«کلمه‌لرین آردیجا» رومانینا بیر باخیش
رضا سلطانوند
ادبیات عالمینده‌دیرلی و محتشم اثرلرین چئشیتلی ائتگی‌لری اولور. هر کیمسه چالیشدیغی علم، هنر ساحه‌سینده اونلاردان یارارلانیب، اونلاری یئنی ساحه‌لره چکیب، منظورلارینی، هنرلرینی بیان ائتمک ایچون قوللانا بیلیرلر. بونونلا بئله، اثرین یازیلدیغی دیله اولان مناسیبتی و ائتگیسی داها ماراقلی اولا بیلیر. خطا اولماز دئسک، محتشم اثرلر دیلین وارلیغینی ساخلاییب اوندا گئنیشلیک و انکشاف یارادیرلار. بوندان باشقا، سونرا یازیلان اثرلره ده تاثیر بوراخیرلار. گاه یئنی اوفوق‌لر، یئنی یوللار آچارکن مختلف سبک‌لرین یارانماسینا کؤمک ائدیرلر. بئله بیر اثرلر، همده یازیلان دیلده اؤنملی رول اویناییرلار. اونلار دیلی حرکته گتیره‌رک اونو یئنی دوشونجه‌لره میدان وئرمه‌یه حاضیرلایا بیلیرلر. روماندادا، ادبیاتین مهم ساییلان حیصه‌لریندن بیری کیمی، بو چالیشمالار نهایتده دیلین گوجلنمه‌سینه، اونون معنوی قدرت‌لرینین آرتیب قاتلانماسینا سبب اولورلار. بیلینن کیمی هر دیل، اونو ایشله‌دن انسانلارین واسیطه‌سی ایله و او دیلده یازیب، دوشونمکله زنگینلشیر. بو اوزدن، رومان ساحه‌سی یازیچیلیقین گئنیش دوزنلیگی کیمی، هر دیلین انکشافینا سبب اولاراق، هم ده دونیا اوزه‌رینده باشقا میللت‌لرین طرفیندن داها آرتیق تانیلماسیندا و اونا سایقی گؤسترمه‌لرینده دانیلماز رول ایفا ائدیر. روماندا یارانان کاراکترلر، اونلارین دانشیقلاری و باخیشلاری دیل یاتاغیندا سو کیمی آخیب انسانلارین حیاتینا یئنی بیتگی‌لر، گؤزللیک‌لر و حال و هوا بخش ائدیرلر.
روماندا قورولموش تمهیدلر، هر یاخشی رومان‌دان گؤزله‌نیلن کیمی، اوندا دئییلن سؤزلره اینانج یاراداراق، اوخوجونو اؤزو ایله آیاق ائدیب، اونا لذت بخش ائدرکن، اؤز دوشونجه‌لرینه یؤنلدیر. رومانی روایت ائدن باخیش‌لار، کاراکترلر، صحنه‌لر، سئچیلمیش واقعه‌لر، ایشلنمیش مثل‌لر، اصطلاح‌لار، او زامانکی یاشام تجربه‌لرینه دوزگون قاتیلیر، دیل اوزره یئنی اوفوق‌لر آچیب، دیلین استفاده‌چیلرینه یئنی دونیا آرتیرا بیلیر. سؤزسوزکی هر دیلین نه قدر مکتوب اثرلری اولورسا او دیلین گوجلنمه‌سینه ده سبب چوخالیر. دئمه‌لی دیل ساحه‌سینده ده کاسیب و یا ثروتلی دیل‌لرین، اولماسیندان دانیشیب،دوشونه بیلریک. بونودا بیلیریک کی ثروتلی دیللرده، چئشیتلی علم‌لرین- ایستر طبیعی علم‌لر ایستر اینسان علم‌لری ساحه‌سینده سؤزلری بیان ائتمه‌یه کلمه‌لرین، اصطلاح‌لارین قیتلیقی یوخدور. بو قیتلیق‌لارادا، قارشی چیخان یازیچیلیقدی؛ قیساسی، کلمه‌لرین آردیجا گئتمکدیر.
سون واختلار دا ائله بو آدلا -«کلمه‌لرین آردیجا»- بیر رومان یاییلدی. رومانین آدینی گؤرن کیمی اینسان اونو اوخوماغا هوسلنیر. اؤز- اؤزونله دوشونورسن نئجه یانی کلمه‌لرین آردیجا؟ البته کلمه تاریخ بویو انسانلارا عزیز، . مؤحترم اولوب. اینسانلار اونا آند ایچیب دینی قایناقلاردا، هر شئی دن اؤنجه، اونون وجوده گلمه‌سینه تاکید ائدیب‌لر.
آنجاق صالح عطایی، رومانینا تکجه هوسلندیریجی آد سئچمه‌ییب؛ رومان اؤزوده آذربایجان تورکجه‌سی ادبیاتیندا دئیه بیلریک یئنی اوفوق آچیر. رومانین گئدیشی آذربایجانین فولکلور ادبیاتینا دایانارکن اوندان قایناقلانیر؛ سونرا اونو گتیریب یئنی ساحه‌لره چیخاردیر. بو ایشی یئرینه یئتیره بیلن، روماندا گؤرولن تزه تمهیدلردی.
رومان، حسن آدلی بیر اوغلانین سرگذشتینی سؤیله‌مک ایچون، اونون یازدیقلاری خاطره دفترلرینی اوخوجو طرفیندن اوخونماغا یول وئریر. بو تمهید، رومانا سؤزلرینی دئمک ایچون گئنیشلی یئر آچیب، اونون دوشونجه‌لی، شیرین ناغیللارینی اوخویوب، اینانماق ایچون مساعد شرایط یارادیر.
یئنی یئتمه بیر اوغلانین محله‌سینه کؤچ گلیر. اوغلانین آدی حسن‌دیر. او بوندان اؤنجه، محله‌لرینده دوستلاریلا باشی اؤز دونیاسینا قال‌دیر. گؤرونور یاخین دوستو قدیر و باشقا‌لاریلا اونون هرگون ماجرالاری وار. اویناییب، شیلتاقلانیرلار. گاهدان بؤیوک باباسی‌نین موسیقی ضیافت‌لری ده اونون دنیاسینا آیری رنگ‌لر قاتیر. بو ضیافت‌لرده، شعر اوخونوب موسیقی چالینیر. بئله‌لیکله هرشئی اوز قایداسیندا نظره گلیر. گونلر بئله‌لیکله گلیب کئچیرلر. یئنی عائله‌نین محله‌یه گلمه‌سی آنجاق یاواش- یاواش کئچمیش روالی حسن ایچون دییشدیریر. رومانین بوتون زامانی و صحنه‌لری اردبیل شهرینده یا بو شهرین اطرافیندا کئچیر.
دییشیکلیکلر اوز وئرمه‌دن اؤنجه، حسن هله اوشاق‌دیر. هله بؤیومه‌ییب. او هله جنت‌ده یاشاییر. دیونیزوسی بیر عالمده سئیر ائدیر. دنیاسیندا بوندان اؤنجه، هر شئی اولدوغو کیمی اؤز یئرینده‌دیر. هر شئی گرک ائله اوجور اولسون. آرادا دا بیر پیرتلاشیق، چاتیشمامالیق و یا دالی قالماق حیسی یوخدور. بو باخیش، بو یاشام، اما یئنی کؤچموش عائله‌نین قیزی، رعنانین حضورو واسیطهسیله گئت به گئت دییشیلیر. او و اونون قارداشی ماحی(محمود)، بیر یئنی دونیادان گلمیش آداملار کیمی، گئییم طرزلریله، داورانیشلاریلا حسنین دیقتینی اؤزلرینه چکیرلر. سونرا بیر دویغوسال ایلگی اونونلا رعنا آراسیندا یارانماقدا ایکن، حسنین بئینینده، محله‌سینه – سانکی اونون دونیاسینین بوتونلویونه – اولان باخیشینی دییشدیریب اوندا خلل یارادیر.
رعنا اصلینده اردبیل لی اولاراق، آتاسینین ایشی، پئشه‌سیندن آسیلی،چوخلو آیری آیری شهرلرده اولوب. او مختلف جامعه‌لری تجربه ائتدیگینه،گؤردوکلری و دوشوندوکلری گئنیشدیر. اونلار تهراندان گلیب ایندی اردبیلده -آتا آناسینین شهرینده -ساکن اولسالاردا، آنجاق رعنا بؤیوک شهر قیزی‌دیر. بو شهر اونو داریخدیریر. او بورانی اؤزونه کیچیک سانیب،بوردا اولان داورانیش‌لاری، آداملارین یاشاییش طرزینی ائله جه به ینمیر. او تهرانا قاییتماق آرزوسوندادیر.
بو ایکی دونیا ایکی چئشیتلی باخیش قارشیلیغی، حسن له سئودیگی رعنانی بیربیری ایله دایما چکیش برکیش ده قویور. اونلار تضادلار ایچینده بیر پروسس ده دیلر. بو تضادلارین سنتزی اثرینده، حسن له رعنانین بئیین‌لرینده، دییشیکلیکلر یارانیر.
آمما رومانین دئمه‌یی نه‌دیر؟ رومانین بوتون صحنه‌لرینی بیر سیرا پرتره‌لر کیمی نظردن کئچیریب، اونو تام شکیلده نظره آلاندا، اونو بیر مرکب سیستم کیمی گؤروب دوشونمک اولار. بو سؤزو ایضاح ائتمک ایچون مرکب سیستم‌لر نظریه‌سیندن کؤمک آلسام پیس اولماز.
مرکب سیستم‌لر ( complex systems) نظریه‌سی دئییر: بو سیستم‌لر، اجزا‌سی چوخ اولان سیستم‌لردیلر. اجزالارسا، بیر بیری ایله قونوشمادا ایلگیده اولماقدان علاوه، اوندان آیری ائشیکده اولان سیستم‌لر و اجزالارلا ایلگیده، آلیش – وئریشده‌دیلر. اجزالارین بیربیری ایله اولان ایلگی‌لری بو‌سیستم‌لره اؤزل داورانیشلار وئریر. او جومله‌دن، دوغروسال اولمایان(غیرخطی)(nonlinear)، اورتایاچیخما (Emergence، دویغوسال نیظام( دوزن) (نظم خودجوش)(Sensory Order)، و باشقا داورانیشلار. اورتایا چیخما (Emergence) داورانیش دا، دئییلیر: سیستمدن اورتایا چیخان نتیجه، اجزانین تک تکیندن چیخان نتیجه دئییل. اونلاردان باشقا بیر شئی‌دیر.
دئمک بو روماندا دا، چوخ اجزالی بیر مرکب سیستم کیمی، چئشیتلی اجزالار، بیربیریله ایلگیده اولارکن، اوندا دوغروسال اولمایان داورانیشلار گؤره بیلیریک. عینی حالدا اونون دویغوسال دوزنی ده وار. بو داورانیشلار رومانا، اوندان یئنی دوشونجه‌لر و باشقا شئی‌لر اورتایا چیخما قابیلیتینی وئریرلر. بو باشقا شئی‌لر اوخوجولاردان آسیلی، اونلارین متن‌لره نئجه یاناشدیقلاری، همده متن‌لرین آرالارینی نئجه دولدوردوقلاریندان اورتایا چیخمالی‌دیر.
رومان بیر گالری کیمین، پرتره‌لرله، مختلف بویلو بوم‌لارین اوزه‌رینه چکیلمش ناخیشلارلا نوماییشه قویولوب. تصویره چکیلن صحنه‌لرده، مثلا حسن، محله دوستلاریلا قاتیلان زاماندا، اجتماعی وجه‌ده، ایلگیلرین نئجه اولماسیندان پرده‌لر گوستریلیر. رعنا و اونون قارداشی ماحی‌لا علاقه‌لرینده گئت به گئت دییشیک‌لره شاهد اولوب، بیر طرفدن ده حسنین بؤیوک باباسیلا ایلگیده اونون اللشیب، چالیشماسینی، آیری بیر استیقامت ده گؤره بیلیریک. گؤزه گلمه ین داورانیشلار سایه‌سینده، آرادان گئتمه زوروندا اولان سؤزلر، دوشونجه‌لری قوروماغا چالیشماسینی، یاددان چیخما قارشیسیندا دورماسینی تاماشا ائدیریک. بؤیوک بابا بو روماندا سانکی شفاهی تورکجه ادبیات و فولکولورون سویه‌لرینی عکس ائتدیرن تمثیلچی‌‌دیر.
رومانین تمهیدی اوزره، اوخوجو یالنیز حسنین یوخ بلکه رعنانین خاطره دفترلرینه ده ال تاپیب اونون منظریندن ده دونیایا باخا بیلیر. بیرگون ماجرالار سیراسیندان، اونون یازی‌لاری (قصدن) حسنین الینه دوشور. بو حادثه، اؤز دالیسیجا بیر سیرا دفتر یازیلارینا سبب اولور. بئله‌لیکله بیزه بو شانسی وئریر کی رومانین هم کیشی، همده قادین باخیشیندان روایت اولماسینی سئیر ائده‌ک. آمما ایش حسن ایچون بو آسانلیقدادا دئییل. او، سؤزلرینی یازا بیلمک ایچون یازی – پوزونو دوزگون باشارمالی‌دیر. بونو باشارسایدی دا گئتدیکجه دوشونور کی یازماغا بیر‌دیرلی سؤزو یوخدور. گؤرونور او بونداندا داها آرتیق فیکرلشمه‌لی و داهادا دیقتلی اولمالی‌دیر، اما بونلاردان داها اوستون دوشونجه‌یه مالک اولماسی لازم گلیر. حسن اونا خیطابن یازیلمیش دفترده، سئودیگی قیز، همده اونون قارداشی ماحی‌نین باخیش‌لارینی اؤزونه، محله‌سینه و شهرینه داییر اؤیرنیب آگاه اولاندان، ویرنیخیر بو دئییلن‌لره، بلکه ده تحقیرلره، هرشئیدن آرتیق اؤزونون تنقید اولونموش حیات طرزینه دیرلی اویغون جاواب‌لار الده ائتسین. سانکی بو سؤزلر اونو اؤز جنتیندن ائشیگه آتیبلار. حسن، یارالانمیش آدام کیمی، بو یارالارا مرهم آختاردیقدا اونو کیتابلار آراسیندا تاپا بیلیر. دونیانین تانینمیش یازارلاری آردیندان گئدیب اونلاردان اؤیرنیب، اونلارلا دیالوگ ائتمکده اؤزونو تاپماق ایسته‌ییر.
حقیقتده رومان حسنین نئجه کیتاب اوخوماغا آلیشماسینی، هم ده او کیتابخانانین یولونو نئجه اؤیرنیب، سونرادا اورایا بیر معبد کیمی باخماسینی بیزه ائله آیدین آچیب بللندیرمیر. اما حدسیات اوزوندن دئیه بیلریک، اوزاقدان سئودیگی قیزین ایزینی توتوب اورانی تاپمیشدیر؛ سونوندا ایسه سئودیگی قیز بیر بلدچی کیمی اونا ادبیاتچیلیق یولونو گؤستره بیلمیشدی. او بلکه‌ده اول‌لر رعنانی داها آرتیق گؤره بیلمک ایچون کتابخانایا قدم قویوردو. ایسته‌ییردی اونونلا بیرلیکده اولسون؛ بو بیرلیک ایچون، آددیمینی رعنانین آددیملارینا یئتیرمک مجبوریتنده‌دیر. او نه اوخوسا بودا گرک اوخومالی اولسون. اوندان دالی قالا بیلمز. بئله‌لیکله او ایستر ایسته‌مز، کیتابلار عالمینه آتیلمیشدی. شبهه‌سیز، حسن اؤزوو بو دریانین بالیغی‌دیر. او اوزمه‌یه سو تاپمیرمیش، ایندی کی سویا دوشموشدو، درین‌لره دوغرو یورویوردو.
تمهیدلر رومانی قاباغا آپارماق ایچون چوخدور. هر صفحه‌نی اوخودوقدا، بونو گؤروروک. اونلار گؤزل بیر نقاشی پرتره‌سی کیمی گؤزوموزون اؤنونده دورورلار. پرتره‌لر گاه آچیق گون رنگینده، ایستی، جان قیزدیران. گاهدان دا سویوق رنگلرله سارسیدیب، آدامی ایشدن سالیرلار.
بودا وارکی اؤیکولرده، رومان‌لاردا، بیر اؤزل زاماندا باش وئرمیش تاریخی حادثه‌لره عایید یازیلار، جذب ائدیجی اولور. اونلارین یاراتدیغی صحنه‌لر واسیطه‌سی ایله، سؤز گئدن دوراندا، اینسانلارین بیربیری ایله همده محیط‌لرینه اولان ایلگیلرین نئجه اولماسیندان خبردار اولورسان؛ اونلارا اؤنملی اولان مساله‌لر، یادا اونلارین نئجه یئییب ایچمه‌لری باره‌ده، یازیچی‌نین تخیلوندن کئچن فورمدا درام شکلی تاپمیش، هیجانلی صحنه‌لره، تصویرلره، سؤزلره توش گلیرسن. دارتیشمالاریندان، سئویشمه‌لریندن و بیر چوخ باشقا سویه‌ده جذب ائدیجی دانیشمالی‌لارا و اوخومالی‌لارا راستلاشیرسان.
بیر رومان بو فورصتی بیزه یارادا بیلیرسه کی اؤزل بیر زاماندا بیر توپلومون، ایچ قاتلارینا، نظر سالیب اوردا باش وئرمیش حادثه‌لری ایزله‌یک، بو چوخ هیجانلی بیر واقعه اولا بیلر، اما «کلمه‌لرین آردیجا» رومانی، تکجه بو دئییل، بوندان باشقا و داها آرتیق اوندان حاصل اولان «چؤله وورما» اؤزللیگی‌دیر. اونون دوغروسال اولمایان روایتی، شفاهی ادبیاتا اؤزل باخیشلاری و اونلاری یئنیدن دوروب دوشونمه‌سی، رومانی یئنی یوللارا سالیب یؤنلدیر. اونا آغیر وزن وئریب اونو دیقتله و جدیتله اوخوماغا چاغیریر. اصلینده بو رومانین حیکایه بویاسی آختاریش‌دیر. کلمه‌لرین آردیجا آختاریش. ندنلیگی و اونون پئشیندن دوروم و ایستقامت‌لری نئجه بیان ائتمک آختاریشی‌دیر. دیلی نئجه واسیطه ائدیب و اونونلا نئجه دوشونمک آختاریشی‌دیر.
بو کلمه‌لری نئجه معاصیرلشدیرمک مومکوندور؟ نوام چامسکی‌یا گؤره دیل فیکرین گوزگوسو دور. بیز فکرلریمیزی دیل واسیطه‌سی له بیان ائدیب و عکسینده ده دیل واسیطهسیله فیکرلشیریک. اما اگر بیر دیل فیکردن دالی قالمیش اولسا نئجه؟ مومکوندور سوروشاسیز نئجه اولابیلر دیل فیکردن گئریه قالسین؟ نئجه اولابیلر دیل زامانیندان اوزاق دوشسون؟ صالح عطایی بو رومان دا ائله بیل بئله بیر سئوال‌لاری دوشونور، اونلارا یول آختاریر.
یاشاییشین دوغاللیق و طبیعی سوزوب آخماسیندا، بیردن گؤزله‌نیلمز دیش نسنه‌نین داخیل اولماسی، اولان هر نه وارسا، دوغاللیغینی بیربیرینه وورور. سونرا ائله بیل هر نه ایسه یئریندن جاییر. داها نسنه‌لر، کئچمیش ده اولان نسنه‌لر دئییل‌لر. ایلگی‌لر، آداملار، داغ‌لار، تپه‌لر، یوللار، آخیش‌لار،باخیش‌لار، دوستلار، تانیش‌لار، هئچ نه ایسه داها، کئچمیشده اولانلار دئییل‌لر. باخیشین دییشیب. گؤزون دییشیب. ایندی بونلارین دالیسیجا سؤزونده دییشه‌جک. تزه دیل آختاریب تاپمالی‌سان. حسن بو صحنه‌لرین باش کاراکتری اولاراق، قورخویا، واهمه‌یه دوشه‌جک. او، بیر باشینا سئلبه دیمیش آدام کیمی اؤز باشینا گیجللنیر. داها اونا هئچ بیرزاد اوز قایداسیندا دئییل. بیر سیرا شئی‌لر دییشیب. او بونو گؤروب، حیس ائده‌جک. او یارالی بیر آدام کیمی‌دیر. بو اونون پرابلمی اولور. او پرابلملشه‌جک. آنجاق مدرن حیاتا داخیل اولماقدا، ائله پرابلملشمه‌دن، اضطراب و مخمصه ایچینده اولماقدان، اؤزونو داریخماقدا گؤرمکدن عبارتدیر. اودور کی، حسن، بؤیوک باباسینی دوشوننده آغزیندان چیخان بو سؤزو: «گؤره‌سن نییه بؤیوک بابا بو قدر ناغیل بیله- بیله یئنه ده داریخیر؟بو سورغویلا یاناشدیرماق اولار: بوردا داریخان بؤیوک بابا‌دیر، یوخسا حسن اؤزو؟
تعلیق دئییلن تمهید، اوخوجونو شیرین بیر انتظاردا قویور. بعضی صحنه‌لری سونرادان دوشونوروک. صحنه‌لر دال قاباق اولور. حسن‌له بیرلیکده بیز ده،سانکی دوشونمک ایچون داییم، اوز وئرمیش حادثه‌لری ذهنمیزدن کئچیریریک. اونلاری ساهمانلاماق ایچون، بئینیمیزده‌کی‌لری، دوشونجه‌لریمیزی دورولتماق ایچون، اونلاری خاطره‌لرده اوخودوغوموزدان چکیب، احضار ائدیب اونلارا فیکرلشملی‌ییک. سونوندا بو دوشونجه‌لری، دییشیک‌لیک‌لری بیان ائتمک ایچون اؤزل دیل آختارمالییق.
