سهندین لیریک شعرلری
فیکرت سلیمان اوغلو*
آذربایجاندا سیاسی و مودئرن شعرین بایراقدارلاریندان بیری اولان گؤرکملی سؤز اوستادی بولود قاراچورلو سهندین (۱۳۰۵- ۱۳۵۸) ایندی‌یه‌دک نشر اولونموش محبت شعرلری سایجا ائله ده چوخ دئییل. آما بو اثرلر شاعرین سئوگی دونیاسینی آنلاماق، یارادیجی‌لیق استعدادینی فرقلی یؤندن قیمتلندیرمک، ائله‌جه ده بیر شخصیت کیمی فردی تصویرینی تام تصویر ائتمک باخیمیندان بؤیوک اؤنم داشیییر. بئله کی، تاریخی بیر سیما اولماقلا سهندین بؤیوکلویو یالنیز اونون وطن‌پرورلییی، گؤرونمه‌میش باسقیلار آلتیندا ملّی حقوقلار اوغروندا اؤرنک مبارزه‌سی و زنگین یارادیجیلیغی ایله دئییل، هم ده شخصیتی ایله باغلیدیر. بونو دا اونوتماق اولماز کی، ادبیاتشوناسلیقدا شاعرین محبت شعرلرینه، عادتاً، اونون شعرله یازیلمیش شخصی گونده‌لییی کیمی یاناشیلیر.
البته، سهندین اجتماعی- سیاسی موضوع‌لاردا قلمه آلدیغی کسکین مصراع‌لارینی اوخودوقجا، ایلک نظرده بئله تصور یارانا بیلَر کی، کئچدییی مبارزه و محرومیت‌لرله دولو حیات یولو کاراکتئرینی سرت‌لشدیردیییندن او، «شعرین ابدی موضوعسو»ندا اوخوجونو تعجب‌لندیره‌جک، اونون قلبینی اوخشایا‌جاق، رحمه گتیره‌جک شعر‌لر یازا بیلمز. دوغرودان دا، بو قدر عذاب-اذیتین، گونده‌لیک سیاسی باسقیلارین منگنه‌سینده یاشایان صنعتکارین سیاسی فیکیر جبهه‌سیندن تامامیله فرقلی سمته – دویغوسال عالمه اوز چئویرمه‌سی، اؤزونون داخلی دونیاسینا باشقا بوجاق آلتیندا باخماسی ائله ده آسان مسئله دئییلدی. هم ده یاشادیغی محیطین شعرینده سانکی محبت شعرلرینه یئر ده یوخدو. اما بو آلدادیجی تصورات‌دیر. «دونیادا هر شئیین گؤزه‌لینی سئون، گؤزل‌لردن اؤترو اؤلن» سهندین آزسایلی قوشما‌لاری، روباعی‌لری و بایاتی‌لاری ایله ایلکین تانیشلیق بئله، اونون نه قدر اینجه و کؤو‌رَک روحا صاحب صنعتکار اولدوغونو اوستاد شهریارین تعبیرینجه دئسک، «سؤز دئینده گولو، پوسته‌نی، قندی» بیر-بیرینه مهارتله قاتدیغینی نوماییش ائتدیریر. چونکی اونون قلبی اویاق، ناراحات و هیجانلی قلب ایدی. آخی، گؤزللییی گؤرمه‌یه، حس ائتمه‌یه، سئومه‌یه ده یالنیز بئله قلب‌لر قادردیر.
شاعرین ۸ بنددن عبارت «گؤزلر» قوشماسی بو باخیمدان داها دیقته لاییق‌دیر. شاعر بو شعرده بدیعی سؤزون فرقلی چالارلاریندان اوستا‌لیقلا بهره‌لنمکله سانکی بیر گؤزللیک تابلوسو یارا‌دیر:
یئنه کامان کیمی چکیب قاشلارین،
قولدور باخیشلاری وای، منی گؤزلر.
داغیدیب کؤنلومون باغچاسین، بارین،
یاخیب یاندیرماغا خرمنی گؤزلر.
الیندن کیم قاچدی، جانین قورتاردی،
سَنان دینین آتدی، دونوز اوتاردی،
هر زامان یئنی بیر فیتنه قوپاردی،
او گورجو باخیشلار، ائرمنی گؤزلر.
سوزگون باخیشیندان اوره‌کلر شان-شان،
هر یاندا مین یانان، مین-مین آلیشان،
داغیدیب تئللرین ائدیب پریشان،
قلب ائوین ییخماغا شانه‌نی گؤزلر.
گؤروندویو کیمی، سهندین شعر قهرمانی ایلاهی صفت‌لره مالک اولمایان رئال یئر وارلیغیدیر. آنجاق اونون تقدیماتیندا بو یئر وارلیغی اصل مَلَک کئیفیتینده گؤرونور. تصویرده‌کی گؤرونن دئتال‌لار، نیک‌بین روح، بویاما، یوکسک ذوقله سئچیلمیش بدیعی تصویر واسطه‌لری بو قوشمانی آذربایجان کلاسیک عاشیق شعرینین اَن یاخشی نمونه‌لری ایله عینی سویه‌یه یوکسَلدیر. شاعر اؤز شعر قهرمانی‌نین اوستون مزیت‌لرینی نوماییش ائتدیرمک اوچون عنعنوی تعریف‌لردن، الوان بویا‌لاردان یوخ، عکسینه، «قوُلدور باخیشلی»، «کؤنول باغچاسینی داغیدان»، «یاخیب یاندیران»، «فیتنه قوپاران»، «قلب ائوین ییخان»، «باغیر داغلایان» و س. کیمی، ایلک باخیشدا منفی رابطه‌لردن یارا‌دان لقب‌لردن استفاده ائدیر. اونا گؤره ده بو اولومسوز تصویرین اولوملو تصویره چئوریلمه‌سی اوچون ساده‌جه اولا‌راق سئون عاشیق باخیشی لازیم گلیر. شاعر دئتال‌لی شکیلده تصویر ائتدییی «اووچو»سونون امکان‌لارینی دوزگون قیمتلندیرمه‌سینه رغماً، اؤزو ده بو «باغیر داغلایان»ین عشق توروندان قورتولا بیلمیر و اوره‌یینی تالان ائتدیریر. چونکی او، وورغون اولموشدو:
عشقی اوره‌ییمده تالان قوپاردی،
صبر و قراریمی چاپدی – آپاردی،
وورغون اولماسایدی، نه‌یه یازاردی،
سهند بو قوشمانی، نغمه‌نی، گؤزلر؟!
محبت حسی صمیمی بیر ده‌یَر اولسا دا، سهندین «اووچو جئیران» شعرینده اجتماعی‌له‌شیر، غریبه بیر شکیلده وطن موضوعسو ایله چولغالاشیر. شاعر بورادا دوغما یوردون قارانلیقدان قورتولوب ایشیغا قوووشماسی اوچون سانکی سئودییی قادینین محبتیندن دستک اومور. آخی محبت هم ده الهام و گوج منبعی‌دیر:
شیمشک باخیشلارین شاخدیر اوستومه،
شاخدیر، قوی اود آلسین بو سؤنوک اوجاق.
منی یاندیرماقدان قورخما، چکینمه،
من یانسام، یوردوموز ایشیقلانا‌جاق.
سهندین شعری منی چوخ واخت محبت ساری‌دان ائله ده خوشبخت دئییل. سیاسی شعرینده اولدوغو کیمی بورادا دا تنها‌دیر. بو وضعییت اونا بعضاً اومیدسیزلیک و مأیوسلوق گتیریر. چتینلیک‌لری حل ائتمه‌یه، مناسبت‌لری اؤز طبیعی آخارینا جهت وئرمه‌یه، سهولرینی دوزلتمه‌یه امکان تاپا بیلمه‌دییین‌دن تأسف و پئشمانچیلیق حس‌لری‌نین آغیرلیغی اونو اوزور. بو باخیمدان اونون مشهور «بوزچیچه‌یی» شعری اولدوقجا یایغیندیر.
بو طرحلی شعرین یارانماسی ایله باغلی مختلف فیکیرلر وار. «بهروز ایمانی»نین یازدیغینا گؤره، حیات یولداشینی ایتیردیکدن سونرا سهند بیر مدت هئچ کسله ماراقلانمیر. نهایت، اؤز کارخاناسیندا ایشله‌ین، شعر و صنعته بؤیوک ماراغی اولان گنج بیر خانیملا ائولنمک قرارینا گلیر. سن دئمه، بو مسئله، خانیمین دا اورییندن ایمیش. لاکین اوتاندیقلاریندان اونلار اورک‌لرینی بیر-بیرینه آچا بیلمیرلر. گونلرین بیرینده گویا سهندین یئنی عائله قورماسی حاقیندا «خبر» یاییلیر. بونو ائشدنن خانیم بیر دسته چیچکله شاعرین اوتاغینا گلیب اونلاری میزین اوستونده‌کی گولدانا قویور: «بو، بوز چیچه‌یی‌نین توخومودور، اونو مندن یادیگار ساخلا!» – دئییب، همیشه‌لیک اولا‌راق ایش یئرینی ترک ائدیر. سهند خانیمین داها ایشه گلمه‌دییینی گؤروب اونو آختارماغا باشلاییر. سونرا دا بو نتیجه‌سیز آختاریشدان مشهور «بوزچیچه‌یی» یارانیر.
گلدی چپیش کیمی شن، شیطان، ورهوو،
نازلانا-نازلانا اوزومه باخدی.
الده نئچه پیتا بوزچیچه‌یی، او –
گول‌لری هوسله گولدانا تاخدی.
«بونلاری یادیگار ساخلارسان مندن»،
– دئیه، گؤیرچین تک پیرلادی، گئتدی.
غمزه‌سی اوخ کیمی ده‌یدی سینه‌م‌دن،
اوو ایکن اووچوسون اوولادی، گئتدی.
اصلینده بوزچیچه‌یی بورادا اونو تقدیم ائدن شعر قهرمانین اؤزونون سمبولیک تصویریدیر. چونکی او، سئوگی دونیاسی تار-مار اولموش بیر اینسانین وارلیغینا چؤکموش «قارلی-شاختا‌لی قیش»ین یاراتدیغی «بوز طبقه‌سی»نی یاریب اوزه چیخان، حیاتین داوام ائتدییینی، باهارین یئنی‌دن گلدییینی خاطرلا‌دان، یاشاماق ایستیی اؤرنک اولان بیر چیچک‌دیر. لاکین طالعینه دوشموش قیشین «یوخوسو»ندان هله تام آییلمایان، بلکه ده آییلماغا او قدر ده تلسمه‌ین شعر من اونون بو حرکتینی یئترلی شکیلده قیمتلندیره، معنالاندیرا بیلمیرم. سونرا‌دان اونو ایتیردییینی درک ائتدیکده ایسه آجی دوشونجه‌لره دالیب «اووچو»سونون «آج قورد»لارین دولاشدیغی قوجامان شهرده‌کی گله‌جک طالعی اوچون مسئولیت داشیدیغینین دا فرقینه واریر:
صاباحسیز کئچمیشدی گونو همیشه،
کدرلر عؤمورلوک، سئوینجلر بیر آن.
صاباحدان نه اوموب-کوسه‌جکدی نه،
سحری سیخینتی، آخشامی هیرمان.
شنلیک‌لر، شادلیق‌لار، دئییش-گولوش‌لر،
اونا بیر اؤتری سازاق کیمیدی.
ییخیق اوره‌یینده، سئوگی، سئویش‌لر،
آنجاق بیرگئجه‌لیک قوناق کیمیدی.
اما سونراکی پئشیمانچیلیغین هئچ بیر فایداسی اولمور. لیریک من ائله‌دییی سهوین بؤیوکلویونو درک ائدیب اونو هر یئرده آختارسا دا بیر داها تاپا بیلمیر:
بیر زامان دالینجا دولاندیم خسته،
یئره-گؤیه زنجیر سالدیم، تاپمادیم.
آختاردیم، قویمادیم داشی داش اوسته،
هر یاندان سوراغین آلدیم، تاپمادیم.
گون کئچدی، آی کئچدی، ایل ده دولاندی،
غمینی کؤنلومدن آتا بیلمه‌دیم.
منیم ده سارامی سئل‌لر آپاردی،
ندنسه الیندن توتا بیلمه‌دیم.
گونلر دولانیر، آیلار کئچیر، نؤوبتی سویوق‌لاردا بوزچیچه‌یی‌نین توخوملاری اؤز طبیعتینه اویغون اولا‌راق یئنی‌دن بوی آتیب چیچک‌له‌ییر. لیریک من «عشقی‌نین سون باهاری‌نین یادیگاری» اولان بوزچیچه‌یینی بیر داها ایتیرمه‌مک، قورویوب ساخلاماق اوچون حتی اوره‌یی‌نین ایستی‌سینه قیزیندیرماغا چالیشیر:
قیزین! اوره‌ییمین اودونا، قیزین!
سن منیم عشقیمین سون باهاریسان.
او گوناهسیز قیزین، پناهسیز قیزین،
خزاندا گول آچان یادیگاریسان.
هر شئی‌دن گؤروندویو کیمی، سهندین لیریک معنی کدرلی، اوزونتولو – مئلانخولیک‌دیر. لاکین بو کدر اونو هئچ واخت دوشگونلویه سوروک‌له‌میر، چونکی، ایشیقلی و تمیز کدردیر. اونا گؤره ده بوز چیچه‌یینی اونون لایق اولدوغو یئرده – «اوریینده اکمه‌یه» قرار وئریر:
سنی اورییمه اَکیرم باری،
کؤکسومده کؤک سالیب بوداق آتاسان.
یاغدیقجا باشیما زمانه قاری،
هئی چیچک آچاسان، چیچک آچاسان.
بو شعرلرده شاعرین لیریک معنی‌نین فرقلی دویغولارینین، حس و هیجان‌لاری‌نین – سئویملی اینسانلا بیرگه‌لیک سئوینجی‌نین، آیریلیق و حسرت عذابی‌نین ان اینجه لیریک بویا‌لارلا ایشله‌نمیش صمیمی عکسینی گؤروروک. اونون لیریک معنی بعضاً «سئوگی دونیاسی»ندا آختاردیق‌لارینی تاپا بیلمه‌دییین‌دن عذاب چکیر، حتی اؤزونون روحی ساکیت‌لییینی تصادفی تانیشلیق‌لاردا تاپماغا اومید ائدیر. لاکین اورا‌لاردا دا موفق اولمور، عکسینه دردی‌نین اوستونه یئنی دردلر گلیر…
بو باخیمدان شاعرین «نیشانه» آدلی ۴۰ بندلیک طرحلی شعری داها چوخ دقتی جلب ائدیر. بورادا لیریک من بئله تانیش‌لیق‌لاردان بیرینده محرمانه اورتامدا لیریک قهرمانین قولاغینداکی خالین اونون جامالینا علاوه دیر قاتیب داها دا گؤزللشدیردییینی گؤرور، اونا تعریف‌لر سؤیلییر:
نئجه خال، ائله بیل گون دوغان واختدا،
سحرین اوزونه گئجه داشلانیب.
یا قارا اینجی‌دیر صدف قولاقدا،
یا دا کی، مرمره شوه قاشلانیب.
سوروشدوم، گؤزه‌لیم بو خال نه خال‌دیر،
کؤنول قوش‌لارینا دنمی قویوبسان؟
گؤرونن، خیالین باشقا خیال‌دیر،
دالیندا تئل‌لردن تور دا قوروبسان.
لاکین لیریک قهرمان تعریف‌لردن خوشلانماق یئرینه، اونون گؤزله‌نتیسی‌نین عکسینه، بو قارا خالین قارا طالعی‌نین بیر نیشانه‌سی اولدوغونو بیلدیریر و گؤز یاش‌لاری ایچری‌سینده اونا اؤزونون قم‌لی حیات حکایه‌سینی آچیر. روحی راحت‌لیغینی سئوگی دونیاسیندا آختاران لیریک من هر شئیی اونودوب بو قم‌لی حکایه‌نی دینله‌مه‌لی اولور. باشا دوشور کی، قارشیسینداکی وارلیق اونا هئچ اولماسا، بیر آنلیق خوشبخت‌لیک بئله وئرمک اقتداریندا اولمایان، قلبی یارا‌لی بیریسیدیر. اونا گؤره ده سهند بورادا سانکی مؤوضونون سرحدلرینی گئنیشلندیریر، اونو سئوگی، خوشبخت‌لیک موستوی‌سین‌دن چیخاریب باشقا سَمته یؤنه‌لدیر:
اوخودوم هامیسین واراق با واراق،
لاکین مه‌یر آچیب سؤیله‌مک اولار؟
دئسم اؤز اوره‌ییم پارتلایار، آنجاق،
دئمه‌رم، نه قدر دیلیمده وار وار.
بللی اولدوغو کیمی، لیریک قهرمانین آناسی اونو زینداندا اولارکن دونیایا گتیریب، حتی گؤبه‌یی بئله زینداندا سونگوایله کسیلیب. سونرا ایسه اوزون سورگون حیاتی یاشاییب. آیریلیق واختی آتاسی قولاغینداکی همین قارا خاللا – نیشانه ایله اونو آختاریب تاپاجاغینا سؤز وئرسه ده، بللی اولمایان سبب‌لردن بو گونه قدر گلیب چیخماییب.
اصلینده سهند حیات تجربه‌سیندن و دونیاگؤروشون‌دن قایناقلانان بیر یقین‌لیکله ثبوت ائتمه‌یه چالیشیر کی، خوشبخت اولمایان توپلومدا خوشبخت‌لیک آختاریب تاپماغا اومید ائتمک خیال-پرست‌لیک‌دن باشقا بیر شئی دئییل. اگر بدبخت‌لیک جمعیتین بوتون هوجئیره‌لرینه سرایت ائدیبسه، اوزده نئجه گؤرونمه‌سیندن آسیلی اولمایا‌راق، اونون فردلری‌نین هره‌سی بیر جور بدبخت‌دیر. اونا گؤره ده شاعر شعرین سونراکی بندلرینده اوخوجونون فیکرینی جمعیتین بدبخت‌لیک‌لری‌نین منبعی اولان تمل چتینلیکلره یؤنلدیر:
باخ گؤر، یئرین اوزو بویانیب قانا،
گؤر نه فاجعه‌لر تؤره‌دیر اینسان.
تؤره‌نه باخسانا، دؤله باخسانا،
بیلمه‌م داها نه‌لر دوغا‌جاق اوندان.
سهندین قلبی ده اؤزو کیمی مبارزه‌دن و سئومک‌دن یورولمور، بشر اؤولادی‌نین دوشدویو وضعیتین سبب‌لرینی آختاریر، اومید ائدیردی. چونکی یاخشی بیلیردی کی، یورولموش، هئی‌دن دوشموش قلب یادداشی، اورا‌داکی ان واجب آنلاری بئله سیلیب یوخ ائدیر. اینسان یادداشینی ایتیرنده ایسه مانقورتلاشیر، لازمسیزلاشیر و اطرافینداکی‌لار اوچون تهلوکه منبعینه چئوریلیر…
یوخاریدا دا قئید اولوندوغو کیمی سهندین لیریک قهرمانی هئچ بیر ایلاهی صفته مالک دئییل، رئال یئر گؤزه‌لی‌دیر. چونکی اونون دونیا گؤروشونده نه آخیرته، نه جننته، نه ده اونون نعمت‌لرینه یئر یوخدور. شاعر «جنّت» آدلانان ان بؤیوک اینسان آرزوسونون یالنیز اینسان‌لارین اؤز اللری ایله رئاللاشاجاغینا اینانیردی. محض اونا گؤره ده بو روباعی‌دکی فیکیرلری ده همین باغلام‌دا ده‌یرلَندیرمک لازم گلیر:
عقبانی وئرین زاهده، دونیا منه بسدیر،
کوثر نه‌دی، بو ساغری – صهبا منه بسدیر،
جننتده ده، توبادا دا واللاهی گؤزوم یوخ،
بیر دیلبَری-خوش قامت و-رعنا منه بسدیر.
سهند، آذربایجان شعرینین اکثر ژانرلاریندا اثرلر یاراتمیش و دئمک اولار کی، هامیسیندا دا موفق اولموشدور. اونون شفاهی خالق ادبیاتیمیزین ان چوخ یاییلمیش ژانرلاریندان بیری اولان بایاتی ژانریندا یاراتدیغی یوکسک ده‌یره مالک نمونه‌لری عصرلردن بری سینه‌دن سینه‌یه گلن و دیل‌لر ازبری اولان بایاتی‌لاریمیزدان فرقلندیرمک مومکون اولمور:
سهند دیلر یاز گلسین،
قیش توکنسین، یاز گلسین،
کؤنلوم یاری آرزولار،
قلم گؤتور یاز، گلسین.
سهندیم، گول ایلیدیر،
یار مندن گیلئیلیدیر،
گول اوزوندن اؤپموشم،
دوداغیم گول ایلیدیر.
بیز سهندین محبّت شعرلرینی اوخویارکن اونون جانلی و شیرین خالق دیلی ایله تصویر ائتدییی، حاقیندا صحبت آچدیغی شئی‌لرین یالنیز فرقلی کاراکتئریک خصوصیت‌لرینی، مفتون ائدیجی خارجی جیزگی‌لرینی گؤرموروک، هم ده لیریک معنی‌نین یاشادیغی حس‌لری اونونلا بیرلیکده یاشاییر، کئچیردییی دویغوسال وضعیت‌لری اونونلا بیرلیکده کئچیریریک. بلکه ده، ائله محض بونا گؤره اونون آدی یئر اوبرازلاری کیمی تصویر و تقدیم ائتدییی شئی‌لر بیزه ناغیل و داستان‌لاریمیزدان گلن تانیش مشهور اوبرازلار کیمی گؤرونور:
آچیق قاباق، آلما یاناق، بال دوداق،
جانلار آلان، او جانانیم اؤزگه‌دیر.
هر عاشیق اؤز سئوگی‌سیندن دانیشار،
لاکین، منیم شیرین جانیم اؤزگه‌دیر.
…تئل‌لرینی آغ اوزوندن یان وئریر،
کیپریک‌لری سونگو کیمی سان وئریر،
چوخ وورغون‌لار یار یولوندا جان وئریر،
منیم یولسوز جان آلانیم، اؤزگه‌دیر.
سهند شعرینی همیشه رئال و محبوب ائدن بؤیوک اوستا‌لیق، د‌رین اجتماعی-سیاسی معنا و شاعرانه آخیجیلیقلا یاناشی، هم ده اونون مایاسیندا دایانان ابدی اینسانی ده‌یرلره صمیمی صداقت‌دیر. بو صمیمیت‌ین شعرسَل ایفاده‌سینی اونون محبت لیریکاسیندا دا آسانلیقلا ایزله‌مک اولور.
*: یازینی امکداشیمیز جناب حسین واحدی کؤچورموشدور.
