بیر اشاره:
بو قیسا یازیدا قلم صاحیبی اؤزونو ادبیاتچی، معجز شوناس و بوتؤولوکده تدقیقاتچی حیس ائتمه‌دن، تکجه بو داهی شخصیت حاققیندا اؤز فیکیرلرینی و اورک سؤزلرینی – قیساجا اولموش اولسادا – اورتایا آتما مقامیندا الینه قلم آلمیشدیر. بو سببدن آسیلی اولاراق بو یازیدان هئچ ده آکادمیک و علمی قایناقلاران اساسلانان بیر یازی اومما یئری یوخدور.
شبستر؛ جنوبی آذربایجانین قدیم و معارف پرور شهرلریندن بیری‌دیر، هجری سکگیزینجی عصیرین بؤیوک عاریف و شاعیری ؛ «گلشن راز» ین یارادیجیسی، شیخ محمود شبسترلی بو شهرده دوغولوب و بویا – باشا چاتمشدیر. شبستر؛ تاریخ بویو اؤزون بیر معارف پرور بؤلگه‌سی کیمی تانیتدیریلماسینی، چوخلو شیخ محمود و معجزه بورجلودور. آذربایجان چاغداش تاریخینده بو بؤلگه دن ان آزی اوچ بؤیوک داهی شخصیت: شیخ محمد خیابانی، معجز و پروفئسور زهتابی ظهور ائتمیشدیر.
آذربایجانین گؤرکملی ساتیریک شاعیری شبسترلی میرزه علی آغا معجز ۱۲۵۲-ینجی گونش ایلینده بو شهرده دونیایا گؤز آچمیش و ۱۵ یاشینا قدر بو شهرده یاشامیشدیر. اونون آتاسی شبسترین تاجیرلریندن اولموش و ۱۶ یاشیندا اونو ایتیردیکدن سونرا قارداشلاری ایله بیرگه ایستانبول شهرینه گئدیب و ۳۰ یاشینا قدر اورادا کیتاب و کاغاذ ساتماقلا و ها بئله موطالیعه ائتمه و ساوادلانماقلا مشغول اولموش و بو یاشدا شبستره قاییتمیشدیر. معجز؛ اؤلوموندن بیر ایل اؤنجه‌یه قدر شبسترده یاشامیش و نهایتده ۱۳۱۲-ینجی گونش ایلینده شاهرود شهرینه گئتمک مجبوریتینده قالمیشدیر. او بیر ایل سونرا بو شهرده حیاتا گؤز یومموشدور.
معجزون اثرلری باشا – باش سوسیال و اجتماعی مؤوضوعلارا حصر ائدیلمیشدیر. او بوتون عؤمرونو جهل، ساوادسیزلیق، خورافات، ارتجاع، ظولم، عدالتسیزلیگه قارشی موباریزه یه صرف ائتمیش و شعرلرینده انسانلاری آزادلیغین شیرین دادینی دادماغا چاغیرمیش، حاکیم طبقه‌نین ظولملرینی افشا ائتمگه جهد ائتمیش، خالقی مرتجع‌لرین معنوی اسارتیندن قورتارماغینا چالیشمیشدیر. او ها بئله اوز عصرینین بیر ضیالیسی کیمی قادینلارین حاققینی مودافیعه ائدیر. معجزون شعرلرینده وطن پرورلیک، آنا دیلینی قوروماق و مضمونلارینی داشییان اثرلر ده آز اولمامیشدیر.
معجز حاققیندا ان اؤنملی مساله اونون آذربایجان میللی شوعورونون تشکولو و ترقی‌سینده اوینادیغی بؤیوک رولو دور. او فیکری باخیمدان مشروطه انقلابی و ۲۱ آذر انقلابی آراسیندا بیر کؤرپو یاراتمیشدیر. بو ایشی سیاسی حرکتده خیابانی حیاتا کئچیرمیشدیر. داها دوغروسو بو ایکی شخصیتین فیکیرلرینده مشروطه دؤنمینده کی آذربایجان آیدینلارینین ایرانچیلیق مفکوره‌سی یئرینی آذربایجانچیلیغا وئریر. بو فیکیر دگیشیکلیگی جنوبی آذربایجاندا میللی شوعورون گلیشمه‌سینده بیر دؤنوش نؤقطه‌سی و ۲۱ آذر انقلابینا فکری زمین یارادن بیر باشلانیش کیمی حساب ائدیلمه‌لیدیر.
آنجاق تاسوفلر اولسون بو گونه قدر معجزون بو پروسه ده اوینادیغی رولا هئچ بیر کیمسه اؤنم وئرمه میش و بوتون تدقیقاتچیلار اونو یالنیز بیر شاعیر کیمی تانیتدیرماقلا کیفایتلنمیشلر. بو بیر حالدادیر کی چوخلاری بئله گومان ائدیرلر: ملی شوعور گونئی ده بو گونه قدر یا تشکول تاپمامیش یا دا یاریمچیق اولموش و شمالی آذربایجان یا تورکیه دن قایناقلانمیشدیر. گونئی آذربایجاندا میللی شوعورون تشکول تاپماسی و گلیشمه پروسسلری علمی متودلار و پرنسیبلره دایاناراق اطرافلی شکیلده آراشدیریلیب، اؤیرنیلمه‌یینجه بو سؤز- صؤحبتلر طبیعی اولاراق تکجه معجز یوخ، بلکه ده بیر چوخلاری نین او جومله دن خیابانی، پیشه وری و س نین حاققیندا داوام ائده‌جکدیر.
سون سوز بو کی آخیر چرشنبه دوعاسی ؛ قدیم شبستر ماحالی‌نین لهجه‌سی اساسیندا یازیلمیش، آنجاق بورادا قلم صاحیبی اونو معیار و ادبی آذربایجان تورکجه‌سینه یاخینلاشدیریما مقصد ایله بیر پارا جزئی دگیشیکلیک لر وئرمیشدیر. او جومله دن بوتون شبستر لهجه‌سی ایله ایفاده ائدیلن فعللری شخص عوضلیک لری (ضمیر) ادبی اوسلوبا چئوریلمیشدیر. اورنک اوچون: آند وئریروخ => آند وئریریک.
سون
***
«آخیر چرشنبه دوعاسی»
الهی سنی آند وئریریک صدری‌نین صداقتینه، کره یاغینین کرامتینه، جمیع علی شیعه‌سینی، آخیر چرشنبه گئجه‌سی، حلوانین قبرینه زوار ائله! الهی سنی آند وئریریک پیلوووُن زولف پریشانینه، سن بیزیم اَلیمیزی خوروشون دامنیندن کم و کوتاه ائلمه!
یا غفار! خدایا خداوندا! سنه آند وئریریک پوسته‌نین دهانِ تنگینه، خورمانین خوش رنگینه، بیز اهل شبیستری مبارک یئددی لَوی‌نین شفاعتیندن محروم و بی نصیب ائلمه! الهی سنه آند وئریریک آبدوغ ایله قندابین پیلوو دوره‌سینین اطرافینده چکدیگی زحمته، او گئجه کی گئجه آروادا بیر هوش و باش کرامت ائیله، یاغ – دوگونو خراب ائدیب اوقاتیمی تلخ ائتمه‌سین! اوشاغی آغلییا- آغلییا قویوب قونشویا چوبوق چکمه‌گه گئتمه سین! ای آخیر چرشنبه گئجه‌سی یاتیب سحر تئزدن گئیینیب قوشلار زیارتینه گئدن خانیملار؛ آمین دئیین!
ای چهل یاسین سویو کیمی گندوو سویونو استعمال ائدیب مرامینه ناییل اولانلار اوجادان آمین دئیین! خدایا پروردیگارا سنه آند وئریریک کوچه‌لریمیزین زیغینا، حاماملاریمیزین کثافت‌لیگینه، جاوانلاریمیزین قویدوغو بیغینا، سن بو یالانچی موسلمانلارین ایمانینی کامیل ائله! ای اون تومنه یوز تومن موعامله آلانلار. ای ائوین باغین گیروو قویانلار؛ آمین دئیین!
الهی سنی آند وئریریک دولتلی‌لریمیزین توخلولوغینا و فقرامیزین چوخلوغونا، خیروو سویونون یوخلوغونا، یا بیزی اؤلدور طلبکارلارین یاخاسینی قورتار، یا طلبکاری اؤلدور بیزیم یاخامیز خلاص اولسون! ای آرپا چؤرگینی بیربیرینین الیندن قاپانلار، ای سویوق یارما آشینا حسرت قالانلار؛ آمین دئیین!
الهی سنه آند وئریریک تومنی اون شاهینا حوجت یازان موللالارین قلم دواتینه، استامبولچولارین براتینه، تیفلیسچی‌لرین مناتینه، بو نذر صاحیبی‌نین امواتینه آخیرتده نئینییم گونو گؤسترمه! ای بیر کاغاذ لئره وئریب، بیر جوت جوراب آلیب آیاغینا سوخانلار، یاتمیسیز یا بنگ آتمیسیز؟! اوجادان آمین دئیین!
ای نذر صاحبی آللاه گؤروم سنین پوللاریوی فالچی‌یا، ایلانچی‌یا قیسمت ائله‌مه‌سین! ای باجیلار آللاه فالچیلاری سیزه و سیزی فالچیلارا چوخ گؤرمه‌سین! اوجادان آمین دئیین! جناب حاجی آللاه نذیریوی قبول ائله‌سین! سنین کی الیندن سو سووارماق و جنازه‌یه یاپیشماق و خیر و شرده ایشله‌مک گلمز، پس آللاه سنین یانیندا یاتان کاسیبین عؤمرونه برکت عطا ائله‌سین! سنه ده بیر اؤلوم وئرسین تا بئش اون کاسیب فووتوندان خئییر گؤرسون! ای دؤولتلی‌لرین خئیراتیندا آشاغا باشدا اگله شیب دویون قارین پیلوو یئینلر اوجادان آمین دئیین! ای موللا قورخوسوندان ساققال قویوب و باش قیخدیرانلر ؛ آمین دئیین! ای اوستاد استامبولچو قارداش نه یاپدین گلدین وطنه اولدون اَتَنه ؟! اگر ننه‌ن جاری دی، سنین عؤمرون یاری دی. ای جمیع علی شیعه‌سین موردار و اؤزین پاک بیلن جاری، اؤلدورسون سنی تاری ؛ آمین دئیین!
خدایا خداوندا بار پروردیگارا بیر سؤز دئیه‌جگم آجیغین گلمه‌سین. اولو کی یادیندان چیخا، سن بو نذر صاحیبی‌نین قدیم اؤلنلرینه و جدید اؤلنلرینه رحمت ائله! علی‌الخصوص ایکی یوز دوخسان دوققوز ایل بوندان قاباق آخشاما اوچ ساعات قالاندا قایناناسی توکذبان خالا کی باش تیره خاکه چکیب، اونا رحمت ائله و اوندان یاخچی متوجه اول! جان سنین، جان توکذبان خالانین. آمین دئین لال اؤلمیه‌سن. الهی سنه آند وئریریک بو نذر صاحیبی نین بوردوغو گؤله لره و چیخارتدیغی گؤله لره اولا بوتون باغ صاحبلرینی بونون شریندن محافظت ائله و ثانیاً حلال کسبینه برکت عطا ائله! ای باغینا هفته ده قاپی آلانلار، ای آلتی آی زحمت چکیب حاصیلده الی بند اولمویانلار ؛ آمین دئیین! آمین یئددی پیئغمبرین آدی‌دیر! اوجادان آمین دئیین.
الهی سنه آند وئریریک گیرده‌کانین گیرده‌لیگینه، فیندیغین خیردالیغینا، سیسبَگین قبیرستانلیغینا، زیبیل تؤکنلرین باشین قویوب آیاغینا یامان داش وورما. ای اییده‌نی یئییب چورده‌گین حصیر آلتینا سوخانلار، ای بورنونو اتگی ایله سیلنلر، ای پیرپیسلی کیمی دونبالانلار، مبادا آللاهین بئیتینده سیزدن بیر حادیثه بروزه گله، هر ایکی دونیاده روسیاه اولاسیز؛ قالخین اوجادان آمین دئیین. به به طاغدان دا بیر نذیر وئردیلر، ای باجی بیلمیرم موسلمانسان یوخسا کافیرسن، بوینووا قیزیل تاخیرسان، نامحرم‌لره باخیرسان، الهی سنه آند وئریریک اوجو بینیغونون [خیتنه‌چی] قددینه و تضالینین مددینه، بو آروادین جددینه جنات عدنده یئر کرامت ائله! اوجادان آمین دئیین! آمین دئینلرایله برابر.
الهی سنه آند وئریریک ریبانین [نوزول] موباحلیغینا، قوماربازلارین ساغلیغینا، فیرعونون آللاه‌لیغینا، کربلایی حسینقولو‌نون جراحلیغینا، بو نذیر صاحیبینی عصرین عزرائیل حکیملرینه و اداره‌لرینه مؤحتاج ائله‌مه! ای اوجادان آمین دئین سنی گؤروم وایقانلی‌نین، زولفعلی نین سوتینه راست گله‌سن. به به اوستا عباسعلی‌ده بیر نذیر گؤندردی، اوشاق اوجادان آمین دئنن. خدایا بار پروردیگارا سنی آند وئریریک مشهدی لوطفعلی‌نین ایشتهاسینین آزلیغینا، هئرو جعفرین کئفینین سازلیغینا و کربلای حسنعلی‌نین گؤزللیگینه، آغ میرزا محمدعلی آغانین سخنورلیگینه، بیره یوزمین بو دونیا بیره یوز مین آخیرتده اجر و عوض کرامت ائله. ای باشین اوستا عباسعلی‌یه قیخدیریب پول وئرمه‌ینلر ؛ اوجادان آمین دئیین! الهی سنه آند وئریریک گولشنین دیوارلارینا و ایمامزاده‌نین داغیلان توفاغینا، سن بو نذیر صاحیبینی سولطان بابانین قبرینه زووار ائله. ای بو نذیر صاحیبی گئت بو دره کوچه‌سینده کی پیر مطلبیوی وئرسین، حسین بابا؛ کمریوی باغلاسین، قیشین توته توت وقتینده مسجیدین مناره‌سینده اذان دئیه‌سن! ای ایمامزاده قاپیسینه قندیل باغلییان باجیلار؛ اوجادان آمین دئیین! الهی سنه آند وئریریک موللامئده‌لی آخوندون قبرینه، پادشاه اسلامین تیغ بی دریغینی اعدایه قاطع و بوررا ائله. اوجادان آمین دئیین. الهی بو عمی کی آدینی تانیمیرام منه پول ایلتیفات ائله‌دی. ای عمو آللاه قادانی بالانی، عقرب ایلانی، مامیللی ماتانی، یانیندا یاتانی، رحمتلیک آتانی، یئرین گؤیون بلیاتیندان محفوظ ائله‌سین!
