مؤذن‌زاده‌نین آذانی, آذربایجان موغامینا عایید بیر اثردیر
فرهاد جعفری

صوبح اولدو  هر طرفدن اوجالدی اذان سسی

گویا گلیر ملائکه‌لردن قرآن سسی

بیر سس تاپانمیرام بونا بنزر قویون دئییم

بنزر بونا اگر ائشیدیلسیدی جان سسی

سانکی اوشاقلیغیم کیمی ننیمده یاتمیشام

لای لای دئییر منه آنامین مهربان سسی

سانکی سفرده‌یم اویالدیرلار کی دور چاتاق

زنگ- شتر چالیر کئچرک کاروان سسی

سانکی چوبان یاییب قوزونو داغدا نئی چالیر

رؤویا دوغور  قوزو قولاغیندا چوبان سسی

…

“اوستاد محمد حسین شهریار”

  ۱۳۳۴-ونجو گونش ایلینده ایران رادیوسوندان بیر  فرقلی آذان ائفیره چیخدی. بو آذان او گونه قدر  ایراندا وئریلن باشقا آذان‌لاردان بیر نئچه باخیمدان فرقلنیردی. او جومله‌دن بوتون آذان‌لار – چوخلو عرب موسیقیسی و بارماق ساییندان دا اولان بیر نئچه‌سی فارس (ایران) موسیقیسی اساسیندایدی.  بو یئنی آذانین مولیفی «اردبیللی حاج رحیم موذن » ایدی.

 او ۱۳۰۴ گونش ایلینده اردبیلین آدلیم  موذن‌لر عاییله‌سینده دوغولموشدو. اونون اؤز دئدیکلرینه اساسلاناراق گویا آذان وئرمک اونلارین عاییله‌سینده ۱۵۰ ایللیک سابیقه‌سی وار ایمیش. رحیم اوشاق ایکن مکتبخانادا میرزه عزیز آدلی بیر شخصین یانیندا قورآن کریم و موغام دستگاه‌لارینی اؤیرنمگه باشلاییر، نوحه خوانلیق و آذان وئرمگی ده اؤیرندیکدن سونرا آتاسی شیخ عبد‌الکریم ایله بیرگه اردبیل مچیدینده و ها بئله تالیش بولگه‌سینه‌ده نوحه خوانلیق ائدرمیش. آتاسی ۱۳۲۹- نجی ایله قدر ایران رادیوسوندا موناجات اوخویوب، آذان وئررمیش.  آنجاق بو ایلدن اعتباراً آتاسی  حیاتدان ویداعلاشندان سونرا او قوم شهرینده طلبه‌لیگی بوراخیب ایران رادیوسوندا آتاسی‌نین یئرینه آذان وئرمک مقصد ایله تهران شهرینه گئتملی اولور.  او دونیا شهرتی قازانمیش آذانینی ۵ ایل سونرا ایران رادیوسونون آلتینجی استودیوسوندا لئنته یازدیریر. حاج رحیمین دئدیکلرینه اساسلاناراق او آذانی یازییا آلینما زامانی بایاتی تورک موغامی‌نین بوتون شعبه‌لری و گوشه‌لرینده گزیشیر، نهایتده «آختاردیغینی تاپیب » دئیه تکجه روح الارواح گوشه‌سینده وئردیگی آذان آلینیر.

  حاج رحیم بو آذاندان سونرا چوخ یاشاییر، آنجاق اینقلابدان سونرا اوندان خبر توتان لار  تکجه «رحیم موذن انقلابین ایلک ایللرینده حیاتینی دگیشیب» سؤزونو دفعه‌لرله ائشیدیرلر. گویا یالنیز اونون عاییله‌سی و بیر نئچه یاخین یولداشلاری اونون دیری اولدوغونو بیلیرمیشلر. بو ایتگینلیک وضعیتی ۲۵ ایل داوام ائدیر. بو مودتده  رحیم موذن –ین دولانیشیغی چتینلیکله اولورموش و مالیه باخیمیندان او عاییله‌نین باشینی تهران مچیدلرینده موناجات و نوحه اوخوماقلا دولاندیریمیش و ایلده عاشورا گئجه‌سینده اردبیللی‌لر مچیدینده مجلیسی اولارمیش. نهایتده ایکی ایل حاج رحیم موذنین اؤلومونه قالمیش اوندان بیر سوراغ تاپیلیر و یئنی‌دن آدی دیللره دوشور. آنجاق تاسوفله آرتیق گئج اولموشدور و عؤمور بویو عزتله شرفله یوخسوللوق یوکونو بوینوندا داشییان حاج رحیمین ۸ ایل ایمیش کی خرچنگ (سرطان) خسته‌لیگی بوتون ووجودونو بوروموش ایمیش.

بو تمناسیز آذان وئرنی ایران رادیو و تلویزیونو طرفیندن مکه زیارتینه آپاریرلار. او حجّدن قاییداندان سونرا اوغلونون بو  وئردیگی سوالینی کی اورادا نه‌لر گوردون، «تکجه بونو دئییم کی گئتدیم  الله-ی گؤردوم، گلدیم» دئیه جوابلاندیرمیشدی. دئییلن‌لره گوره حاج رحیم هئچ بیر دفعه‌ده اوز خسته لیگیندن هئچ بیر کیمسه یه گیلئیلنمه‌میش، عکسینه اولاراق حیاتی‌نین سون دقیقه‌لرینه قدر خالقین دردلری ایله یاشامیش ایمیش. اوغلونون روایتینه اساسلاناراق او بیر دفعه خسته‌خانادا گؤروشونه گلن ارشاد وزیرینه بیر ۲۵۰۰ نفرلیک گنج‌لرین آدی سیاهیسینی ایچینه آلان کاغاذی گؤسترمیش و اونا خطاب اولاراق تاپشیرمیشدیر کی  «بو گنجلرین هامیسی‌نین موشکول‌لری وار  … ،  سیز کی وزیرسیز، اونلار صاباح پیس ایشلره دوغرو گئتسه‌لر بو ایشین تقصیری سیزین بوینوزدادیر … ، بو گنج‌لر مملکتین دردینه دَیَن انسانلاردیلار … اونلار اوچون بیر چاره قیلمالی سیز.»

بیر ائله حاج رحیمین آذانینی رئکلام ائدن رادیو تلویزیون مسئول‌لاری و بوتون دؤولت آدام‌لاری تکجه حاج رحیم ایله سون دقیقه‌لرده خاطیره‌لی شکیل‌لر چکدیریرلر، اونون خسته خانا و یاس مجلسیندن عاییله‌سینین بوینونا دوشن ۳۵ میلیون تومنلیک خرجدن – بورجدان هئچ بیر قیرانینی‌دا اؤده‌ین اولماییر. بئله‌لیکله حاج رحیم موذن یاشادیغی ۸۰ ایل شرفلی حیاتدان سونرا ۱۳۸۴ گونشده بو دونیایا گؤز یومدو ، آنجاق او زنگین بیر ارث قویوب گئتدی. ایندی تخمیناً ۶۰ ایله یاخیندیر کی موسلمان مملکت‌لرده اؤزللیکله ایراندا و آذربایجاندا اونون وئردیگی آذان موسلمانلارین اوره‌گینی اوخشاییر، بیر نئچه دقیقه اولموش اولسا دا دینله‌ییجی‌لرین روحونو بو مادی دونیادان اوزوب معنویات عالمینه باغلاییر.

  حاج رحیم موذنین وئردیگی آذان اؤز دئدیکلرینه اساسلاناراق بایاتی تورک موغامی‌نین روح‌الارواح گوشه‌سی اوستونده‌دیر. بایاتی تورک آذربایجان موغام‌لاریندان بیریسی و راست موغامی‌نین عاییله‌سینه باغلی اولان کیچیک حجملی بیر موغام دیر. بو موغام ایراندا و آذربایجانین جنوبوندا بو آدلا تانینیر، آنجاق آذربایجانین شیمالیندا بایاتی قاجار موغامی آدیله شؤهرت تاپمیشدیر. بو گون آذربایجاندا موغام ایفاچی‌لاری بو موغامی آشاغیداکی شعبه‌لر و گوشه‌لر ایله ایفا ائدیرلر:

• گیریش (برداشت) ، تمل(مایه) ، حسینی ، شکسته فارس ، زیل بایاتی قاجار، زمین خاره ، دوگاه ، روح الارواح ، ماورالنهر ، شاه ختایی ، بایاتی قاجارا اَیاق.

 آنجاق واخت‌ایله بایاتی قاجار و دوگاه موغام لارینین اوخونماسی دینی مضمون داشیدیقلارینا گوره و موناجاتدا ، آذاندا و مذهبی موسیقی‌لرده سسلندیگینه گوره(داها دوغروسو کومینیست‌لر باخیمیندان بو موغام لارین گئریچیلیک علامتی اولاراق) آذربایجاندا ساوئتلر (شوروی) حاکمیتی دؤورونده یاساق اولونموشدو. او دور کی بو موغام‌لارین تدریسی اون ایللر بویو موغام مکتب‌لرینده کئچیریلمیردی. آنجاق بو موغام‌لارین واخت‌ایله گؤزه‌ل و مهارتلی ایفاچی‌لاری اولوب. دئییلن‌لره گوره بایاتی قاجاری قدیم مغنی‌لردن متعلم متعلموو چوخ گؤزه‌ل شکیلده ایفا ائدرمیش. اوندان علاوه قولو عسگروو و باکیر هاشمیوو دا بو موغامی  مهارتله ایفا ائدنلر جرگه‌سینه داخیلدیرلر. بیزیم زمانه‌میزده بو موغام‌لاری اوستالیقلا ایفا ائدنلری آغاخان عبدالله یئو (بایاتی قاجار) و جانعلی اکبروو (دوگاه) دیر.

روح الارواح گوشه‌سی اوسته صادالاندیغی کیمی بایاتی قاجار موغامیندا و ها بئله راست موغامی عاییله‌سی‌نین باشقا بیر عوضوو اولان دوگاه موغامیندا دا مؤوجودور. بو گوشه بایاتی قاجار موغامیندا دوگاه و ماورالنهر شعبه‌لر و گوشه‌لری آراسیندا ایفا اولونور .دوگاه موغامیندا ایسه بایاتی قاجار و زمین خاره شعبه‌لری آراسیندا اوخونور. روح‌الارواح  عین حالدا گویا سون ایللره قده‌ر شور موغامیندا سماء شمس شعبه‌سی داخیلینده ده ایفا اولونارمیش. بو بیر حالدادیر کی فارس موسیقیسی‌نین روح الارواح گوشه‌سی بو آذانا هئچ بنزه‌میر. بئله‌لیکله حاج رحیم موذن وئردیگی آذانیندا بایاتی قاجار موغامی‌نین ایکی حیصه‌سیندن فایدالانمیشدیر: بایاتی قاجارین تملی/ مایه‌سی و روح‌الارواح گوشه‌سی.

او آذانی باشلاماقدان اونجه قورآن-ین اسری سوره سی ۱۱۱-ینجی آیه‌سینی «توکلتُ علی الحی الذی لا یموت و الحمد الله الّذی لم یتّخذ صاحبه و لا ولداً ولم یکن له شریک فی الملک و لم یکن له ولی من الذلَ و کبّره تکبیراً»  بایاتی قاجارین مایه سینده اوخویور. آرتیرمالی‌ییق کی بو موسیقی حیصه‌سینه / بایاتی قاجارین مایه‌سینه تکجه آذربایجان موغام موسیقیسینده راست گلمک اولور. فارس موسیقیسی‌نین بایاتی تورک دستگاهیندا بو موسیقی حیصه‌سی مؤوجود دگیل. یئری گلمیشکن خاطیرلاتماق لازیمدیر کی بوگون آذربایجان موغام موسیقی‌سینده بو موسیقی پارچاسی بایاتی قاجار موغامی‌نین مایه‌سی/تملییندن علاوه، عین حالدا شور موغامیندا «شور – شهناز» شعبه‌سیندن سونرا و ها بئله دوگاه موغامیندا بو موغامین مایه سیندن سونرا  اوخونماقدادیر.

حاج رحیم موذن بو قورآن آیه‌سینی بایاتی قاجارین مایه‌سینده اوخودوقدان سونرا ایسه «الله اکبر» دن روح‌الارواح گوشه‌سی اوستونده گزیشمگه باشلاییب، بو گزیشمه‌لری، آذربایجان موغامینا مخصوص اولان موختلیف خیردالیقلار، بوغازلار و زنگوله‌لر واسیطه‌سی ایله داوام ائتمکله برابر نهایتده «حی علی الصلاه» – ین بیرینجی جومله‌سینده ان زیل پرده یه یوکسلیر. سونرا «لا اله الا الله» دان «الله اکبر»-ه دوغرو ، گئتدیکجه یاواش ملود ایله سونونجو «الله اکبر» ده روح الارواحا اَیاق وئریلیر و نهایتده آذان سونا چاتیر. بئله لیکله روح الارواح گوشه‌سی ایله الله اکبردن باشلانان آذان یئنه‌ده همین گوشه واسیطه‌سی‌ایله الله اکبرده بیتیر. بو حساب‌لا حاج رحیم موذنین آذانی آذربایجان موغام لاریندان اولان بایاتی قاجار موغامی‌نین مایه شعبه‌سی و روح الارواح گوشه سی اوزرینده قورولموشدور.

 بورادا  بئله بیر سوالین یئری وار کی بو آذان بایاتی قاجار موغامی اوزه‌رینده‌دیرسه بس نییه اونون بوتون شعبه‌لری و گوشه‌لری بو آذاندا ایفا اولونمور؟ و نهایتده نییه مایه‌دن بیر دفعه‌لیک روح‌الارواح شعبه‌سینه کئچرک موغام ایفاچیلغی‌نین قایدا – قانونلاری پوزولور؟ بو سوالی بئله جاوابلاندیرماق اولار کی قورآنی صوت ایله اوخوماقدا، نوحه‌خوانلیقدا، موناجات اوخوماقدا و بو کیمی مذهبی موسیقی نؤوع‌لرینین قورولوشو موغام‌لار و دستگاه‌لار اساسیندا دگیل. باشقا سؤزله دئسک بورادا موغام یا دستگاه آنلاییشی یوخدور و موغامین بوتون شعبه‌لری و گوشه‌لری بیرلیکده اوخونمور، بلکه ده بورادا شعبه‌لر و گوشه‌لر هر بیریسی تکلیکده اوخونورلار میثال اوچون ، زمین خارا ، افشاری ، حیجاز و … . حتی قورآن اوخوماقدا عرب موسیقیسی نین بیر نئچه موسیقی شعبه‌سی اؤنملی رول اویناییر و بوتؤولوکده تلاوت‌لر بو شعبه‌لر اساسیندا اولور «صُنَع بِسَحَر »: صبا ، نهاوند ، عجم ، بایات ، سئگاه ، حیجاز ، رست یا راست و گاهدان چاهارگاه. بورادا بونلارین هر بیریسی‌نین شعبه اولمالارینا باخمایاراق هر بیریسی بیر دستگاه ساییلیر و اوچ موختلیف پرده ده اوخونور : قرار ، جواب ، جواب جواب و بئله ده آدلاندیریلیر: قرار صبا ، جواب صبا ، جواب جواب صبا. بو بولوملرین آراسیندا بعضی کیچیک گوشه‌لر ده اوخونور. بو سیستمی آذربایجان موغامی قورولوشو ایله قیاس ائتدیکده «قرار»؛ دانیشیق تونالیته‌سی ایله اوخونان پرده لر  دئمکدیر و داها دوغروسو «مایه/تمل» ایله عینی‌لشدیریلیر. «جواب» اورتا پرده لرله و «جواب جواب» ایسه زیل پرده لرله اویغون گلیر. بو آذاندا ، آذاندان اؤنجه بایاتی قاجار مایه‌سینده اوخونان قورآن آیه‌سی قورآن تلاوتینده «قرار»لا و ها بئله روح الارواح اوستونده اوخونان آذانین بوتؤولوگو «جواب جواب»لا عینی‌لشدیریلیر. بو آرادا  تکجه بیر استثنا مؤوجود دور. او دا بو دور کی قورآن تلاوتینده جواب و جواب جواب مئلودی باخیمیندان قرار-ین تکرارلانماسیندان عیبارتدی. حال بو کی بورادا بایاتی قاجارین مایه‌سی ایله روح الارواح فرقلی مئلودی‌لره مالیکدیرلر.

بئله لیکه بو نتیجه‌نی چیخارماق اولار کی حاج رحیم موذنین وئردیگی آذانین موسیقیسی بایاتی قاجار موغامی اوزه‌رینده اولدوغونا باخمایاراق، اونون ایفاچیلیق طرزی و قورولوشو  چوخلو قورآن کریمین تلاوتی سیستمینه بنزه‌ییر. اونا گوره  بو اثردن بونو اومماق اولماز کی بایاتی قاجارین بوتون شعبه‌لر و گوشه‌لری بو آذاندا گوستریلسین. او دور کی بو آذاندا یالنیز بایاتی قاجار مایه‌سی و روح الارواح گوشه‌سی اوخونور.

حاج رحیم موذن دن اؤنجه‌ده  ایراندا بیر نئچه فارس مغنیسی فارس موسیقی دستگاهلاری اوزه‌رینده آذان‌لارینی سینامیشلار. بونلارین چوخو بایاتی تورک آوازی (فارس موسیقی‌سینده بو دستگاها آواز دئییلیر) اساسیندا اولموشدور. او جومله‌دن تاج اصفهانی، ابوالحسن دماوندی و جواد ذبیحی‌نی آد اپارماق اولار. حتی جهانبخش کوردی‌زاده آدلی بیر شخص شور دستگاهیندا و عطاالله امیدوار فارس موسیقی سینده دؤنه دؤنه موراجیعت اولونان همایون دستگاهی اساسیندا آذان وئرمیشلر. آنجاق بونلارین بیر نئچه‌سی فارس موسیقیسی‌نین بایاتی تورک  آوازینا بنزه‌سه‌لرده، آنجاق هئچ بیری مئلودی باخیمیندان رحیم موذنین وئردیگی آذانا بنزمیر. بیرینجی – بونا گوره کی فارس موسیقیسینه عایید اولان بایاتی تورک آوازی آذربایجان موغام‌لاریندان ساییلان بایاتی تورک یا بایاتی قاجار موغامی ایله تام فرقلیدی. ایکینجی – بو آذاندا (رحیم موذنین آذانیندا) اولان موسیقی پارچاسی( بایاتی قاجارین مایه‌سی /تملی)  فارس موسیقیسی‌نین بایاتی تورک دستگاهیندا مؤوجود دگیل. باشقا سؤزله دئسک «توکلت علی الحی…» جومله‌سینده عکس اولونان بایاتی قاجار مایه‌سی‌نین موسیقی مئلودیسی تکجه آذربایجان موغامینا عاییددیر. اوچونجو – اوسته سادالادیغیمیز فارس موسیقیسی اساسیندا وئریلن آذان‌لارین هئچ بیری روح الارواح گوشه‌سی اوستونده اولمامیش, حتی بو گوشه‌دن آذاندا هئچ بیر کیچیک موسیقی پارچاسی کیمی ده ایشلدیلمه‌میشدیر.فارس بایاتی تورکونون شعبه و گوشه‌لری بونلاردان عیبارتدیر:

• درآمد اول، دوگاه، فرود، درآمد دوم , درآمد سوم ، حاجی حسنی ، بسته‌نگار، زنگوله، خسروانی، نغمه، فِیلی،  مهربانی، جامه‌دران، مهدی ضرّابی، روح‌الارواح.

بو قلم صاحابی  بو دستگاهین بیر نئچه موختلیف اینسترومنتال (تکجه موسیقی آلت‌لرینین موشاییعتی ایله اولونان ایفا) ایفالارینی او جومله‌دن اوستاد غلامحسین بیگجه‌خانی(فارس تاری) و اوستاد حاج محمود فرنامین (قاوال) بیرگه ائتدیگی ایفا، اوستادجلیل شهنازین(فارس تاری) اینسترومنتال ایفاسی و بیر نئچه باشقا اینسترومنتال ایفالاری و ها بئله بیر پارا ووکال (خواننده و موسیقی آلت‌لرینین موشاییعت ایله اولونان ایفا) ایفانی او جومله دن آذربایجانین اؤلمز مغنیسی ابوالحسن خان اقبال آذرین ایفاسی، جناب ابوالحسن دماوندی، محمود کریمی، سید جواد ذبیحی،  اوستاد محمد رضا شجریان کیمی فارس مغنی‌لری‌نین ووکال ایفاسینی دفعه‌لرله دینله‌دیکده روح‌الارواح گوشه‌سینه راست گلمه‌دی و یا اوسته‌لیک حاج رحیم موذنین آذانینداکی روح الارواح ایله اولان اویغون بیر روح الارواحا هله‌لیک  راستلاشماییبدیر.

بئله‌لیکله فارس موسیقیسی‌نین روح الارواح گوشه‌سی آذربایجان موغامی‌نین روح‌الارواحی و ها بئله بونون اساسیندا حاج رحیم موذنین وئردیگی آذانداکی روح الارواح دان فرقله‌نیر. گویا فارس و آذربایجان روح الارواح لاری تکجه آددا بیر – بیرینه بنزه‌ییرلر, یوخسا مئلودی باخیمیندان تام فرقلی موسیقی پارچالاری‌دیلار. فارس موسیقی‌سینده روح الارواح گوشه‌سی نادیر حال‌لاردا بایاتی تورک آوازی  و یا شور دستگاهی ترکیبینده اوخونار. حال بو کی روح الارواح آذرباجان موغام‌لاریندان اولان بایاتی تورکده دوگاه شعبه‌سی ایله  ماورالنهر گوشه‌سی آراسیندا  و ها بئله دوگاه موغامیندا بایاتی قاجار و زمین خاره گوشه‌لری آراسیندا ایفا اولونار. گؤره‌سن نییه فارس موسیقی‌سینده روح الارواح خاطیرلردن چیخمیش ایمیش، ایندی ایسه حاج رحیم موذنین آذانیندان بری  ایندی روح‌الارواح خاطیرلارا دوشور؟! بو موسیقی پارچاسی اونلارین موسیقی‌سینده‌ده واریمیشسا بس نییه فارس موسیقیسی‌نین موختلیف ووکال و اینسترومنتال ایفالاریندا یوخدور ؟! ، گؤره سن نه واخت اونو صاندیقدان چیخاردیب ایفا ائدجکلر ؟!

بئله لیکله حاج رحیم موذنین وئردیگی آذان ایکی موغام شعبه و گوشه‌سی: بایاتی قاجارین مایه‌سی و روح الارواح اوستونده اولموش و تام آذربایجان موغامینا عایید اولان بیر اثر دیر.  بو آذانین هر بیر موسیقی جومله‌سی، کیچیک موسیقی تکنیک‌لری او جومله‌دن خیردالیق‌لار، بوغاز لار، زنگوله ‌لر و … هامیسی آذربایجان موسیقیسی و موغام اساسیندادیر و اوندا هئچ بیر یاد نفس و یا اؤزگه موسیقیسی‌نین ایزی گؤرونمور. بو آذانی آذربایجان موغامی‌نین بیر دانیلماز اثری کیمی دونیادا تانیتدیرماق و بو عونوانلا یونسکودا قئید ائتدیرمک لازیمدیر.

قایناق لار:

• موغامات آذربایجان ، رامیز زهرابوو ، تبریز ، ۱۳۸۶.
• زندگینامه رحیم موذن‌زاده اردبیلی : http://hamshahrionline.ir/details/90102
• اوستاد درسی تلویزیا وئرلیشی؛ بایاتی قاجار (وامیق محمد علی یئو(
• اوستاد درسی تلویزیا وئرلیشی؛ دوگاه (رافیق موسی زاده)
• فارس موسیقیسی بایاتی تورک دستگاهی‌نین موختلیف ایفالاری.
• آذربایجان موغامی بایاتی قاجار و دوگاه موغامی‌نین موختلیف ایفالاری.