آذربایجان تورکجه‌سی و بیلیم‌دیلی
رامین جبارلی

هر بیر دییشیم، دیلده اؤز عکسینی تاپیر. ایستر دوغال(طبیعی) دییشیم، ایستر اینسانلارین صونعی شکیلده ائتدیکلری دییشیم‌لر، دیللرده یانسیییر. سون یوز ایللیکلرده تئکنولوژیک و قاورامسال(قاورام: مفهوم) گلیشیم ایره‌لیله‌دیکجه، اینسانلار، احتیاج اولدوغوندا داغ‌لاری دلیب تونئللره یول آچدیغی، دمیری اریدیب ایسته‌دیک‌لرینی دوزلتدیک‌لری کیمی، دیلده ده ال آپاریب دییشیکلیک‌لر وئریرلر. یئنی قاوراملار، یئنی سؤزجوک‌لره احتییاج دوغورور. بو اوزدن دونیادا دییشیمین سورعتی آرتدیغی کیمی، یئنی سؤزجوک‌لری اورتایا چیخارما سورعتی ده آرتماق مجبوریتینده‌دیر. بیلیم، تئکنولوژی، فلسفه و هر دوغولموش یئنی کؤرپه قاورام اوچون بیر آدین گرکلیلییی اورتایا چیخیر.
تاسوفله بیزیم دوروموموزدان دولایی دیلیمیزده یئنی قاوراملاری قارشیلاماق باخیمیندان جیدی چتینلیک‌لرله اوز- اوزه‌ییک. بیر طرفدن هر هانسی دیل قورومونون اولماماسی، باشقا طرفدن ده آرازین او تایینداکی دیل قورومونون بو مؤوضوعلا باغلی آددیملارین یوخ درجه‌ده اولماسی، بیزیم چتینلیگیمیزی داها دا آرتیرمیش اولور. واختییلا “لاچین درگی‌سی”نین “دیل” (بیلیم ‌دیلی، معیار دیل) اؤزل سایی‌سیندا، بیر سیرا یازارلارین او جومله‌دن سید حیدر بیات، همت شهبازی، ابراهیم ساوالان، دکتر ایشیق سؤنمز، محمد صوبحدل، هادی قاراچای، اسدالله مردانی، حمید قرایی و بیر سیرا باشقا یازارلارین دیل و اؤزل اولاراق  بیلیم‌دیلی ایله باغلی فیکیرلرینی یایینلامیشدیق. آذربایجانین فرقلی بؤلگه‌لریندن اولان بو یازارلارلا بیرگه قاشقای یازاری اسدالله مردانی‌نین ده دوشونجه‌سینی اؤیرنمیش اولدوغوموز‌ اؤزل سایی، بیلیم دیلی مسئله‌سی ایله باغلی فرقلی و اورتاق دوشونجه‌لری اؤیرنمک باخیمیندان اؤنملی ایدی.
آذربایجان تورکجه‌سینده‌کی بو چاتیشمازلیغی آرادان قالدیرماق اوچون آذربایجان تورکجه‌سینه داها یاخین اولان تورکیه تورکجه‌سینین تجروبه‌سینی اؤیرنمه‌ییمیز اولدوقجا اؤنملیدیر. بو اوزدن ده بو یازیدا تورکیه‌ده‌کی تورک دیل قورومونون بیلیم‌دیلی و تئرمینلر حاقیندا ائتدیکلرینین اوزرینده دورماغی یارارلی حساب ائدیرم.
تورکیه تورکجه‌سیندن نئجه تئرمین آلا بیله‌جه‌ییمیز حاقیندا دوشوندوک‌لریمی اورتایا قویمادان اؤنجه، ایستر عوثمانلی دؤنمی، ایستر تورکیه‌نین جومهوریت دؤنمینده بیلیم‌دیلی ایله باغلی اولان گؤروش‌لرین تاریخی سوره‌جی و تئرمین تؤرتمک یوللارینی گؤزدن کئچیرمکده فایدا وار.
تاریخی سورج
15-نجی و ۱۶-نجی یوز‌ایللیک‌لرده آوروپا بؤیوک دوشونسل دییشیمه اوغرادی. رونئسانس، آوروپادا بیلیم و صنعت ساحه‌لرینه عایید قاوراملارین تئرمینلشمه‌سی مسئله‌سینی بیر سورون اولاراق اورتایا قویدوسا، تنظیمات دا عوثمانلینی عئینی سورونلا قارشیلاشدیردی. سورعتله دییشن بیلیم ساحه‌لری ایله بیرلیکده فن و سوسیال‌بیلیم‌لر(علوم اجتماعی) ده دییشدییی اوچون، یئنی قاوراملارین آدلاندیریلماسی آرتیق بیر ساحه حالینا گلدی. “تئرمینولوژی” آدلاندیریلان بو ساحه، دییشیم سورعتی ایله آیاقلاشماقدان باشقا یولو یوخ ایدی. ۱۸۳۹-نجو ایلده تنظیمات فرمانی وئریلدی. تنظیمات فرمانینا قدر هر هانسی بیر یئنی‌لشمه حرکتی سارای و سارای اطرافینا قیسیتلی اولسا دا، تنظیماتدان سونرا بو حرکت گئنیشلندی. حؤکومت، اوردو و آیدینلار باتیلی‌لاشما یؤنلو اولدوقلاری اوچون یئنی‌لشمه‌یه اورتام داها حاضیر ایدی.
دییشیم‌لر، عوثمانلینی آختاریش مجبوریتینده قویموشدو. تنظیماتدان سونرا فرانسا اؤرنه‌یی عوثمانلی‌نین دیقت مرکزینده اولموش. ایستر قوروملار، ایستر بیلیم آلانلاریندا، ایستر اؤیرنجی گؤندرمک اوچون سئچیله‌جک اؤلکه وارییدیسا، او اؤلکه‌نین آدی فرانسا ایدی. بیر سیرا آلانلاردا بعضن اینگیلته‌ره، آلمانیا کیمی اؤلکه‌لر اؤرنک آلینسا دا فرانسا اؤرنه‌یی باسقین بیر اؤرنک ایدی.
اساسن فرانسیجا آراجی‌یلا یئنی قاوراملارلا تانیش اولان عوثمانلی آیدین‌لاری، بزک و اؤیمه ایفاده‌لری ایله دولو بیر دیلله یئنی قاوراملارین قارشیسیندا اولدوقجا عاجیز ایدیلر. قاورام‌لاری قارشیلایاجاق سؤزجوک‌لره اولان احتیاجی چوخ یاخشی آنلاماغا باشلادیلار. شیناسی، نامیق کامال، ضیا پاشا کیمی عوثمانلی فیکیر آداملاری ایله باشلایان بو دوشونجه سونرالار داها چوخ گلیشدی.
فرانسا بیلیم قوروم‌لاری بیر اؤرنک آلیناراق بیر چوخ قوروملار یارانسا دا، او قوروملارین بیر چوخو اوزون عؤمورلو اولمامیش. فرانسا آکادئمیسی اؤرنک آلیناراق ۱۸۵۱-نجی ایلده یارانان “انجومن دانیش” بیلیم دونیاسییلا آیاقلاشا بیلمه‌دییی اوچون ۱۱ ایل سونرا قاپانمیشدیر. ۱۸۶۱-نجی ایلده قورولان “جمعیت علمیه عوثمانیه”نین ده عؤمرو چوخ سورمه‌میشدیر. دؤرد جیلدی ایشیق اوزو گؤرن “مجموعه فنون” آدلی یایین اورقانی دا بیلیم ساحه‌سینه گیریشه بیلمه‌میشدیر. بو اورقان، آخوندزاده‌نین لاتین الیفباسینا اساسلانان الیفبا اؤنری‌سینه منفی باخیش بیلدیرن اورقاندیر.
مسئله جیدی‌لشدیکجه چؤزوم یوللاری اؤنه‌رنلر دوشونجه‌لرینی اورتایا قویماغا باشلامیشلار. مسئله‌نی حل ائتمک اوچون گؤستریلن یول، ایلک باشدا تورکجه سؤزجوک‌لر یاراتماق اؤنریسی‌یله باشلامامیشدیر. اؤنری وارسا دا عوثمانلیجا تئرمین دوزلتمک اؤنریسیدیر. تنظیمات دؤنمینین دوشونرلریندن اولان علی سواوی(۱۸۷۰- ۱۹۳۳ Ali Suavi:) باتی کؤکنلی سؤزجوکلره عربجه قارشیلیق تاپماق یئرینه،اونلاری اولدوغو کیمی دیله گتیرمه‌یین طرفداری اولموش. باتی دیللرینده اورتاق اولان تئرمین‌لرین ده یئرینه عرب دیلینین ایمکانلاریندان یارارلانیب تئرمین دوزلتمه‌یه قارشی چیخانلاردان بیری ده دیل‌بیلیمچی(دیلچی)، سؤزلوکچو شمس‌الدین سامی اولموشدور.
عوثمانلیجا تئرمینلر، داها چوخ عربجه کؤکلردن عوثمانلیجانین قوراللارینا اویغون بیر شکیلده دوزلدیلمیشدیر. بو تئرمینلر ساده‌جه عوثمانلی بیلگین‌لری اوچون آنلام داشیماقدایمیش. تئرمینلرین کؤکلری عرب دیلیندن اولسا دا، بو تئرمینلر عربلر اوچون آنلامسیز گله بیلردیلر. اؤرنک اوچون “مشروطیت” تئرمینی عثمانلیجایا عاید بیر تئرمیندیر. سونرالار دا عوثمانلیجادان فارسجایا کئچن بو تئرمین کؤکو عربجه اولسا دا عوثمانلی‌ تئرمینی ساییلماقدادیر. تئرمینلرین کؤکلرینین عربجه اولماسینا باخمایاراق، بو تئرمینلر، ایندیکی تورکیه تئرمین‌لرینین کئچمیشده‌کی بیر آشاماسی اولاراق دوشونولور.
عوثمانلی مشروطیت دؤنمینده دوزلدیلن تئرمین‌لرده ده، عربجه‌چیلیک داها چوخ قاباریقدیر. اؤرنک اوچون ریضا توفیق-ین یازدیغی “مفصل قاموس فلسفه” ده عربجه‌یه اساسلانان تئرمینلرله دولودور.
19-نجو یوز‌ایللیگین سونو، ۲۰-نجی یوز ایللیگین باشلانیشیندا دا تئکنیک و سوسیال بیلیم‌لرله ایلگیلی تؤره‌دیلن بیر چوخ تئرمینی گؤرمکده‌ییک. بو تئرمین‌لردن اؤرنک اولاراق بونلاری سؤیله‌یه بیلریک: “مبحث ‌الحجیرات”(Fr. Cytologie، فارسجا: یاخته‌شناسی)، “مجموعه‌ نباتات”(Fr. Flore،بیتکی‌لر)، “غایه‌ خیال”-(ایدئال)، داها سونرا “غایه ‌‌خیال” یئرینه “مفکوره”(Fr. ideal).
تنظیماتدان بو یانا عربجه و فارسجا کؤکلره دایانان تئرمینلرله بیر بیلیم‌دیلی قورمایا چالیشان عوثمانلی آیدینلارینین بو چالیشمالاری آراسیندا تورکجه کؤکلرله تئرمین دوزلتمک کیمی بیر چالیشما ایله قارشیلاشمیریق.
تورک بیلیم و دوشونجه حیاتینین دؤنوش نؤقطه‌سینده اؤنملی بیر یئری اولان ضیا گؤکالپ(۱۸۷۶- ۱۹۲۴)، تئرمین مؤوضوعسونداکی دوشونجه‌لرینی “تورکچولویون اساسلاری” آدلی کیتابیندا یازمیشدیر. “لیسانی تورکچولویون عومده‌لری” باشلیغی آلتیندا سیرالادیغی مادده‌لرین بئشینجی مادده‌سی تئرمینلر حاقیندادیر. ضیا گؤکالپ‌ین دیل حاقیندا اؤنه سوردویو اساسلار، جومهوریت دؤنمینده‌کی تئرمین اوزرینده چالیشمالارین تملینی قویموشدور.
تئرمینلرین تورکجه‌لشدیریلمه‌سی تورکجه‌چیلیکله بیر باشا ایلگیلیدیر. بو اوزدن بیلیم‌سل یاناشما بیرگه سیاسی گؤروش ده بللی درجه‌ده تئرمینلرین تورکجه‌لشدیریلمه‌سینه تاثیر ائدن عامیللردن حسابلانمالیدیر. جومهوریت، دؤنه‌می تئرمینلرین تورکجه‌لشدیریلمه‌سی باخیمیندان اولدوقجا اؤنملیدیر. ۱۹۳۲-نجی ایلده تورک دیل قورومو قورولدوقدان سونرا تورکجه کؤکلردن اولدوقجا چوخ تئرمینلر تؤره‌دیلمیشدیر. تورک دیل قورومو، قورولدوقدان اون ایل سونرا، اولدوقجا گوجلو بیر تئرمین و سؤزلوک یایین مرکزینه چئوریلدی. بو یئنی تئرمینلری توپلوم و بیلیم اوجاقلاریندا یئرینده اوتورتماق اوچون ائییتیم باخانلیغی‌نین(ائییتیم باخانلیغی: وزارت آموزش پرورش) امه‌یی بؤیوک اولموش.
تورک دیلینده تئرمین یاراتما دوشونجه‌سینی قبول ائتدیکدن سونرا تورک دیل قورومو، تورکجه‌نین سؤز وارلیغینا یؤنلیب، بو قایناقلاردان یارارلانمالی اولدو. بونون اوچون ده اوزمان‌لار، بیر سیرا ساحه‌لری آراشدیرمیش، تئرمین تؤرتمک اوچون بللی یؤنتملردن یارارلانمیشلار.
تئرمین تؤرتمک یوللاری و قایناقلاری
1.آنولوژی، آندیریش، اؤرنکسه‌مه و یا یاراشدیرما دئیه بیله‌جه‌ییمیز یؤنتمله سؤزجوک و تئرمین تؤرتمک: بیر چوخ دیللرده بو یؤنتمله سؤجوک تؤره‌دیلمیشدیر. علی شیر نوایی محاکمه‌اللغتین کیتابیندا “بئیت” یئرینه “دئییت” یازماسی بو مئتودون بیر اؤرنه‌ییدیر. باشقا اؤرنکده، “ایماژ”(Fr. image) سؤزجویونه باخیب تورکجه‌نین “ایم” آدیندان “ایمگه”نی دوزلتمه‌یی سؤیله‌مک اولار. “تئرمین” یئرینه “تئریم”(درمک-دن دوزلدیلمیش) سؤزونو یاراشدیرماق دا بو یؤنتمله اولموشدور. فرانسیزجا اولان Patriarcal، matriarcal اوچون ارک(قووت، گوج)-دن یارارلاناراق “آتا + ارکیل” ،”آنا + ارکیل” ده بو یؤنتمدن یارارلانماغین نتیجه‌سینده اورتایا چیخمیشدیر.
2.سؤز دوزلدیجی شکیلچی‌لرله آد و کؤکلردن تئرمین تؤرتمک: بو یؤنتمدن داها چوخ یارارلانمیش‌لار. اؤرنک اوچون ائله “تؤرتمه” (تؤرت+مه)تئرمینی ۱۹۴۰-نجی ایللردن سونرا ایشتیقاق آنلامیندا دیلده یایقین اولماغا باشلامیشدیر. بو یؤنتمله آدلار، کؤکلر و اک‌لرین ایشله‌وینه(ایشله‌و: کارکرد) اویغون بیر شکیلده یئنی سؤزجوک و تئرمینلر تؤره‌دیلیر.
3.سؤزجوک بیرلشدیرمه یولویلا تئرمین تؤرتمک: بیر سؤزجوکله قارشیلانماسی مومکون اولمادیغی حالدا بو یؤنتمدن یارارلانیلیر. بو یؤنتمده ایکی سؤزجویو بیرلشدیرمکله قاورام اوچون اویغون قارشیلیق تؤرتمه‌یه چالیشیلیر. بیلگی‌سایار، وار‌اولوش کیمی اؤرنکلری سیرالاماق مومکوندور.
4.سؤزجوک تورلرینی(نؤوعلرینی) دییشدیرمه: بو یؤنتمده بیر سیرا قاوراملاری قارشیلاماق اوچون سؤزجوکلرین تورلری دییشدیریلیر. اؤرنک اوچون فعل اولان سؤزجوکدن صیفت اولاراق یارارلانیلیر. تورپاق بیر آددیر. “تورپاق دام” سؤز‌بیرلشمه‌سینده ایسه “تورپاق” آد دئییل، صیفت شکلینده ایشله‌نیر. بونون ترسی ده باش وئره بیلر. یعنی صیفت اولان آد اولاراق ایشله‌نه بیلر. بئله‌جه دیلده یئنی سؤزجوک و تئرمین‌لر تؤرتمک ایمکانی گئنیشلنمیش اولور.
5.عومومی دیلده اولان سؤزجویو تئرمین‌لشدیرمک: بو یؤنتمده گئنل دیلدن قاوراما اویغون سؤزجوک آلینیب تئرمین‌لشدیریلیر. اؤرنک اوچون آغیزدا اولوب، آناتومی‌یه عایید اولان “دیل” سؤزجویو، دیل‌بیلیمچی‌لیک(دیلچیلیک)ده آناتومیده اولان آنلامدا دئییل. “آیاق” سؤزجویونون تورکیه تورکجه‌سینده ۱۵-ه یاخین آنلامی وار. فرقلی آنلاملارینی گؤز اؤنونه آلاراق ادبیات، جوغرافیا، ریاضیات کیمی ساحه‌لرده بو سؤزجویو تئرمینلشدیرمیشلر. “بوغاز” ،”کؤک” و “گوج” کیمی سؤزجوکلری ده سیرالاماق مومکوندور.
6.خالق آغزیندا اولان سؤزجوکلردن سئچیب تئرمینلشدیرمک: تورکیه‌ده جومهوریت دؤنمینده بو یؤنتمدن یارارلانمیشلار. تورکیه دیل‌بیلیمچی‌لرین یازدیغینا گؤره بو یؤنتمدن چوخ دا یارارلانا بیلمه‌میشلر. یارارلانا بیلمه‌مه‌لرینین سبب‌لری ایچینده ایسه بو ساحه‌نین چوخ گئنیش ساحه اولدوغو و آغیزلاردا اولان سؤزجوکلرین کؤکونو اؤیرنمه‌یین چتین‌لیگینی قئید ائتمیشلر. “کؤکن” سؤزجویو، خالق آغزیندان گؤتورولوب تئرمینلشدیریلن بیر سؤزجوکدور. کؤکن(Origin- کؤک) سؤزجویو، اورتا آنادولودا، خالق آغزیندا “قووون، قارپیز کیمی بیتکی‌لرین تورپاق اوستونده یایینلان بوداقلاری” آنلامیندادیر. کؤکن سؤزجویوندن “کؤکن‌بیلیمی”(ائتیمولوژی) تئرمینی ده تؤره‌دیلمیشدیر. فلسفه تئرمینلرینده “جؤوهر” آنلامیندا اولان “تؤز” تئرمینی ده خالق آغزیندان آلینمیشدیر.
7.تاریخی تورکجه متن‌لردن سؤزجوک آلماق: تورک دیل قورومو قورولدوقدان سونرا “عومومی مرکز هئیتی”نین آلدیغی قرارا گؤره ۷۵ نفرلیک بیر قروپ تورکجه تاریخی متنلر اوزرینده چالیشماغا باشلامیش. بو چالیشما نتیجه‌سینده تخمینن ۱۵۰ اسکی سؤزلوک و یازیلی اثرلرده اولان سؤزجوک‌لری چیخاریب سیرالامیشلار. بو متن‌لر آراسیندا تاریخی دؤنم‌لرده قلمه آلینمیش دیوان، سؤزلوک کیمی اثرلرله بیرگه دینی متن‌لر ده اولموشدور. ایستر باتی، ایستر دوغو تورکجه‌سینده اولان متن‌لر اوزرینده چالیشیلسا دا، تئرمین و سؤزجوک آلماق مسئله‌سینده داها چوخ آنادولودا یازیلان متن‌لره اوستونلوک وئریلمیشدیر. اؤرنک اوچون سئچیم، کونوک(قوناق آنلامیندا)، یوزییل(عصر)، “شاهید” آنلامیندا اسکی متنلرده چوخ گؤزه چارپان و ایندیکی حوقوق تئرمینی حالینا گلن “تانیق” تئرمینینی ده سؤیله‌مک اولار. بو سیرایا اوران(نسبت)، یانیت(جواب)، نسنه(شئی)، گؤرکم، بیلگه، ارک و اردم کیمی سؤزجوکلری ده آرتیرماق مومکوندور.
8.چاغداش تورک لهجه‌لریندن یارارلانماق: آذربایجان تورکجه‌سی ایله تورکیه تورکجه‌سینده تخمینن عئینی زاماندا تئرمین مسئله‌سی اوزرینده چالیشیلمایا باشلانمیش. ۱۹۲۰-نجی ایللرده باشلانان بو چالیشمالارین نتیجه‌سینده اورتایا چیخان اثرلر، ۱۹۳۰-نجو ایللردن اعتیبارن یایینلانماغا باشلامیش. اؤرنک اوچون ۱۹۳۲-نجی ایلده باکی‌دا “فلسفه تئرمینلری” یایینلانمیش. اؤزبک‌لرده ایسه ۱۹۳۴-نجو ایلده یایینلانان تئرمین سؤزلویو واردیر.او دؤنملرده یایینلانان تئرمینلر آراسیندا تورکیه تورکجه‌سینده فرانسیزجا تئرمینلر چوخ قاباریق اولدوغو کیمی، آذربایجان تورکجه‌سی و سووئت ایچینده تورک دیللی جومهوریت‌لرده ایسه عربجه، فارسجا و قایناغی لاتینجا، یونانجا اولان سؤزجوکلرین فرانسیزجا، روسجا یولویلا آذربایجان تورکجه‌سینه کئچمیش بیر چوخ سؤزجوکله قارشیلاشیریق. ان آزی باتی تورکجه‌سینده تئرمینلری عئینی‌لشدیرمک مومکون گؤرونسه ده سیاسی سبب‌لردن دولایی ایستر تورکیه، ایستر آذربایجان جومهوریتی طرفیندن بو آنا قدر هر هانسی بیر آددیم آتیلمامیشدیر. بو اوزدن ده باتی تورکجه‌سینده بئله، بعضن آذربایجان تورکجه‌سییله تورکیه تورکجه‌سی آراسیندا عئینی قاورامی قارشیلاماق اوچون فرقلی دوروملارلا قارشیلاشیریق. بعضن ایکی اؤلکه‌ده بیر قاورام اوچون عئینی تئرمین، بعضن ایکی فرقلی تورک کؤکنلی تئرمین یازیلماقدادیر. اؤرنک اوچون ایختیصار آنلامیندا “قیسالتما” و “جریان” آنلامیندا اولان “آخیم” سؤزجوکلری آذربایجانلا تورکیه‌ده عئینی شکیلده ایشلنسه ده، بیر سیرا قاوراملار اوچون فرقلی تئرمین و یا سؤزجوکلر واردیر. اؤرنک اوچون تورکیه‌ده تورکجه کؤکنلی”آلقی” سؤزجویونون آذربایجان تورکجه‌سینده قارشیلیغی یئنه تورکجه کؤکنکی “قاوراییش”دیر. عربجه اولان “ایستینطاق” سؤزجویو اوچون ده آذربایجان و تورکیه تورکجه‌سینده ایکی تورکجه قارشیلیق وار؛  تورکیه‌ده “سورقولاما”، آذربایجان تورکجه‌سینده ایسه “دیندیرمه” واردیر.
بیر سیرا تورکیه دیل‌بیلیمچی‌لرینین فیکرینه گؤره تورکیه تورکجه‌سی، اونا ان یاخین اولان آذربایجان تورکجه‌سیندن، بیر سیرا تورک کؤکنلی تئرمین‌لری آلمالیدیر. اونلارین دوشونجه‌سینه گؤره ده بو ایشین قارشیلیقلی اولماسیندا یارار وار.
دوشونجه‌لر، اؤنری‌لر
بو گون ایستر آذربایجان جومهوریتی، ایستر بو تای آذربایجاندا، تئرمین مسئله‌سینی حل ائتمک یولونو، عربجه فارسجا و یا باتی دیللرینده اولان تئرمینلری قوللانماقلا حل ائتمک فیکرینده اولانلار دا وار. تورکیه تجروبه‌سی، بو یؤنتمین تجروبه ائدیلمیش و اوغورسوز بیر یؤنتم اولدوغونو آیدینلاشدیریر.
تئرمین‌لری تورکجه‌لشدیرمه‌یی میلتچیلیکله باغلاماق یانلیش بیر دوشونجه‌دیر. تئرمینلرین آنا دیلینده اولماسی بیلیمین داها راحات منیمسنمه‌سی ایله بیرگه بیر چوخ موثبت ائتکیسی وار. یازی‌نین مؤوضوعسو فرقلی اولدوغونو اوچون بو حاقدا آرتیق یازماغی یئرلی گؤرمورم.
منجه، تورکیه‌ده‌کی تورک دیل قورومونون تجروبه‌سی بیزیم اوچون مومکون قایناقلاری آرتیرمیشدیر. ۱۹۲۰ و داها جیددی شکیلده ۱۹۳۰-نجو ایللرده تورکیه‌ده بیلیم‌دیلی مسئله‌سی ایله قارشی- قارشییا اولان بیلیم اینسانلارینین قایناقلاری، یوخاریدا سیرالانانلارا اساس‌لانیردیسا، بو گون آذربایجان بیلیم اینسانی اوچون بیرباشا بیلیم‌دیلی باغلی اولان داها بیر قایناق وار. بو قایناق، تورکیه‌ده فرقلی بیلیم ساحه‌لری اوچون حاضیرلانمیش تئرمینلردیر. طبیعی، بو تئرمینلر اولدوقلاری کیمی آلماقلا دئییل، دقیق سئچیمین سونوجوندا بیزیم اوچون یارارلی اولا بیلر.
تورک دیل قورومو اوزمانلاری، تئرمین‌لر تؤره‌دنده داها چوخ آنادولو بؤلگه‌سینده‌کی تورکجه‌دن یارارلانماغا اوستونلوک وئرمیشلر. بونونلا بئله تورکیه تورکجه‌سی ایله آذربایجان تورکجه‌سی، باتی تورکجه‌سیندن اولدوغو اوچون بو تجروبه‌دن یارارلانماق بیزیم اوچون ال‌وئریشلیدیر. شوبهه‌سیز بو سؤز، هئچ بیر تئرمینی آراشدیرمادان دیلیمیزه گتیرمک آنلامیندا دئییل. ایستر فونئتیک اولاراق، ایستر آنلام اولاراق دیقتلی اولماق لازیمدیر. اؤزللیکله “یالانچی ائش‌دیر” سؤزجوکلردن تؤره‌دیلمیش تئرمینلر، چاشدیریجی اولا بیلر. “یالانجی ائش‌دیر”،عئینی سؤزجوک اولدوقلاری حالدا، فرقلی آنلام داشییان سؤزجوکلره دئییلیر. بیزیم تورکجه ایله تورکیه تورکجه‌سی آراسیندا دا بو تیپ سؤزجوکلر واردیر. اؤرنک اوچون “شهرلشمه” آنلامیندا تورکیه‌ده اولان “کنت‌لشمه” تئرمینینی دیلیمیزه داشیماق آماجیمیزا اویغون آددیم ساییلماز. چونکی تام عکس آنلامدادیر.
آذربایجان بؤلگه‌لرینده خالقین آغزیندا اولوب سؤزلوکلرده یازیلمایان سؤزجوکلری توپلاماق هم دیلیمیزی، هم ده دیلیمیزده تئرمین تؤرتمه ایمکانلاریمینی گئنیشله‌در. ایندیکی آندا و گله‌جکده اورتایا چیخا بیله‌جک یئنی قاوراملارین آدلاندیریلماسی باخیمیندان دا بو اولدوقجا اؤنملیدیر.
بیر سیرالارینین دوشونجه‌سینه گؤره، تورکیه تورکجه‌سینده اولان تئرمینلردن دیلیمیزه گتیرمک، آذربایجان تورکجه‌سینین کیملیگینی اریتمه‌یه سبب اولاجاقدیر. منجه، بو دوغرو دوشونجه دئییل. اساس ایتکی، آذربایجان تورکجه‌سی‌ بیلیم دیلینه صاحیب اولمادیغیندا باش وئره بیلر. هر هانسی بیر یانسیلاماغا یول وئرمه‌دن، بللی قوراللار و پرینسیپ‌لرله دیلیمیزی گلیشمیش و تورکجه‌لشمیش بیلیم‌ دیلینه صاحیب بیر دیله چئویره بیله‌ریک.
قایناق‌لار:
–  GÖKBERK, Mecit, Değişen Dünya, Değişen Dil, Yapı Kredi Yayınları, stanbul, 2010
–  GÖKALP, Ziya, Türkçülüğün Esasları, Alter Yayınları, Ankara, 2010
–  ZÜLFİKAR, Hamza,Terim Sorunları ve Terim Yapma Yolları, T. D. K. Yayınları, Ankara, 2011
–  DİREKCİ, Bekir, GÜLMEZ, Mevlüt,(2012) Güney Azerbaycan Türkçesi ve Türkiye Türkçesi arasındaki Yalancı Eş Değerler, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı ۳۲, ۱۳۴-۱۵۴