شهرین ان بسیط و ساده تعریفی؛ «سایی‌سی یوزدن باشلایاراق نئچه میلیونا واران انسان توپلانماسیندان یارانان بیر توپلولوق» دور. کندله شهرین اؤزل فرقی اقتصاد سیستئمینده دیر. شهر دئییلن توپلومون اقتصاد قایناغی صنعت‌له تجارت، آما کندین اقتصاد قایناغی اکینچی‌لیک‌له حئیوان بسله‌مک دیر. کندله شهر آراسیندا داها بیر اؤنملی فرق تانینماماق دیر؛ یعنی بیر انسان توپلوموندا انسان‌لار بیر-بیرینی راحاتلیق‌لا تانیرسالار او توپلوم کند، آما کیمسه کیمسه‌نی تانیمیرسا اورا شهردیر. البته بو اؤزل‌لیک چوخ اؤنم داشییان بیر اؤزل‌لیک دئییل و اؤنملی اؤزل‌لیک‌لر داها آرتیق اقتصاد، کولتور و اداره طرزلرینه باغلی دیر.
کند و شهر آراسیندا اورتاق نئجه‌لیک‌لرین بیری توپلومسال دَرنَک‌لر دیرلر. توپلومسال دَرنَک‌لرین شهر، کند و کؤچری عشیره‌لردن اولوشان انسان توپلولوق‌لاریندا بئله اؤزل یئر و رول‌لاری وار دیر. هر بیر توپلومسال دَرنَگین قورولماسی، ایچینده اولدوغو توپلومون سیستئماتیک اداره طرزینه دوغرو یورومه‌گینه آتیلان بیر آددیم دیر. توپلومسال دَرنَک‌لر، اورتاق دوشونجه، اورتاق مسلک، اورتاق ایش- پئشه، اورتاق سیاسی گؤوروش و هابئله باشقا اورتاقلیق‌لاری اوزره بیر آرایا گلن انسان‌لاردان یارانیرلار.بو دَرنَک‌لرین أن اؤنملی رول‌لاری نه دیر؟ بونلار بوتون توپلوم‌لاردا گوج دنگه‌سین ساغلایاراق اؤلکه‌نین بوتون اقتصادی- سیاسی گوجونون بیر شخص یا بیر اؤزل قوروپ و تشکیلات الینه کئچمه‌سینه قارشی چیخیرلار.
یاشادیغیمیز عصرین أن اؤنملی و آدلیم توپلومسال دَرنَک‌لری سیاسی پارتیالار دیرلار. بو پارتیالارین هر بیری نئچه مین بلکه‌ده نئچه میلیون اورتاق سیاسی گؤروشو اولان انسان‌لاری تمثیل ائدیر و اونلارین اؤز اؤلکه‌لری‌نین اداره‌سینده اولان حق‌لرینی اونلارایچین قازاندیریرلار. بو اساس‌دا منجه توپلومسال دَرنَک‌لرین قایناغی انسان‌لار آراسیندا اولان بَنزَرلیک‌لر و فرق‌لر دیر. هئچ بیر انسان توپلولوغوندا هامی بیر جور یاشاییب بیر جور دوشونمه‌ییر. بیر اؤلکه‌ده هامی بیر جور یاشاییب بیر جور دوشونورسه، کسین‌لیک‌له او اؤلکه ان آزیندان نئچه یوز ایل دیکتاتور دوشونجه و حاکمیت آلتیندا یاشاییب یاشایاجاق. عینی زمان‌دا هئچ بیر انسان توپلولوغوندا هئچ کیمسه اؤز حیات و دوشونجه طرزینده یالنیز دئییل و هر کیمسه‌نین اؤزونه تای تاپاجاغی چوخ انسان‌لار وار. آما خاطیرلاتدیغیم کیمی بو دَرنَک‌لرین آراسیندا بیر دَرنَک استثنادیر. هانسی دَرنَک؟ مزارلیق. مساعد گؤرورسه‌نیز بو سس‌سیز- سمیرسیز دَرنَگی «قارا دَرنَک» آدلاندیراق.
مزارلیق‌لار بوتون انسان توپلولوقلاری‌نین یانیسیرا یاشایان سس‌سیز دَرنَک‌لر دیرلر. بو اؤزل دَرنَک‌لر چئشیدلی‌لیک‌دن دئییل تام وجودویلا بیر اولماق‌دان یارانیرلار. بو قارا و سس‌سیز دَرنَک ده نه دوشونجه وار نه اقتصاد نه سیاست. ساده‌جه مطلق سکوت دور و سکوت. بو دَرنَک ده اویه اولانلار نه‌دن اوردا اولدوقلاری و اوردا اویه اولدوقلاری‌نی بئله بیلمه‌ییرلر. عجبا! بئله بیر سس‌سیز- سمیرسیز خاصیت‌سیز و جان‌سیز مزارلاردان اولوشان دَرنَگین گَرَگی و دَیَری نه دیر؟ منجه بو بوتون غوغالاردان و ساواش‌لاردان سونرا دوست- دوشمانی بیرله‌شدیرن قارا درنگین اؤز یئرینده اؤزل فایداسی و ایشلَمی وار. مزارلیق‌لار بول‌لو چئشیدلی‌لیک‌لر اوزره دالاشیب- دارتیشان انسان‌لارا معنوی بیر بیچیم ده باریشسال یاشاماغا چالیشماغی دوشوندوردوک‌دن علاوه، هر توپلومون گؤزو اؤنونده یئر اوزونه قازیلیب یازیلان تاریخی دیر.
مزارلیق‌لارین اولدوقجا بؤیوک‌لوک و تاریخ‌لی‌لیغی اولدوقلاری شهر، کند و یوردون بؤیوک‌لوک و تاریخ‌لی اولدوغونو گؤسته‌ریر. مزارلیق‌سیز هئچ بیر انسان اوتوراغی یوخ دور. کؤچری‌لرین‌ده مزارلیق‌لاری وار بیری‌سی یایلاق‌دا بیری‌سی‌ایسه قیشلاق‌دا. اساطیر یوروموندادا مزارلیق، اسکی‌لیک و کؤکلولوک سیمبولودور. بعضی ادبی اثرلرده حتی انسان توپلولوقلاری‌نین تاریخی کیملیک و وارلیق‌لریندان بیر بلگه دیر. مثال‌ایچین: چنگیز آیتماتووون «گون وار عصره برابر» رومانیندا «آنا بئیت» آدلی اونودولموش اسکی بیر مزارلیق، اؤلمک و یوخ اولماق اوزره اولان قیرقیز کیملیگی‌نین تاریخی روحو و سیمبولودور. بو مزارلیق چوخ زمان‌لاردی اؤز حالینا بوراخیلیب اونودولوب. بو اسکی مزارلیق‌دا «نایمان آنا» باسدیریلیب. نایمان آنا اؤز کیملیگیندن چیخاریلیب، مانقورتا دؤنن اوغلونون زهرلی اوخوایله اؤلوب و بیزیم باخیشیمیزلا بیر شهیددیر. یازیچی نایمان آنانی‌دا قیرقیز کیملیگی‌نین دوغولماق قایناغی کیمی دَیَرله‌ندیریر. بس قیرقیز کیملیگی‌نین کؤک و قایناغی اولان نایمان آنا باسدیریلان اونودولموش مزارلیق، قیرقیز کیملیگی‌نین توز- تورپاق آلتیندا یاتان تاریخی دیر و بو اؤلموش- اونودولموش تاریخ «ائدیگی» آدلی قیرقیز روحو داشییان کیشی‌نین دوشونجه‌سی‌ایله یئنی‌دن جانلانیر. ائدیگی أن اسکی و تام قیرقیز یاشایان دوستو «قازانقاپ»ی آنابئیت مزارلیقیندا باسدیرماق ایسته‌ییر و بو ایستَک سیمبولیک صورت‌ده، قیرقیز روحونون اؤز کیملیگینه دؤنمه‌گی دیر.
بئله‌لیک‌له مزارلیق ساده‌جه بیر دَیَرسیز اؤلولر کلوکسیونو دئییل. مزارلیق شهرین، کندین یا اوبانین یانیندا یاشادیغی تاریخی دیر. کئچمیش‌ده اؤزل‌لیک‌له قوتسال انسان‌لارین مزارلاری آشیری اساطیری دوشونجه و دویغولار اساسیندا، چوخ مقدس یئرلره چئوریله‌رک زیارت ائدیلیردیلر. البته بیزیم اؤلکه‌میزده تأسف‌له هله‌ده بو آشیری‌لیق تام گوجوایله یاشاماق‌دا دیر.
مزارلیق تاریخی قونولو کتابلاریمیزدا وار. بیزیم تاریخیمیزدا بو کتاب‌لارین أن آدلیمی تبریز مزارلیق‌لارین تانیتدیران «روضات‌الجنان و جنات‌الجنان» آدلی بیر کتاب دیر. بو کتابین یازاری تبریزلی حافظ حسین ابن کربلایی اؤز کتابیندا تبریزین مزارلیق‌لاری اؤزل‌لیک‌له قوتسال شیخ‌لار و پیرلرین مزارلارین آراشدیریب تانیتدیرمیشدیر. تانیدیغیم قدر زنگانین اوچ مزارلیق و تبریزین ایکی بؤیوک و اسکی مزارلیق‌لاری وار. بو مزارلیق‌لاری سئیر ائتدیگیمیزده نئچه یوز ایل بلکه مین ایل‌دن بری بو شهرده یاشاییب بورایا کیملیک وئریب بورادا اؤلن‌لری دوشونوروک. ابن کربلایی‌نین کتابین اوخودوغوموزدادا تبریزین نئچه مین ایل‌دن بری بو شهرده یاشاییب، باسدیریلدیقلاری مزارلیق‌لارین بئله یوخ اولدوغو خالقین دوشوندوک‌ده، بو توز- توپراغا قاریشمیش انسان‌لارین تاریخی بیر افسانه‌یه چئوریلمک دویغوسو داریخدیریر روحوموزو.
مزارلیق‌لارین آرکولوژیک اؤنم‌لری‌ده وار. بو ساحه‌ده هامی‌سیندان داها اسکی و داها ا‌ؤنملی‌سی تبریزین گؤی مسجدی‌نین آرخاسینداکی یئر آلتیندا تاپیلان، دمیر عصریندن قالان مزارلیق دیر. بو مزارلیق ایندی «دمیر عصر موزه‌سی» آدی‌ایله بیر موزه کیمی گؤزوموزون اؤنونه سرگی‌له‌نیب. بو موزه- مزارلیغا اندیگیمیزده تبریزین افسانه‌لرده‌ده بئله آلینیب قید اولونمایان تاریخی فیرلادیر باشیمیزی. بونلار کیم‌ایمیش‌لر؟ کیملیک‌لری نه‌ایمیش؟ نئجه یاشاییرمیش‌لار؟…؟…؟ کئشکه! آه کئشکه بونلارین بیریسی‌ایله بیر دانیشا بیلسه‌یدیم! اونلار چوروموش گؤوده‌لری و ازیلیب- اریمیش اینجه‌لیب بیر ناخیشا دؤنن سوموک‌لری‌ایله توپراق اوزرینه یازیب‌لار تبریزین تاریخینی آما یازیق‌لار اولسون کی بیز بیر شئی اوخویابیلمیریک بو یازی‌دان آما نه قدر اوخویابیلمه‌سک‌ده بو مزارلیق‌دان آذربایجان موزه‌سینه داشینیب اورادا سرگی‌له‌نن قوجاق قوجاغا ابدی یوخویا دالان ایکی سئوگیلی‌نین سوموک هئیکل‌لری بؤیوک بیر تاریخ کتابی دیر. باشاباش سئوگی و عشق دولو انسان حیاتی‌نین ساییلان بیر اؤرنگی.
آذربایجان و تبریزین تام ترسینه، اؤز یئرینده بؤیوک بیر استثنادا وار. بو استثنا جولفا شهری دیر. جولفا شهری‌نین مزارلیغی یوخ دور. یعنی بورادا اؤلن هئچ کیمسه بوردا باسدیریلمیر بلکی گؤوده‌سی اؤز کندی، شهری یا ائل- اوباسینا آپاریلیب باسدیریلیر. عجبا! بو قارا دَرنَک‌سیز شهرده یاشایان انسان‌لارین بیر مزارلیق‌دا یاتاجاق قدر اورتاق تاریخی یوخ مو؟
