریز رادیوسونون برنامه‏‌لرى ده بئله تلگراملارلا دولو ایدى. تبریز گئتدیکجه اؤزونه حربى گؤرکم آلیردى. ایندیه قدر یارادیجیلیق ایشلرینه باخان فرقه‏‌نین گؤزلرى تهرانا زیللنمیشدى. تهران خیانت دامغاسى ایله دامغالانیردى. آذربایجان دمکرات فرقه‏‌سینین عضولرى روشنفیکرلردن، کندلیلردن، فهله‏‌لردن و خالقین آشاغى طبقه‏‌سیندن عبارت اولدوغو اوچون تهران شوینیستلرینه دئییردیلر:
– سیز اؤز آرزولارینیزا چاتماق اوچون بیزیم  نعشیمیزین اوستوندن کئچمه‏‌لى اولاجاقسینیز.
تبریزین خیابانلاریندا فدائیلر دسته‏‌سینین آددیملارى گئتدیکجه آرتیق سسله‏‌نیردى. نظام-انتظاما اهمیت وئریلیردى. ستارخان آتلیلارى خیاباندا رئژه گئدیردیلر. فرقه‏‌نین امرى ایله حربى وضعیت یارانمیشدى. تبریز حومه‏‌لرینین عهده‌‏سینه دوشن وظیفه داها دا آغیر ایدى. توتولان تصمیمه گؤره تمام عضولر سیلاحلانمالى ایدیلر. بونا گؤره ده اوّلجه سیلاحین قورولوشونا و اوندان استفاده ائتمک اصولونا وارد اولماق اوچون حاضرلیق لازیم ایدى. ایکى گوندن سونرا حیدر تکیه‏‌سى اولان بیر محله‏ده بؤیوک بنا نظرده توتولدو. بو بنا تبریزین قدیم بنالاریندان ایدى. اورانین بؤیوک هیئتى، چوخلو اوتاقلارى وار ایدى. هر گون تبریزده اولان حومه‏لردن هره‏‌سیندن یوز نفر بوردا تعلیمات گؤرمه‏‌یه باشلامیشدیلار. آلتینجى حومه‏‌ده معین تاپشیریق ایله هر آخشام یوز نفر حاضر اولوردولار. اونلارى حومه قاباغیندا سیرایا دوزوب حومه مسئوللارینین بیرینین رهبرلیگى آلتیندا ستارخان خیابانى ایله حیدر تکیه‏‌سینه طرف حرکت ائدیردیلر. اوردا اولان کارشناسلارین وسیله‏‌سیله عضولره سیلاحین نئجه آچیلیب-باغلانماسى،  نئجه تمیزلنمه‏‌سى و هدفى نشان آلماق اصوللارینى اؤیردیردیلر. بو عمل هر آخشام انجام تاپیردى. اوردا تعلیم گؤرن عضولر ائرته‏‌سى گون کامیون ایله تبریزین اطرافینداکى چؤللره گئدیب، اوردا نشانه‏‌گیرلیک ائدیب حقیقى گولله‏‌لرله هدفه آتیردیلار. بو دسته‏‌لره رهبرلیک ائدن تعلیماتى تهران افسرلریندن سلیمى آدلى بیر سرگرد ایدى. او تهراندان قاچیب ملى حکومته پناه گتیرمیش، سفربر افسرلردن ساییلیردى. سلیمى فارس اولسا دا آذربایجانین ملى قوشونو ایله یاخیندان و جدیّتله امکداشلیق ائدیردى. بئله تعلیماتى ایشلر تکجه آلتینجى حومه‏‌نى یوخ،  تمام تبریز حومه‏‌لرینى احاطه ائدیردى. سیلاحا یییه‏‌لنمک، اونو اطرافلى شکیلده اؤیره‏نیب دؤیوشه حاضر اولماق مسئله‏‌سى فرقه‏‌چیلرى روحلاندیریردى. اونلار بؤیوک روح یوکسکلیگى ایله بئله تعلیماتچیلیق عملیّاتینى قارشیلاییردیلار. حتى نشانه‏‌یه گولله آتیب هدفى وورماقدا قادینلار دا اشتراک ائدیردیلر. قادینلارین بعضیلرى گولله آتماقدا کیشیلردن دالى قالمیردى. اونلار زینب پاشا، قاچاق‏نبى‏نین هجرى کیمى اؤز هنرلرینى گؤستریردیلر.

(۱۶)….
زنگاندان هر گون تبریزه دهشتلى خبرلر یئتیشیردى. مرکزى دؤلتین قوشونلارى زنگانا تأمینیه قوه‌لری آدى ایله یوخ،  زنگان اهالیسیندن انتقام آلماق اوچون او دیارا سوخولموشدى. اونلارین گلیشى ایله کهنه‌کار ظالم فئودال باشچیلارى ذوالفقاریلر ده زنگاندا و اونون اطراف کندلرینده وئره‏‌‌‌‏چیلره فدائیلره دیوان توتماغا باشلامیشدیلار. ذوالفقاریلر ملى حکومتین دوشمنى اولوب اونونلا مبارزه‏‌لرى خاطرینه اونلارین حدیندن آرتیق کندلرینى، باغلارینى غصب ائدیب کندلیلر آراسیندا تقسیم ائتمیشدى. ذوالفقاریلر بیر ایلدن چوخ ایدى قاچاق اولوب اؤز املاکلاریندان آیرى دوشموشدولر. ایندى قودوز حیوانلار کیمى کندلیلرین جانینا دوشوب انتقام حسّى ایله اونلارى سویوب، جانلارینى دا بئله‌ اللریندن آلیردیلار. دؤلت قوشونلارى اوباشلارین میدانینى آچیق قویوب مرتکیب اولدوقلارى قتل و جنایته گؤز یوموردولار. زنگان قانلى بیر میدانا دؤنموشدو. وئره‏‌‌‌ عضولرینه، فدائیلره، مهاجرلره رحم ائتمک یوخ ایدى. اونلارى داملارین اوستوندن یئره آتیردیلار. زور ایله ائولرینى اودلایب ماللارینى غارت ائدیردیلر. ذوالفقاریلرین آداملارى هر کس ایله کهنه خیردا حسابى وار ایدیسه اونلارى دا فدائى آدیله دامغالاییب محو ائدیردیلر. زنگاندا بیر ایلین مدتینده وجودا گلن آزادلیغین شیرینلیکلرینى اللریندن آلیب عوضینده اونلارا زهر ایچیردیردیلر. حتى زنگاندا بیر نفر عالم روحانى وئره‏‌‌‌‏چیلرله برابر ظلم و ستم علیهینه مبارزه آپاریردى. اونو دا متجاسر آدیله آرادان آپاردیلار. بو مهلکه‌‏دن جان قورتاریب تبریزه گلنلر مرکزى دؤلتین، ذوالفقارى و باشقا فئودال عنصرلرین زنگاندا و اونون اطراف کندلرینده تؤرتدیکلرى جنایتلردن دانیشاندا قولاق آسانلارین توکلرى بیز- بیز اولوردو. جان قورتاریب گلنلرین بیرى ده آغاى قنبرى ایدى. او بیر آى قاباق تبریزدن زنگانا مأموریته گئتمیشدى. او حیات یولداشى شاعره حؤکومه بللورى ایله بو معرکه‏‌دن جان قورتارا بیلمیشدى. اونلار تبریزه گلن گونون ائرته‌‏سى تبریزده ساعات قاباغى میدانیندا تشکیل اولان بؤیوک میتینگده نطق ائله‏دیلر. اونلار زنگاندا دؤلت و اونلارین اوباشلارى طرفیندن عمله گلن جنایتلردن و تؤکدوکلرى قانلاردان دانیشدیقجا میتینگده اشتراک ائدن اهالى هیجانا گلیردى.
زنگاندان گلن قارا خبرلر نه اینکى تبریزى، بوتون آذربایجانى هیجانا گتیرمیشدى. شهر و کندلردن گلن تلگرام و خبرلر آذربایجان قزئتینده درج اولور و تبریز رادیوسوندان سسلنیردى. اونلارین آرزو و ایستکلرى بو ایدى: “ملى حکومت بیزه اجازه وئرسین بیز زنگانلى قارداشلاریمیزین کمگینه گئدک”. مرکزى دؤلت ایسه بو فاجعه‌‏لردن آد آپارماییب دئیردى: “بیز زنگانى متجاسرلرین الیندن آلدیق”. خائن شاه و حیله‌‏گر قوام‌السلطنه‌ شادلیقلاریندان سئوینیب اؤزلرینه گووه‏نیردیلر. مرکزى دؤلتین طرفدارلارى اولان قزئتلر اؤز یالان خبرلرى ایله ایران و دونیا خالقلارینى گمراه ائدیب یازیردیلار: شاهنشاهین غیور قوشونلارى زنگانى، آذربایجانى ایراندان آییرانلارلاردان خلاص ائتدى. اونلار بو آغ یالانلارى ایله ایران خالقینى آلداتماق ایسته‏ییردیلر. آمما حقیقتى آختارسان آذربایجان دمکرات وئره‏‌‌‌‏سى‏نین مرامى دفعه‏لر دئدیگى کیمى ایرانین قانون اساسیسى موجبینجه ایالتى و ولایتى انجمنلرینین یارادیلماسى ایدى. مرکزى دؤلت ملى حکومت‏له باغلادیغى قراردادین مرکبى قورومامیش زنگانا قوشون پیاده ائدیب بو منطقه‏نى قانا چکیردى. آذربایجانین قاشلارى چاتیلمیش و غضبلى آسلانا بنزه‏‌ییردى. اونون قلبى دؤیوندوکجه عصبلرى دارتیر، کؤکره‏میش کؤهلنلر کیمى شاهه قالخیردى. اؤزونو مهارلانمیش گؤرنده چاره‏سیز قالیب گؤزلرى زنگانا دیکیلى قالیردى. گونلر آغیر-آغیر کئچیردى. وئره‏‌‌‌‏چیلر تبریزده “حیدر تکیه‌‏سنیده” سیلاحى اؤیرنمک، اونون دوزگون استفاده ائتمک یولونو بیلمک تعلیمینى هر گون داوام ائدیردیلر. یئنه ده هر گون تبریز چؤللرینده تیراندازلیق اصولونا ییه‌لنمک اوچون اللرینده توفنگ آتش میدانلاریندا تعلیم گؤروردولر. هامى دؤلت قوشونلارینین زنگاندان میانایا، اوردان آذربایجانین بوتون نقطه‏لرینه هجوم ائتمکلرینى گمان ائدیردى. بونا گؤره بو هجومون قارشیسینى آلماق اوچون فدائى قوشونلارى میانادا قافلانتى داغلارینین شرق اتکلرینده “قیز کورپوسو” کنارلاریندا استحکاماتا مشغول ایدیلر. قدیم قیز کؤرپوسو قیزیل اؤزه‏ن چایینین اوستونده قرار توتموشدو. فدائى قوشونلارینین فرمانده‌لیگى قولامیحیى دانشیانین عهده‌‏سینه قویولموشدو. اونون اختیاریندا اولان فدائى قوشونلارینین سایى آز اولسا دا تبریزدن کمک قوه‏‌لرینین گؤندریلمه‌‏سى وعده‌‏سى وئریلمیشدى. فدائیلر دوشمن قاباغینى کسمک اوچون اؤزلرینه سنگر قازیب قافلانتى داغلارینى باسیلماز بیر قالایا دؤندرمیشدیلر. بورا مقاومت گؤسترمک اوچون الوئریشلى بیر مکان اولماقلا استراتژیک نقطه ساییلیردى. آذربایجانین هر گؤشه‏سیندن میانایا گلن فدائیلرین مقصدلرى بو استراتژیک نقطه‌‏نى مدافعه ائتمک ایدى. میانا فدائیلر شهرى اولسا دا اونلارین سایى‏نین آز اولماغى قولام‏یحیى دانشیانى ناراحات ائدیردى. اونون هر گون یولونو گؤزله‌دیگى یئنى فدائى قوه‌لری یوبانیردى.

(۱۷)….
… آذر آیینین اون دوققوزو ایدى. حومه‌‌‏ده ایشلر اؤز قایداسیندا گئدیردى. من ناهارى حومه‌‌‏ده قالدیم. ساعات دؤردده ایران گؤن کارخاناسینا گئتملى ایدیم. بو کارخانادا بیزیم ایکى حوزه‌‏میز واردى. بیر گون قاباقدان آلینمیش قرارا گؤره بو حوزه‏‌لرین ایکیسى بیر یئرده اجلاس کئچیرمه‏‌لى و من ده اوردا اشتراک ائتملى ایدیم. ساعات اوچ یاریمدا حومه‌‌‏دن حرکت ائتدیم. ساعات دؤردده کارگرلر ایشدن چیخمیش، بؤیوک بیر سالوندا جمع اولموشدولار. حوزه صدرلرینین بیرى صحبته مشغول ایدى. بیر آزدان سونرا صحبت منیم ایدى. دانیشیقلارین هامیسى دؤلت قوشونلارینین زنگانا هجوموندان، تؤرتدیکلرى جنایتلردن و آذربایجان خالقینین اؤز آرزولارینین اوستونده محکم دایانماسیندان گئدیردى. بئله‌ بیر آندا بیر نفر منه یاخینلاشیب دئدى:
– سیزى تلفوندا ایسته‏‌ییرلر.
من “چوخ گؤزل، ایندى گلیرم”، دئییب صحبته مشغول اولدوم. یئنه همین آدام گلیب یئنه همین سؤزلرى تکرار ائتدى. من سؤزلریمى یاریمچیق قویوب دفتره گئدیب تلفونلا دانیشماغا باشلادیم. خطین او طر‏فینده حومه‌‌‏نین تشکیلات مسئولو انور مسگرى ایدى. او دئییردى:
– تئز اول قاییت حومه‌‌‏یه!
– نه اولوب؟
– تلفوندا دئیه بیلمیرم، تئز اول گل حومه‌‌‏یه.
او تلفونو کسدى. من ناچار قالیب حومه‌‌‏یه قاییتمالى اولدوم. یولدا درین فیکره گئتمیشدیم. حومه‌‌‏ده نه خبر واردیر کى، بئله‌ تأکید ائدیرلر. خیالیمدان چوخ فیکیرلر اؤتدو. آممابو خیاللارین هامیسى یئسیز ایدى. حومه‌‌‏یه وارد اولاندا اول میرحسین منى قارشیلادى. او یاواشجادان دئدى:
– خبرین وار؟
– هانسى خبردن؟
– رهبرلر تبریزى ترک ائدیبلر.
– نه‏ دانیشیرسان!؟
– بلى، آغاى پیشه‌‏ورى و باشقالارى.
من یئریمده قورویوب قالمیشدیم. یئنه خبر آلدیم:
– هارا دوغرو ترک ائدیبلر؟
– بیلمیرم، دئییب سونرا علاوه ائتدى: یقین کى، او تایا.
منیم داها اونا دئملى سؤزوم یوخ ایدى. حومه‌‌‏نین دفترینه گیردیم. انور مسگرى منه یاخینلاشیب دئدى:
– ائشیتدین نه خبر اولوب؟
حومه‌‌‏ده سکوت حکم سوروردو. هامینین باشى آشاغى أییلیب فیکره گئتمیشدیلر. عضولر حومه‌‌‏نین کتابخاناسینا ییغیشسالار دا نه کتاب اوخویان وار ایدى، ن ده بیر تفریح ائدن. هامى وئره‏‌‌‌‏نین و اؤزونون گله‏جگینى دوشونوردو. حومه‌‌ ائله بیل دوننکى حومه‌‌ دئییلدى. سونرا معلوم اولدو کى، وئره‏‌‌‌ و حکومت رهبرلرى مرکزى دؤلت قوشونلارینین زنگاندان میانایا و بوتون آذربایجانا هجوم ائتمک ایسته‏‌دیگینى بیلیب. اونا گؤره ده همین گون سحر تصمیم توتماق اوچون اجلاس تشکیل وئریرلر. بو اجلاسدا آغاى پیشه‌‏ورى مرکزى دؤلتین قوشونلارینین قارشیسیندا دایانماق، آذربایجان خالقینا وئریلن وعده‌‏نى یئرینه یئتیرمک، بیر ایلین مدتینده گؤرولن اصلاحاتى داوام ائتدیرمک، خالقیمیزین، وئره‏‌‌‌‏میزین قدرتینى مرکزى دؤلته گؤسترمک و عهده‌‏میزه گؤتوردویوموز وظیفه‏لرى لایقینجه یئرینه یئتیرمک مسئله‏‌سینى ایره‏لى سورور. بو اجلاسدا معلوم اولور کى، وئره‏‌‌‌ و حکومت باشچیلارى تام بیر فیکرین صاحبى دئییللر. آغاى پیشه‌‏ورینین ایره‏لى سوردویو فیکیرلرین قارشیسیندا دایانانلار دا واردیر. مخالفلر دئییرلر: بیز مرکزى دؤلتین قوشونلارینین قارشیسیندا دایانا بیلمه‏ریک. اونلارین حربى قدرتى بیزدن چوخ چوخ آرتیقدیر. بو دا قارداش قانى‏نین تؤکولمه‏‌سینه سبب اولاجاق. نه ایسه چوخ دانیشیقدان سونرا قرار بو اولور، مرکزى دؤلت قوشونلارینین قارشیسیندا دایانیب مقاومت گؤستریلسین، یا یوخ، باره‏‌سینده رأى آلینسین. رأى آلیناندان سونرا معلوم اولور کى، آغاى پیشه‌‏ورینین ایره‏لى سوردویو تدبیرلر اقلیتده‌‏دیر. البته آغاى پیشه‌‏ورى تک قالمامیشدى. من بیلدیگیمه گؤره اونون اؤزوندن سونرا بئش نفر طرفدارى وار ایدى. اونلار دا مرکزى دؤلتین قوشونلارینین قارشیسیندا مقاومت فیکرینده ایدیلر. آمما عدم مقاومت طرفدارلارینین تعدادى آرتیق ایدى. وضعییتى بئله‌ گؤرن آغاى پیشه‌‏ورى دئییر:
– منیم فیکریم تصدیق اولماسا استعفا وئریرم.
آغاى پیشه‌‌ورى بو تاریخى اجلاسدا استعفا وئریر. اونون طرفدارلارى دا استعفا وئریب پیشه‌‏ورینین کناریندا دورورلار و معارف وزیرى آغاى‏ محمد بى‏ریانى وئره‏‌‌‌‏نین رهبرى سئچیرلر. همین گون، گون اورتادان سونرا اونلار تبریزى ترک ائدیرلر. بو خبر بوتون آذربایجانى او جمله‌‏دن تبریزى سارسیتدى. اوگونه قدر وئره‏‌‌‌‏نین وئدیگى،”اؤلدو واردیر دؤندو یوخ” شعارین اؤزو آرتیق سؤالا دؤنموشدو.

(۱۸)….
تبریزین گؤیلرینى قارا دومانلار بوروموشدو. ارک قالاسى، عینالى داغى کدرلى گؤرونوردو. آسماندا هر گئجه تبریزه گؤز ووران اولدوزلار چیسگین دومانلارین آراسیندا گؤزدن ایتمیشدیلر. میشو و دند داغلاریندان اسن کولکلر اؤز طراوتینى الدن وئرمیشدى. پاییزین سون چاغلارى اولدوغونا باخمایاراق شهرین کناریندان آخان آجى چاى اؤز کؤپوکلو سولارینى ساحللره چیرپاراق صاباحین بیلینمه‏‌ین آجى روزگاریندان نه‏لر باش وئره‏‌جه‏‌گینى دوشونوردو. ستارخان خیابانیندا نئچه گون قاباقکى اؤتن آداملارین گؤزلرینده فرحلى گولوشلردن اثر یوخ ایدى. آمما هله تبریزده ساکت‏لیک حس اولونوردو. پوزغونلوق نشانه‏سى گؤرونموردو.
من ستارخان خیابانى ایله اوزو یوخارى اؤز منزیلیمه طرف حرکت ائدیردیم. مرکزى کمیته‌‏نین بناسى قاباغیندا بیر آز دایانیب تاماشا ائتمگه باشلادیم. مرکزى کمیته‌‏نین بناسى قارشیسیندا بیر خبر یوخ ایدى. هر گون گلیشلى -گئدیشلى اولان بو بنا ایندى سؤنوک گؤرونوردو. یولوما داوام ائدیب منزیلیمه گلدیم. داغینیق فیکیرلر منى اؤز قوینونا آلمیشدى. بو فیکیرلرى باشیمدان آتماق اوچون هر بیر ایشه ال آتدیم، ینئه خیاللاردان یاخا قورتارا بیلمه‏‌دیم. ساعات اون ایکی اولاردى کى، قاپى دؤیولدو. قاپینى آچاندا قونشومو گؤردوم. بو جاوان افسر سارابین قیزیل کئچى آدلى کندیندن ایدى. او منى شهرده‌‏کى وضعیتدن آگاه ائتدى. او دئیردى:
– من ایندیه قدر نظمییه‌‏ده کشیگیم ایدى. بوتون پاسبانلار، عسگرلر انتظامات مأمورلارى سیلاحلارینى نظمیّه‏‌یه تحویل وئریب گئدیردیلر. نظمیّه سیلاح ایله دولودور. من مسئول افسرلرین ده غیب اولدوقلارینى گؤروب اؤز پستومو ترک ائدیب ائوه گلدیم.
او سؤزلرینى قورتارمامیشدى کى، مسلسلدن رگبار آچیلدى. او یئنه دئدى:
– گؤردونمو!؟
بو گولله سسلرى بیرینجى گولله سسى ایدى تبریزده ائشیدیلیردى. افسر تأکیدله دئدى: – من ایسته‏‌ییرم تبریزى ترک ائدم، منیمله گلیر سنمى؟
من اونون گؤزلرینه باخیب دئدیم:
– یوخ دوستوم من تبریزى ترک ائده بیلمرم. چونکى بو باره‌‏ده منه هئچ بیر امر یوخدور.
او منه باخا-باخا دئدى:
– اؤزون بیلرسن، آمما من گئدیرم.
او بو سؤزلرى دئییب اؤز اوتاغینا گئتدى. یاریم ساعاتدان سونرا قاپینى دؤیوب ساغوللاشدى و گؤزدن ایتدى. من یئنه پوزغون خیاللاریملا تک قالدیم. یوخوم گلمیردى.
من عمومیّتله نیکبین اولدوغوما گؤره صاباحکى وضعیتى چوخ آغیر گؤرموردوم. فیکر ائدیردیم، مرکزى کمیته‌ اؤز یئرینده‌‏دیر. نهایت تأمینیه قوه‌لری گلینجه نظم برقرار اولار. بو فیکیرلرین قوینوندا اولارکن سحره یاخین منى یوخو آپاریب آزار ائدیجى خیاللاردان آزاد ائتدى. ساعات سککیزده یوخودان اویاندیم. صبحانه اوچون پئندیر آلمالى ایدیم. پالتار گئیینیب بازارا چیخدیم. باققال دوکانینین قاباغیندا ایکى نفر صحبت ائدیردى. اونلارین بیرى دئییردى:
– من بیر ساعات بوندان قاباق قونقا باشیندان گلیردیم. ایکى نفر سیلاحلى فدائى یول ایله گئدیردیلر. بیر آزدان سونرا اون یا اون بئش نفرین فدائیلرى تعقیب ائتدیگینى گؤردوم. اونلارین بعضیلرینین الینده سیلاح وار ایدى. خیاللارى فدائیلرى ترک سیلاح ائتمک ایدى. فدائیلر بونو دوشونوب سیلاحا ال آتدیلار، آتیشما باشلاندى. فدائیلر هر یئرى مناسب گؤرنده اورانى اؤزلرینه سنگر ائدیردیلر. نهایت بو آتیشمالار ستارخان خیابانینن اولینده اولان فردوسى مدرسه‏سینین قاباغینا قدر داوام ائتدى.
من بو صحبتلرى ائشیدن کیمى خوشبینلیک عالمیندن آیریلدیم. ایندى بدبینلیک عالمینده ایدیم. بوندان سونرا نه‏لر باش وئره‏‌جگینى بیلیردیم. ایندى بیلیردیم کى، آذربایجانین باشینین اوستونو آلان قارا بولودلاردان رحمت یوخ  دؤلت اوباشلارینین اللرى ایله قیزیل قانلار یاغاجاق. من باققال دوکانینین قاباغیندان بیر شئى آلمامیش ائوه قاییتدیم. جیبیمده اولان شناسنامه و باشقا مدرکلرى ائوده قویوب خیابانا چیخدیم. ساعات میدانیندان کئچیب تربیت خیابانى ایله فردوسى خیابانینین آراسیندا اولان قهوه‌‏خانایا گیردیم. بو قهوه‌‏خانا اؤزکندلى‏میزین ایدى. بوش واختلاریم بوردا کئچیردى. بورا وئره‏‌‌‌ چیلرین، فدائیلرین مرکزى اولسا دا ایندى اونلاردان اثر یوخ ایدى. من صبحانه یئمه‌‏یه مشغول ایدیم. خیاباندا سس-کوى اوجالدى. ائشیگه چیخدیم. بیر آز آشاغیدا ایکى ماشین دایانمیش و اطرافینى ازدحام آلمیشدى. من اورا یاخینلاشاندا آغ سوارى ماشیندان بى‏ریا ایله میررحیم ولاینین چیخدیغینى گؤردوم. او بیرى ماشین ایسه حربى جیب ماشینى ایدى. اوندان دا استاندار دوکتور جاوید پیاده اولدو. اونلارى گؤرن کیمى بیر آز اوره‌گیم توختادى. اؤز اؤزومه دئدیم:
– دئیه‏‌سن ایشلر اؤز قایداسیندادیر.
بو زامان میررحیم ولایى‏نین گؤزلرى منه ساتاشدى. ولایى، ناخوش سویوق وورموش آداملارا اوخشاییردى. اونون دوداقلارى اوچوقلامیش و یارالى ایدى. منى گؤرن کیمى دئدى:
– بوردا نه اوچون دایانیبسان؟ گئت حومه‌‌‏یه عضولرى سیرایا دؤزوب مرکزى کمیته‌‏نین قاباغینا گتیرین، اوردا کئشیک چکسینلر.
میررحیم ولایى‏نین میر فاضل آدلى کیچیک قارداشى وار ایدى. او بیر اولدوزلو افسر ایدى. بوینوندان بیر آفتومات آسمیشدى. او بیردن-بیره اورا ییغیلان آداملارین بیرینه آفتاماتلا هجوم ائتدى. او آدام جاوان ایدى. پنجه‌‏گینین آلتیندا ایکى قاتار گولله گؤرونوردو. میرفاضل اونون پئنجه‏‌یین کنارا چکیب سوروشدو:
– بونلارى هارادان اله گتیریبسن؟
جاوان آدامین رنگى آغارمیشدى. دیلى توتار-توتماز دئدى:
– من مارالاندان گلیردیم. سربازخانانین قاباغیندان کئچنده گؤردوم اورانى غارت ائدیرلر. منیم ده الیمه بونلار کئچدى.
میرفاضل او جاوانین سؤزلرینه اینانماییر هده‏‌له‏‌دى. دوکتور جاوید بو زامان دئدى: – سیلاح‏لا یوخ، سیللى ایله وور، قاتارلارى اوندان آلین.
بئله‌‏لیکله قاتارلارى اوندان آلیب اؤزونو بوراخدیلار. مسئله قورتاراندان سونرا بى‏ریا، ولایى، میرفاضل سوارى ماشینا مینیب اوزو آشاغى گولوستان باغینا طرف حرکت ائتدیلر. استاندار دوکتور جاوید ایسه ساعات میدانى طرفینه گئتدى. من ولایى‏نین ماشینین آردینجا یولا دؤشدوم. ستارخان خیابانى ساکت‏لیک ایدى. بى نظملیک گؤزه گؤرنموردو. ماغازالارین بعضیلرى باغلى ایدى. آذر آیینین اییرمیسى اولدوغونا باخمایاراق گونش اؤز ملاییم شعالارینى تبریزدن اسیرگه‏میردى. فردوسى خیابانینى رد اولاندان سونرا آشاغیدا بیر عدّه آداملارین ازدحامینى گؤردوم. بیر آزدان سونرا اورا یاخینلاشدیم. هله نه اتّفاق دوشدویونو بیلمیردیم. بو زامان آداملارین آراسیندا آغ سوارى ماشین گؤروندو. بیر عده اوباش ماشینین اوتاغینین اوستونه چیخیب اونو آیاقلاییردیلار. ماشینین اوتاغى ایچه‏‌رى باتمیشدى. بیر نفردن خبر آلدیم: – بوردا نه اولوب؟
او جاواب وئردى:
– بى‏ریا ایله میررحیم ولایى بوردان اؤتنده اونلارین ماشینینا گولله آتدیلار. گولله بى‏ریانین آیاغینى یارالادى. اونلار اؤزلرینى گوجله شورویلرین مریضیخاناسینا یئتیردیلر. داها بو آجیناجاقلى منظره‏یه دؤزه بیلمه‏ییب حومه‌‌‏یه طرف یولا دوشدوم. احتیاطى نظره آلیب گولوستان باغینین شیمالیندان گئتملى اولدوم. ایندى حومه‌‌‏نى گؤروردوم. اونون قاپیسى باغلى ایدى. بو ایلک دفعه ایدى کى، حومه‌‌‏نى باغلى گؤروردوم. واغزالا گئدن خیابانا طرف باخاندا بیر دسته اوباشین حومه‌‌‏یه طرف گلدیگینى گؤردوم. اونلار اون بئش نفره یاخین اولاردى. قاباقداکى سیرادا اولانلارین اللرینده توفنگ وار ایدى. اونلار بؤیوک آددیملارلا حومه‌‌‏یه طرف گلیردیلر. قاپییا چاتان کیمى اونو توفنگ قونداغى ایله وورماغا باشلادیلار. بیر دقیقه‏دن سونرا قاپى آچیله‏ى. اوباشلار ایچه‏رى وارد اولان کیمى ایکى گولله سسى ائشیتدیم. بو زامان حومه‌‌‏نین سرایدارى قولو قاوالچى یادیما دوشدو. گولله‏لرین اونا ده‏یدیگینى گمان ائتدیم. گومانیم دوغرو ایدى. سونرالار تحقیق نتیجه‏سینده اؤیره‏ندیم کى، قولو قاوالچینى اوباشلار ایکى گولله ایله اؤلدورموشدولر. داها اوردا دایانا بیلمه‏ییب گئرى قاییتدیم. ستارخان خیابانى ایله ساعات میدانى‏نا طرف یئرییردیم. خیابانلاردا بیر نفر ده اولسون فدائى، وئره‏‌‌‌‏چى یا خود مهاجر گؤزه گؤرونموردو. اونلارین بعضیلرى تبریزى ترک ائتمیش، بعضیلرى ایسه هاردا اولسالار دا گؤزه گؤرونموردولر. میدان بیر ایل تمام ملى حکومت زامانیندا نفس چکه بیلمه‏ین اوباشلارین الینه کئچمیشدى. اونلار وئره‏‌‌‌‏چیلرى، فدائیلرى و اونلارین طرفدارلارینى آختارماق اوچون هر ائوه اجازه‏‌سیز سوخولوب خالقین ناموسونا توخونوب امواللارینى غارت ائدیردیلر. من ساعات قاباغیندان کئچیب او زامانلار کهنه خیابان آدلانان ملى حکومت زامانیندا بو آد عوض اولوب فدائى آدلانان خیابانا گیردیم.‏گؤى مسجیدین قاباغیندان باشلانان بازار بوردا قورتاریردى. بو خیاباندا بیر قهوه‌‏خانا وار ایدى. بو قهوه‌‏خانادان منى آدیملا سسله‏دیلر. سس صاحبلرى بیزیم اؤز کندلریمیزدن ایدى. اونلار اون گون قاباق وئره‏‌‌‌‏نین چاغیریشى ایله سفربر اولاراق تبریزده فدائى دسته‏لرینه قوشولموشدولار. ایندى آوارا سرگردان بو قهوه‌‏خانادا اوتورموشدولار. گون اورتایا آز قالیردى. من اؤز کندلیلریمیزله قهوه‌‏خانادا صحبت ائدیردیم. بو آندا خیاباندا سس-کوى قوپدو. بیر نفرى آلتی نفر آیاقلارینین آلتینا سالیب ته‏پیک، یومروق ایله دؤیوردولر. بو بیر فدائى اولسا دا سیلاحسیز ایدى. اوزو اوسته یئره اوزانمیشدى. اوباشلار آمانسیز شکیلده اونون باشینى آیاقلارى ایله ازیشدیریردیلر. فدائى قان ایچینده بوغولوردو. آمما اونلار ال چکمک ایسته‏‌میردیلر. اوباشلار گؤزله‏‌ییردیلر هر کس فدائى‏یه طرفدار چیخسا، اونو دا فدائى آدیله اؤله‏نه قدر وورسونلار. بیر آزدان سونرا فدائى حرکتدن دوشموشدو. من بو عیبه‏جر حالا دؤزه بیلمه‏ییب اؤز کندلیلریمیزله بیزیم منزیله گلدیک. ناهاردان سونرا استراحت ائدیردیک. ساعات بئش اولاردى. کندلیلریمیز کنده قایتماغا حاضرلاشیردیلار. اونلار مصلحت گؤروردولر، من ده اونلارلا کنده قاییدیم. آمما من تبریزده قالیب بو آجى وضعیتى آخیرا قدر ایزله‏‌مک ایسته‏‌ییردیم.

(۱۹)….
… تبریز عادى حالدا دئییلدى. اکثر آداملار ائولرینده قالیب قاپینى دالدان باغلامیشدیلار. فقط دربارین قیرینتى هدیّه‏‌سى ایله دولانان اوباشلار اللرینده توفنگ کوچه خیابانلاردا ملى حکومت ایله همکارلیق ائدنلرى اولاییب یوخ ائدیردیلر.
کریم‏خان میدانیندا هامى بلندگودان اخبارا قولاق آسیردى. بو آز آداملارین ایچینده ابراهیم خلیلى ایتیرمیشدیم. من اونو آختاران زامان مهربان کندینین قدیم کندخداسینى گؤردوم. او سیلاحلى ایدى. ابراهیم خلیلین یاخاسیندان توتوب سیلکه‏‌له‏‌ییب دئییردى:
– سیزین کیمى وئره‏‌‌‌‏چیلر بیر ایل تمام منى کنددن قاچاق سالیبلار. ایندى یاخشى منیم الیمه دوشوبسن. مهربانین کندخداسینین آدى محسن‏آغا ایدى. او منى یاخشى تانییردى. منه راست گلسیدى، ایشیم یاش اولاجاقدى. بونا گؤره ده ساعات میدانینا طرف یولا دوشدوم. هله اورا چاتمامیش سول طرفده یئنى ساختمان عملیّاتى گئدن خرابه بیر یئرده نئچه نفرین صحبتینى ائشیتدیم. اونلارین بیرى دئییردى:
– بوستان‏آبادین صدرى على‏‌اکبر فردى‏نى ووروبلار هله اؤلمه‏‌ییب جان وئریر. من على‏‌اکبر فردى‏نین آدین ائشیدن کیمى قورویوب قالدیم. اونو یاخشى تانییردیم. مهربان حومه‌‌‏سى او زامانلار بوستان‏آبادا باغلى اولدوغو اوچون اونو مهرباندا چوخ گؤرموشدوم. ایندى اونو بوردا اوباشلار تانییب اؤلدورموشدولر. آرتیق یوخارى چیخیب اونون قانلى جنازه‏سینى گؤرمک ایسته‏‌مه‏‌دیم. چونکى هیجان منى بوروموشدو. اورادان قاییدیب گؤى مسجیدین کوچه‏‌سیندن کهنه بازارا گیردیم. یاشادیغیم مسافرخانا بو بازارین اوّلینده ایدى. مسافرخانادا نه‏‌لر باش وئردیگینى بیلمک ایسته‏‌ییردیم. بازارین دوکانلارى باغلى ایدى. فقط چؤرک ساتان و باققاللار آچیق گؤرونوردو. مسافرخانانین قاباغیندان اؤتنده سیلاحلى اوباشلارین هله ده اورادا اولدوغونو حسّ ائتدیم. اؤزومو لاقید گؤستریب بازارى اوزو آشاغى یئریدیم. بورانین آخیرى کهنه خیابانا چیخیردى. بازار آغزیندا آدام‏لار چوخ ایدى. من اونلارا یئتیشنده سیلاحلى اولدوقلارینى گؤردوم. اونا گؤره ده بورا گلدیگیمه پشیمان اولدوم. نهایت ایش ایشدن کئچمیشدى. من بورادان آیریلمالى ایدیم. هله اونلار منى گؤرمه‏‌میشدیلر. آمما کهنه خیابان خلوت ایدى. بیر نفر ده اولسا خیاباندا گؤرونموردو. اونلارین ائتدیگى صحبتلره گؤره بازارلا روبرو ائوین دامیندا ایکى مهاجر آتا، اوغول سنگر توتموشدولار. سیلاحلى اوباشلار جسارت ائدیب خیابانا باش اوزادا بیلمیردیلر. بئله‌ دئییردیلر کى، مهاجر فدائیلرین دامین اوستونده مسلسل قویوب اؤزلرینى مدافعه ائدیردیلر.

(۲۰)….
بازار باغلى اولدوغونا گؤره خلوت ایدى. مال ساتاندان مال آلاندان خبر یوخ ایدى. من وضعیّتى بئله‌ گؤروب گئرى قاییتماق قرارینا گلدیم. ائله‏جه ده گلدیگیم یول‏لا گئرى‏یه دوغرو یئریدیم. هله اونلاردان اوتوز آددیم آرالانمامیشدیم کى، ایست سسى بازارین دیوارلارینى سارسیتدى. من دایانیب اونلارا باخدیم. بازار آغزیندا جمع اولان اوباشلارین هامیسى منه طرف قاچیردیلار. اونلارین آتدیقلارى هاوایى گولله‏‌لر بازارین سقفلرینه توخونوب توزاناق سالمیشدى. بیر آزدان سونرا اونلار منى احاطه ائتمیشدیلر. قاپیسى باغلى بیر دوکانا دایانمیشدیم. اونلار منه امر ائدیردیلر:
– اللرینى یوخارى قالدیر!
اونلاردان سوروشوردوم:
– مندن نه ایسته‏‌ییرسینیز؟
بیرى، “سن فدائى‏سن”، او بیرى “سن وئره‏‌‌‌‏چى‏سن”، بیر باشقاسى ایسه “سن مهاجرسن”، دئییردى.
من اونلارا دئییردیم:
– سیز دئیینلرین هئچ بیریسى دئییلم. کنددن گلمیشم، تبریزده ایشیم وار ایدى.
منى احاطه ائدنلرین بیرى یانینداکى بیر نفره دئدى:
– احمدآغا سن اونون بدنینى، جیبلرینى آختار!
احمدآغا دا باشقاسینا امر ائتدى. بئله‌‏لیکله اونلارین بیرى سیلاحینى باشقاسینا وئریب منیم بدنیمى، جیبلریمى آختارماغا باشلادى. شالوار جیبیمده اییرمی اوچ تومن پول وار ایدى. منى آختاران آدام پوللارى اؤز جیبینه قویاندا او بیرى اوباشلارین حسدى توتدو. آخى اییرمی اوچ تومن پولو اؤز آرالاریندا تقسیم ائتسه‏یدیلر هره‏‌سینه بیر تومن ده یئتیشمزدى. اونا گؤره ده پولو جیبیمه قویدولار. آختاریش قورتاراندان سونرا دئدیلر:
– دوش قاباغا!
بو زامان بیرینجى توفنگ قونداغى کوره‌‏گیمه ده‏‌یدى. باشقالارى دا تپیک و توفنگ قونداغى ایله وورماغا باشلادیلار. من یئره یخیلاندا اونلار تپیک ایله ووروب منى آیاق اوسته قالدیریب ایره‏لیه طرف ایته‏‌له‏‌ییردیلر. بازار خلوت ایدى. گل-گئت چوخ آز ایدى. فقط اوباشلارین سسى بازارى بوروموشدو. اونلار منه ووردوقلارى توفنگ قونداغیندان لذت آپاریردیلار. شاققلتى گولوش سسلرى خلوت بازارى باشینا گؤتورموشدو. من ایسه اؤزومو ضربه‏‌لردن قوروماق اوچون هر تشبّوثه ال آتیردیم. اونلار منیم اعتراض سسلریمى ائشیتمک ایسته‏‌میردیلر. اونلار منیم کیملیگیمى، هانسى یووانین قوشو و هارالى اولدوغومو بیلمیردیلر. یوخسا اؤزلرینه زحمت وئرمزدیلر. آمما اللرینده مدرک اولمادیغى اوچون ایندى قاباقلارینا قاتیلمیش بیر اسیر ایدیم. توفنگ، ته‏پیک ضربه‏لرینین آلتیندا فیرفیرا کیمى ساغا-سولا فیرلانیردیم. اوباشلار منى اولدوغوم مسافرخانایا طرف آپاریردیلار. بو آرالاردا منى تانییان فقط بیر نفر اولا بیلردى، او دا مسافرخانا صاحبى ایدى. اونون ملى حکومته میلى وار ایدى و منه احترام بسله‏‌ییردى. منیم راحاتلیغیم اوچون الیندن گلنى اسیرگه‏‌مزدى. قارشیدا سنگکچى وار ایدى. اونون قاپیسیندا پئندیر، کره، قایماق و بعضى گؤیرتیلر ساتان جاوان بیر اوغلان تاباق اوستونده آل-وئر ائدیردى. منى اوزاقدان-اوزاغا تانیسا دا کیم و نه کاره اولدوغومو بیلمیردى. آرامیز ساز ایدى. اونون ساتدیغى شئیلردن آلاردیم. ایندى اوباشلار منى چؤرکچى دوکانینا طرف آپاریردیلار. امیدیم همین جاوان اوغلانا گلیردى. اؤز-اؤزومه دوشونوردوم کى، بلکه ده تانیش اولدوغوم جاوان اوغلان منى بو ظالملارین الیندن قورتارا بیلدى. او منى اوباشلارین الینده اسیر گؤرنده نه اینکى کمک‌لیک ائتمه‌دى، اوسته‏‌لیک اؤزو اولارا قوشولوب کؤتک وورماغا باشلادى. ضربه‏‌لر او قدر شدّتلى ایدى کى، اؤزومو ایتیریب جاوان اوغلانین چهارپایى اوستونده قویدوغو تاباغین اوستونه ییخیلدیم. تاباق یئره آشدى. ساتیشا قویدوغو کره، پئندیر، قایماق و باشقا ساتدیغى شئیلر آیاق آلتیندا قالدى. چؤرکچیده اولان مشتریلرین هامیسى تاماشا ائدیردیلر. اونلارین منیم ظالملارین الینده اسیر اولماغیما اورکلرى یانیردى. من بونو اونلارین گؤزلریندن اوخویوردوم. آمما هئچ کیم بو اوباشلارا اعتراض ائده بیلمیردى. اونلار اللرینده‏‌کى سیلاحا گووه‏‌نیب هر بیر شقاوته ال آتیردیلار. گؤزلرى قیزاریب حدقه‏‌سنیدن چیخمیشدى. بیر ایل ملى حکومتین زامانیندا عربده چکیب باج آلماقدان محروم قالانلار ایندى انتقام آلماغا جان آتیردیلار. هله منى هارا آپارماقلارینى بیلمیردیم. چؤرکچینین قاباغیندان کئچیب یاشادیغیم مسافرخانایا طرف گئدیردیک. اونلار آرخادان توفنگ قونداغى ایله ووروب ایره‏لیه دوغرو ایته‏‌ل‏ییردیلر. مسافرخانایا آز قالیردیق. هر گون اونونلا سالاملاشیب و خرید ائله‌‏دیگیم قوجا باققال کیشى دوکانین آغزیندا گؤروندو. بیر ایل تمام ایدى سحر چاغلارى اونونلا اوز به اوز اولوردوم. یوخاریدا یازدیغیم کیمى بیر دفعه بیر کندلیدن کره آلاندا کندلینین اونا ائتدیگى اعتراض منى وادار ائتمیشدى قوجا باققالا “بوندان سونرا سنین رسمى چکى داشلارین اولمالیدیر. بو دؤلتین قانونودور. یوخسا منیمله طرفسن”، دئییم. ایندى اونون دوکانینین قاباغیندان منى دؤیه-دویه، سؤیه-سؤیه، اوستو باشى قانلى معلوم اولمایان بیر نقطه‏‌یه دوغرو آپاریردیلار. اونون بیر نئچه کلمه سؤزو حیاتیمدا دگیشیکلیکلر عمله گتیره بیلردى. قوجا باققال منى گؤرن کیمى تانیدى. آمما اؤزونو گؤرمه‏‌مزلیگه ووروب دوکانا قاییتدى. من اونو چؤرکچى قاباغیندا پئندیر کره ساتان جاوان اوغلان ایله اؤز فیکریمده مقایسه ائدیردیم. ایندى مسافرخانانین قاباغیندان اؤتوردوق. گؤز آلتى اورا باخا-باخا مسافرخانانى آرخادا قویدوق. من یاشادیغیم یئرین دالانداریندان احتیاط ائدیردیم. بئله‌‏لیکله بورانى خطرسیز آرخادا قویدوق. گؤى مسجیدین قارشیسیندان اؤتنده ایکى نفر اؤز کندلیلریمیزله اوز به اوز اولدوق. اونلارین تبریزده اولماقلارینى سونرادان بیلدیم. اونلار تهران قوشونلارى ایله مبارزه ائتمک اوچون وئره‏‌‌‌‏نین چاغیریشى ایله کؤنوللو فدائى دسته‏لرینه قوشولموشدولار. ایندى ایسه آوارا، سرگردان تبریز کوچه‌‏لرینده دولانیردیلار. من اونلارى گؤرن کیمى آز اولسا دا یئریمده دایاندیم. بوینومون آردیندان ده‏ین توفنگ قونداغیندان یئره سریلدیم. اونلار کنده قاییداندان سونرا منیمله نه شکیلده رفتار اولوب و منى اوباشلار نئجه آپاردیقلارینى دانیشمیشدیلار. عائله‏‌میز و کندلیلریمیز مندن داها ال اؤزموشدولر. بیزیم حرکت ائتدیگیمیز خیابان او زامانلار دمیرچى و نعلبندلرین مکانى ایدى. باشقا گونلر بوردا چکیج، سندان سسیندن قولاق باتاردى. ایندى بوتون دوکانلار باغلى اولدوغونا گؤره ساکت‏لیک ایدى. خیابانین آخیرى کریم‏خان میدانینا چیخیردى. اوباش دسته‏‌سى منى قاباقلارینا سالیب بو میدانا طرف سوروکله‏‌ییردیلر.

(۲۱)….
تبریزین هر طرفیندن گولله سسى ائشیدیلیردى. آرا-سیرا مسلسللردن آچیلان رگبار شهرى تیتره‏‌دیردى. بو گون آذر آیینین اییرمی بیر ایدى. قلبینده یاشادیغیم تبریز اؤز آغیر گونلرینى کئچیریردى. بیز کریم‏خان میدانینا آز قالمیشدیق. اگنیمده‏‌کى پالتارلاریم پالچیقلى، توزلو-تورپاقلى ایدى. پیس وضعیتده کریم‏خان میدانینا یئتیشدیک. میداندا ازدحام وار ایدى. هامى بیر یئره توپلاشمیشدى. اونلار منى گتیرن اوباشلارى گؤرن کیمى هورا چکدیلر. بو آندا جمعیت آرالاندى. اورتادا بیر جنازه گؤروندو. اونو تازه شکار ائدیب اؤلدورموشدولر. جنازه قان ایچینده ایدى. یانینا دوشموش کئپى‏سیندن مهاجره اوخشاییردى. منى جنازه‏نین یانینا ایته‏‌له‏‌دیلر. جنازه آدلاندیردیغیم آدام هله اؤلمه‏‌میشدى. من اونون قیرمیزى قانلار آراسیندا بدنى‏نین تیتره‏‌مه‏‌سینى گؤروردوم. اطرافینا جمع اولموش اوباشلار ایسه اؤز داش قلبى و قان چاناغینا دؤنموش گؤزلرى ایله بو مدحش جان وئرمک منظره‏سینه اشتیاق ایله تاماشا ائدیردیلر. دؤره‏یه ییغیلمیش آداملارین اکثریّتى سیلاحلى ایدى. من جنازه‏‌نین یانیندا آیاق اوسته دایانمیشدیم. ایندى عؤمرومده ایللر، آیلار، گونلر، دقیقه‏لر، یوخ،  ثانیه‏لر حساب اولونمالى ایدى. قلبیم نفرتله دولو ایدى. مشروطه زامانى شجاع الدوله‏‌نین قوشونلارى، شیخ محمدخیابانى دؤره‏سینده رضاخانین و روس قازاقلارینین قوشونلارى، ایندى ایسه منفور محمدرضانین اوباشلارى آزادلیق سئون آذربایجان خالقینا دیوان توتاراق، اونلارى بیگانه کیمى یئرله یکسان ائدیردیلر. دؤوره‏مى آلمیش اوباشلار اللرینده‏‌کى توفنگین گلن گئده‏نینى چکیب لوله‏‌سینى منه طرف توشلامیشدیلار. من داها اؤلومومو گؤزومون قاباغیندا گؤروردوم. بو آندا اؤز-اؤزومه فیکیرلشدیم: “من اؤله‏جه‏یم. هئچ اولمازسا اؤز نفرتیمى بونلارا بیلدیرمک اوچون قلبیمده‏کى سؤزلرى بو اوباشلارا دئمه‏‌لى‏یم”. بو فیکرین ایچینده ایدیم، دؤوره‏‌مده‌‏کى آداملاردان بیر سس گلدى:
– آند اولسون حضرت ابوالفضلین دوشن قوللارینا هر کس اونو وورسا من ده اونو ووراجاغام دئییب، الینده‏‌کى توفنگین چاخماغینى چکدى. سس گلن طرفه باخدیم. او اورتا یاشلى بیر کیشى ایدى. اگنینده قیریشیقلى قدیمکى پاسبانلارین پالتارلارى وار ایدى. بو ملى حکومتدن قاباق خدمت ائدن پاسبانلارا اوخشاییردى. پالتارلارین قیریشیقلى اولماغى دا بونو ثابت ائدیردى. او منه طرف گلیب بیر قولونو بوینوما سالدى. او بیرى ایله توفنگى اوباشلارین اوستونه توتوب” هئچ کسین بونو (منى) وورماغا حاققى یوخدور، بو آدام گناهکاردیرسا اونو کلانتریه تحویل وئرملى‏ییک، بیز بونو قانونا تاپشیرمالى‏ییق”، دئدى. پاسبان منى قوجاقلامیشدى. او منه باخیب دئییردى:
– قورخما، سنى گولله ایله وورسالار گرک منى ده وورسونلار.
او منى اوباشلارین ایچیندن چیخاریب کلانتریه آپارماق ایسته‏‌ییردى. آمما پاسبانین قاباغین کسمیشدیلر. من اونو تانیمیردیم. او دا منى تانیمیردى. قانون پرستلیک هاردان اونون قلبینه قونموشدوسا بیلمیردیم. بو، اوباشلارین ایچینده نادر بیر آداما اوخشاییردى. منى آرادان چیخارتماق ایسته‏‌ییردى. باشقالارى ایسه بیر الیمدن توتوب پاسبانین الیندن آلماق ایسته‏‌ییردیلر. بو آندا او عصبانى اولوب منیم الیمدن توتوب گئرییه چکنلرین اوستونه قیشقیردى:
– من گرک بو آدامى کلانتریه تحویل وئریم، دئییب توفنگینى اونلارا طرف توتدو.
نه ایسه منیم خلاصکاریم غالب چیخدى. کلانترى ایله یوز آددیم فاصله‏‌میز وار ایدى. منى کلانتریه آپاریردى. میدانداکى آداملارین یاریسى دالیمیزجا گلیردى. بورا تبریزین بیرینجى کلانتریسى ایدى. اورانین قاپیسیندا آدام چوخ ایدى. پاسبان دئدیگیم بو آدام منى کلانترى مسئوللارینا تاپشیردى. بئله‌‏لیکله او دهشتلى منظره‌‏دن، او دونیانین سون پیلله‏‌سیندن گئرى قاییتدیم. کلانتریده منى بوش قورو کیچیک بیر اوتاغا سالیب قاپیسینى باغلادیلار. ایندیه قدر توفنگ، تپیک، یومروق ضربه‏‌لرینین آغریسینى حسّ ائتمه‏‌ین جانیمین ایندى هر طرفى آغریماغا باشلامیشدى. بوینومون آردینا وورولان توفنگ قونداغینین آغریسى منى الدن سالمیشدى. بوینوم هر طرفه دؤنوردوسه سانجیسى آمانیمى قیریردى. یاواش-یاواش بو سلولون دیوارینا سؤیکنیب قورو یئرده اوزاندیم. فیکر ائدیردیم. واختیندا اؤز جانیمى بو معرکه‏‌دن قورتارمادیغیم اوچون پئشمان دئییلدیم. او زامان منیم اییرمی اوچ  یاشیم اولسا دا مبارزه یوللارینى یاخشى تانییردیم. اؤزومو بئله‌ گونلره حاضرلامیشدیم. بو منیم بیرینجى امتحانیم ایدى….

×××

منبع: گوموشو پئنجک(خاطره‌لی رومان) – هاشم ترلان – نشر فیروزان – ۱۳۸۶
دقت: اوستاد هاشم ترلانین بو کیتابینی “ایشیق” سایتی‌نین “کیتابخانا” بؤلوموندن دانلود ائتمک اولار.

 

چاپ

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

«آذردن آذره» خاطیره‌لریم / هاشیم ترلان

ایشیق
www.ishiq.net

آذربایجان ادبیات و اینجه‌صنعت سایتی

«آذردن آذره» خاطیره‌لریم / هاشیم ترلان

ایشیق
www.ishiq.net

آذربایجان ادبیات و اینجه‌صنعت سایتی

«آذردن آذره» خاطیره‌لریم / هاشیم ترلان

ایشیق
www.ishiq.net

آذربایجان ادبیات و اینجه‌صنعت سایتی