«رقیه کبیری»نین حئکایه‌لرینه اوخوجو موناسیبتیم
ائلدار موغانلی
اؤن سؤز:
قادین حاقلاریندان مدافیعه و جینسی، صینفی و میللی آیری-سئچگیلییه قارشی چوخ مسئولیتلی و حساس بیر اجتماعی وظیفه‌نی اؤز اوزه‌رینه گؤتورن «آذفمینا» سایتی، ۸ مارس – دونیا قادین گونو – موناسیبتی ایله آذربایجانلی یازیچی و شاعر «رقیه خانیم کبیری» حاقدا اؤزل سایی حاضیرلاماغا قرار وئریب. بو چوخ تقدیره لاییق بیر ایش‌دیر. تقدیره لاییقدیر اونا گؤره کی تانینمیش بو صنعتکار ادبیاتیمیز و مدنیتیمیزین بوگونکو دؤرونده صمیمیتله چالیشان، اونو چیچکلندیرن و ملی وارلیغیمیزین کئشیگینده ایگیدجه‌سینه دوران صنعت فدایی‌لریندندیر.
ده‌یرلی «آذفمینا» سایتینین حؤرمتلی مدیرینین تکلیفینه بویون قویاراق، اؤز دویدوقلاریمی و دوشوندوکلریمی اثرلری سئویله- سئویله اوخونان «رقیه خانیم کبیری»نین باشقا اوخوجولاری‌لا پایلاشیرام. بو پایلاشیمدا یازیچینین اثرلرینین تحلیلی و یاخود ادبیاتشناسلیق باخیمیندان آرتیق اسگیک‌لیک‌لریندن دانیشماق مقصدیم دئییل. نییه کی بو صلاحیتدار تنقیدچیلریمیزین و ادبیاتشناسلیقلا مشغول اولان صنعتکارلاریمیزین ایشی‌دیر. من یالنیز بیر اوخوجو کیمی بو اثرلرین اوخونوشوندان آلدیغیم ذؤوق و تاثراتیمدان سؤز آچماغی مقصد گؤتورموشم. «آذفمینا» سایتینین مودیرلیگینه بو فرصتی منه یاراتدیغی و گؤستردیکلری اعتماد اوچون اؤز منتدارلیغیمی بیلدیریرم.
۱٫ ایکی قات صنعتکارلیق؛
ادبیاتیمیزین ایکی اساس ژانرینین بیری نثر ژانری معین سببلر اوزره شعریمیزه نیسبت لاییقینجه انکشاف ائتمه‌میش و چوخ آز سایلی یازیچیلاریمیز بو ساحه‌ده آددیم آتمیشدیر. آز سایلی دئدیکده ایران آذربایجانی ادبیاتینی نظرده توتورام. بو دوروم تکجه بوگونوموزه عاید دئییل، کئچمیش اون ایللرده ده بئله اولموشدور. بو باخیمدان منجه هر بیر یازیچیمیزین بو ژانرا موراجعت ائتمه‌سی و ادبیاتیمیزین بو قولونو لاییقی سویه‌یه قالدیرماسی ایکی قات صنعتکارلیقدیر. ائله بونا گؤره‌ده، بو ساحه‌ده آددیم آتان یازیچیلاریمیزین یارادیجیلیقلارینین نه قده‌ر ده‌یرلی و ادبیاتیمیزین ایره‌لیله‌مه‌سینده نه قده‌ر گرکلی اولدوغو لاییقینجه قیمتلندیریلمه‌لیدیر. من، رقیه خانیم کبیری‌نین یارادیجیلیغینا بو باخیمدان دا حؤرمتله یاناشیرام.
۲٫گئنیش احاطه‌لی یارادیجیلیق؛
رقیه خانیم کبیری‌نین بیر آذربایجان یازیچیسی کیمی معنویاتی دولغون، اثرلری بارلی بهرلی و یارادیجیلیق احاطه‌سی چوخ گئنیش‌دیر. اونون اثرلرینده حیات دوغمالیغی وار؛ اونلاردا تانیش کاراکترلر و ایناندیریجی اوبرازلار یاشاییر؛ چکیجی و تاثیر ائدیجی‌دیرلر. او اوخوجو اعتمادینی قازانمیش، اونلارلا یاخین علاقه و ایلگی یاراتمیش بیر صنعتکاردیر. بو باخیمدان اجتماعی بیر سرمایایا صاحیب خوشبخت بیر یازیچی‌دیر. نییه کی اوخوجو اونون اثرلریله یاخینلیق دویور؛ اثرین فضاسیندا اشتراک ائدیر و یازیچی‌یا اعتماد گؤستریر. طبیعی‌دیر کی بو خوشبختلیک و اجتماعی سرمایا آسانلیقلا اله گلمیر؛ آردیجیل زحمت و اؤزوندن کئچمه و فردی آساییشینی پوزماغا حاضیر اولماغی طلب ائدیر. عینی حالدا، یازیچینین اؤزونه و اثرلرینه اولان صداقتیندن، یاشادیغی محیطه اولان قایغی‌کئشلیگیندن، خلقه وفادارلیغیندان، جمعیتده باش وئره‌ن حادثه‌لره حساسلیغیندان، رئال حقیقتلره موراجیعت ائتمه‌سیندن و گئجه گوندوز یارادیجیلیق قابلیتینی آرتیرماسیندان ایره‌لی گلیر. من رقیه خانیم کبیری‌نی بو کیمی صنعتکارلار جرگه‌سینده گؤرورم. بو یولدا او آذربایجانیمیزین زحمتکش و چالیشقان یازیچیلارینداندیر و بو بیزیم ادبیاتیمیزدا معین فردی، اجتماعی و تاریخی سبب‌لره گؤره آز گؤرونن یارادیجیلیق داورانیشیدیر.
رقیه خانیم کبیری – خصوصیله ده بو سون ایللرده- بعضا اؤز اثرلرینین بیر اپیزودینی یاراتماغا ذئهنینده یاراتدیغی فضالاری رئال صورتده منیمسه‌ییب، بدیعی بیر چرچیوه‌ده اوخوجوسونا چاتدیرماق اوچون او فضالاری تمثیل ائدن مکان‌لاری تاپیب، اوردا یاشاییر و اؤز یارادیجیلیق چیرپینتیلارینی اثرلرینین رئاللاشماسینا صرف ائدیر.
او، آذربایجان ادبیاتینین بیر چوخ قول‌لاریندا اؤز یارادیجیلیق استعدادینی گؤستره بیلمیشدیر. باخمایاراق کی داها آرتیق حئکایه یازیچیسی کیمی اؤز یارادیجلیق قابلیتی و گوجونو ثبوتا یئتیرمیشدیر، آنجاق شعر یازیر، تدقیق آپاریر، معین واختلار ساتیرا ژانرینا موراجیعت ائدیر، اوسطوروی، فلسفی موضوعلاردان یوغرولموش ادبی- بدیعی اثرلر یازماغا جان آتیر؛ رومان یازیر، سیاحتلرینی قلمه آلیر و اؤزل مدنی خصوصیتلری اولان یئرلی انسان گروپلارینین ایچره‌سینده یاشاماقلا آنتروپولوژیک تدقیق‌لره ده مئیل گؤستریر. اونون سون واختلار کؤچری شاهسئون ائلی‌نین یایلاقلاریندا اولوب، کؤچری‌لرله یاشاماسی و بو تدقیق استقامتلی یاشاماقدان ایره‌لی گلن «ائندیم بولاق باشینا..» آدلی چاپا حاضیرلادیغی یئنی اثری یازیچینین آراسی کسیلمه‌ین بدیعی آختاریشلارینین نتیجه‌سینین بیری‌دیر.
۳٫ انسان‌سئورلیک وجمعیته باغلیلیق؛
رقیه خانیم کبیری‌نین دونیا گوروشونون مرکزینده انسان و جمعیت دایانیر. بونو یازیچینین مختلف ژانرلاردا یاراتدیغی ادبی اثرلرینده ده گؤرمک اولور. او اثرلرینده حقیقته، انسانا و جمعیتین ایچریسینده یاشایان عادی آداملارین معنوی دونیاسینا و اونلارین اجتماعی و مدنی ده‌یرلرینه بدیعی دیلده یاناشیر و او ده‌یرلری مذاکره ائدیر. بودا اونو ایستر ایسته‌مز جمعیتین گئرچکلیکلرینه واران و انسانلیق ده‌یرلرینی تعریفله‌ین بیر یازیچی مؤوقعینه گتیریب چیخاریر. اونون اثرلرینده شخصیتلر اوخوجویا تانیشدیر. اونلارین هامیسی جمعیتده یاشاییر؛ جمعیتده نفس آلیر؛ اوردا عؤمور سورور و اوردا دا اؤلور. بو شخصیتلر خیالی قهرمانلار یوخ، یازیچینین باجاریغی‌لا بیزیم فیکریمیزده، ذئهنیمیزده جانلانان، بدیعی‌لشن و عادی حیاتدا چوخدا نظریمیزی اؤزونه جلب ائتمه‌ین آداملاردیر. یازیچی بیز اوخوجولاری بیر داها هر گون راستلاشدیغیمیز بو عادی آداملارین طالعی‌له ماراقلاندیریر؛ روحوموزو اونلارین معنویاتینا ساریییر، قایغیلاریمیزی و انسانی حیس‌لریمیزی تلاطمه گتیریر و بیزی جمعیتین بیر عضوی کیمی هانکی بیر اجتماعی و انسانی مؤوقعده دایانماغیمیزا گتیریب چیخاریر.
رقیه خانیم کبیری اوخوجولارینی اثرین قهرمانلاریلا بیر یئره گتیرمه‌یی یاخشی باجاریر. اوخوجو اؤزونو یارانان فضانین ایچینده و سانکی حادثه‌لرین ناظیری کیمی حیس ائدیر؛ گئت- گئده یازیچینی و اثرین یارانمیش اولدوغونو اونودور؛ یالنیز اثرین قهرمانلاریلا اونسیت قاتیر؛ اونلارلا آجی‌ییر، سئوینیر، سئویر و سئویلیر و یازیچینین هارادا اولدوغونو آنلاماغادا بئله رغبت گؤسترمیر. بو اوندان ایره‌لی گلیرکی یازیچی اؤز باجاریغی‌لا اوخوجوسونو اثرین شخصیت‌لریله تک بوراخماغی و اونلارین آراسیندا ایلگی یاراتماغی و سونرا اؤزونو ایتیرمه‌یی یاخشی باجاریر. اوخوجوایسه اونون آرخاسینجا یوخ، اثرین قهرمانلارینین آردینجا سورونور و اوزون زامان اونلارین طالع‌لرینه دوشونور.
سئویملی یازیچیمیزین باشقا بیر صنعتکارلیق قابلیتی ده اثرلرینده‌کی قهرمانلارین آراسیندا گئدن دانیشیقلارین دوغمالیغی‌دیر. بو دانیشیقلار هر بیر کاراکتئره اویغون ائله دوغما، آخارلی، هر بیر صنعی‌لیکدن اوزاق و ایناندیریجی‌دیر کی سن دیالوگلارلا اثرده کی شخصیتلری ذئهنینده جانلاندیرماغا باشلاییرسان؛ اونلاری اؤز یاخینلارینا، تانیشیلارینا و یاخود هنده‌ورینده هر گون گؤردویون آداملارا اوخشادیرسان؛ اونلارلا یاخینلیق دویورسان و دفعه‌لرله اونلاری کوچه خیاباندا گوردویونو و انسیت قاتدیغینی خاطیرلاییرسان.
۴٫ سوژئت چئشیدلیگی و قادین وارلیغی؛
رقیه خانیم کبیری سوژئت قیتلیغیندان اذیت چکمه‌ین یازیچیلار سیراسیندادیر. نییه کی، او جمعیتده آتدیغی هر بیر آددیمی، گؤردویو هر بیر حادثه‌نی و بیر قادین اولاراق اؤز معنویاتینی، روحیاتینی و کئچیردیگی اضطرابلارینی اثرلرینین آنا سوژئتینه چئویره بیلمه‌یی باجاریر؛ اونلاری فردی حیسیاتیندان اوزاقلاشدیریب و عمومی‌لشدیریر. بونا گؤره ده اوخوجو او حاللاری یاشایه بیله‌جه‌یینه و یاخوددا اؤز شخصی حیاتیندا بیر زامانلار یاشادیغینا اینانیر و اثرله سیخ ذئهنی باغلیلیق یارادا بیلیر.
سوژئت چئشیدلیگینه رغما، رقیه خانیم کبیری‌نین آنا سؤژئتلرینین بیری قادین وارلیغینین تاریخی طالعی‌دیر. بو طالعین گوزگوسونده یازیچی بوتون محرومیت‌لری، شیددت‌لری، تحقیرلری ان یاخین آداملاردان توتموش تا جمعیته حاکم کسیلمیش قادین وارلیغینا قارشی مدنی ده‌یرسیزلیکلره کیمی، دوم- دورو گؤسترمه‌یه چالیشیر. بعضا بو وارلیغین داخیلی عالمین، بعضاده ائشیک اوزونو قهرمانلارینین عادی دیالوگلاریندا بئله اؤز اوخوجوسونا چاتدیریر؛ بعضاده «کؤله» حئکایه‌سینده اولدوغو کیمی تاریخی اؤزلشدیریر؛ اؤزونو تاریخلشدیریر و قادین وارلیغینین طالعینی بوگونکو سیمادا بروزا وئرمه‌یه و اونو اوخوجوسونا تانیتدیرماغا جان آتیر؛ «مدوسا» رقیه‌لشیر و «رقیه» مدوسالاشیر. بو پاندولیک ده‌ییشیک‌لیک‌لره واران یازیچی، دویونلری آچماغا چالیشدیقجا ال- آیاغینا دویونله‌نن کندیرلرین شاهیدی اولور و قادین وارلیغینین تاریخی طالعینین بوتون ده‌ییشیکلره رغما، هله ده عینی اوخشارلیقلاردان اذیت چکمه‌سیندن آجی‌ییر. بو اثرده اولدوغو کیمی «قمر» حئکایه‌سینده‌ده «قمر»ین و حتی «گوللو»نون آغریلی آجیلی طالعلری قادین وارلیغینا قنیم کسیلمیش فاناتیزمین، کیشی حاکیملیگی‌نین و ایرنج قایدا- قانونلارین ایچ اوزونون گؤستریجیسیدیر. بوردادا یازیچینین معنویاتیندا قادین و بشریتین علویلیک ذیروه‌سی ساییلان بو وارلیغین تاریخا گوناهسیزکن گوناهکار کیمی ازیلمه‌سی باش قالدیریر. بونا گؤره‌ده، جمعیتده حؤکم سوره‌ن بیر چوخ گئریچیلیک ده‌یرلرینین هله ده دیرنمه‌یینه رغما، هاردا لازیم گؤرورسه بو قایدا- قانونلاری پوزماغا و قویولموش قاداغالاری آشیب کئچمه‌یه فرمان وئریر؛ کیشی یازیچیلاریمیزین معین ذئهنی و تاریخی سببلر اوزره تانیمادیغی قادین دونیاسینی و قادین معنویاتینی بوتون اؤنملی خیردالیقلاری ایله کاغاذا گتیرمکدن چکینمیر؛ چیرکینلیک‌لری، زوراکیلیق‌لاری قیناییر و اونلارین نه قده‌ر قادین وارلیغینا ضید اولدوغونو گؤستریر.
سون سؤز:
«رقیه خانیم کبیری» چوخ آز بیر مدتده اوزون یارادیجیلیق یولو کئچمیش و بو یولدا اوغورلار قازانمیش صنعتکاردیر. او بو گون تکجه ایران آذربایجانیندا یوخ، قونشو اؤلکه‌لرده و تورک دیللی ملت‌لر آراسیندادا تانینماغا و اوخونماغا باشلاییبدیر؛ بیر چوخ ادبی یاریشلارین غالبی اولوب و مکافاتلار الده ائتمیشدیر. آنجاق منجه اونون ان بؤیوک غورور وئریجی اوغورو و مکافاتی بو گون الده ائتدیگی اوخوجو سئوگیسی و میللت حؤرمتی‌دیر. او بوگون خصوصیله‌ده آذربایجان نثر ژانریندا اؤزونه مخصوص دست خطی و دئمه‌یه سؤزو اولان و چوخ اوخونان صنعتکارلاریمیزداندیر. سئویملی یازیچیمیزا داهادا یارادیجیلیق اوغورلاری، اوخوجو سئوگیسی و ملت حؤرمتی آرزولاییرام.
۰۶/۱۲/۱۳۹۶
