مقدمه‌ای بر لهجه‌شناسی
دوقتور فیروز رفاهی

لهجه‌شناسی (dialectology) یکی از مباحث عمده زبانشناسی بشمار میرود و دارای دو وجه متمایز میباشد: یکی لهجه‌شناسی عام که قواعد، قانونمندیها و روشهای عام لهجه‌ها را مورد بررسی قرار میدهد و لهجه‌شناسی خاص که بررسی لهجه‌های خاص یک زبان یا گویش را مورد نظر قرار میدهد. لهجه‌شناسی عام در زبانشناسی همگانی فرایندهای فونولوژی، مورفولوژی، نحوی و لغوی تغییرات و قانونمندیهای کلیه لهجه‌ها را مدنظر قرار میدهد.
زبانشناسی، گویش‌شناسی و لهجه‌شناسی اصطلاحات متفاوت زبانی هستند که تغییرات مختلف بخشهای گوناگون زبانها را با توجه به مفاهیم ویژه این بخشها بررسی مینمایند. همانطوریکه میدانید در مبحث زبانشناسی زبانهای جهان از نظر ساختاری، دستوری و لغوی به انواع گوناگون تقسیم میشوند. طبق آخرین داده‌های زبانشناسان هم اینک بیش از دو هزار زبان رایج در دنیا مورد استفاده کاربران میباشد. از طرف دیگر تاکنون نزدیک به هشت هزار زبان شناسایی شده‌اند. این زبانها در دسته‌های مختلف به خانواده‌های زبانی تقسیم میشوند. زبانهای هر خانواده از نظر ساختار آوایی، دستوری و لغوی دارای وجوه اشتراک هستند. زبانهای فارسی، کردی، دری، تاجیکی جزء خانواده زبانهای ایرانی هستند؛ همانطوریکه زبانهای ازبکی، تاتاری، قرقیزی، خلجی و قشقایی از خانواده زبانهای ترکی میباشند.
در گویش‌شناسی شاخه‌های منشعب شده از یک زبان مورد بررسی قرار میگیرند. روند انشعاب گویش‌ها در طی هزاران سال واقع میشود. گویش‌ها بدلیل دوری جغرافیایی و ارتباط کمتر با زبان مادری بتدریج تغییر یافته و رشد مستقل خود را از نظر لغوی، ساختاری طی مینماید. در بررسی زبانها آنها را به انواع قدیم، میانه و امروزی تقسیم میکنند، لیکن در بررسی گویشها این شکل میسر نمیباشد و در واقع آنها دارای یک منبع واحد بوده و از زبان مادر جدا شده‌اند. گویشهای فارسی، مازندرانی، گیلگی، تاتیدارای نیای مشترکی هستند، همانطوریکه گویش قشقایی، آذری، ساوجی و سونقوری دارای نیای مشترک هستند.
در لهجه‌شناسی حالتهای شفاهی-کاربردی زبانها و گویشها مورد نظر هستند. لهجه‌ها شکل جغرافیایی و محلی یک گویش یا زبان هستند که در محدوده جغرافیایی خاصی مورد استفاده میباشند. لهجه‌ها عمدتا در شکل شفاهی و در اثر راحت طلبی‌ اندامهای صوتی بوجود میایند. انواع لهجه‌های گویش فارسی شامل تهرانی، اصفهانی،سبزواری و سایر است؛ همانگونه که لهجه قرداغی، زنجانی، مراغی و اردبیلیدارای مادری مشترک میباشند.
زبانها و گویش‌ها از نظر آوایی، دستوری و واژگانی دارای تفاوتهای بسیاری هستند و یادگیری آنها مستلزم آموزش خاص میباشد. کاربران زبانها و گویشها در فهم متقابل دچار مشکل میشوند و برقراری ارتباط مستقیم میان کاربران آنها براحتی میسر نمیباشد. در حالیکه کاربران لهجه‌های مختلف در ایجاد رابطه مشکلی نداشته و تفاوتهای گوناگون حالات دستوری و واژگانها براحتی قابل درک میباشد.
نزدیکی یا دوری لهجه‌ها از یکدیگر و از زبان مرجع در زبانهای گوناگون متفاوت است. برای مثال تفاوت میان لهجه‌های مختلف زبان آلمانی نسبت به تفاوت میان لهجه‌های زبان فارسی و ترکی آذربایجانی بسیار بیشتر میباشد و اغلب اتفاق میفتد که کاربران لهجه‌های زبان آلمانی در درک همدیگر دچار مشکل میشوند.
در زبان‌شناسی گونه دیگری از لهجه‌ها مورد مطالعه قرار میگیرد که به آن ژارکون میگویند. ژارکون لهجه خاص میان مشاغل و دسته‌های متفاوت اجتماعی است. باید یادآور شویم که همه زبانهای دنیا لزوما دارای گویش نمیباشند و شکل‌گیری گویش مختص زبانهای قدیمی‌تر میباشد. برخی زبانها مثل ژاپنی و ارمنی دارای گویش نمیباشند. زبان ارمنی کنونی دارای لهجه لبنانی، سوری و ایروانی ( لهجه موجود در جمهوری ارمنستان) است. البته در گذشته این زبان دارای گویش آشقارابار و آقرابار بوده است.
خانواده زبانهای ترکی شامل ۳۶ گویش متفاوت است که از آنجمله است گویش ترکی آذربایجانی، ترکی خراسانی، ترکی خلجی، ترکی استانبولی، ترکمنی، قاقاوزی، ترکی تورکمنی عراقی، تاتاری، باشقیردی، قاراقالپاغی، قاراچایی، ازبکی، قزاقی، قرقیزی، یاکوتی، آلتایی، اویغوری، توینی، توفاری، چوواشی، بالغاری، خاکاسی، و ….
دسته‌بندی گویشهای زبان ترکی برای اولین بار توسط ترک‌شناس قرن پنجم هجری محمود کاشغری انجام شده است. وی در کتاب ”دیوان لغات الترک“ گویشهای مختلف ترکی را بر اساس نام طوایف مختلف ترکی مثل اوغوزی، چگنی،…. دسته‌بندی کرده است. سپس از اواخر قرن نوزدهم با پیشرفت زبانشناسی و توجه به السنه مختلف گویشهای زبان ترکی بر اساس خصوصیات جغرافیایی دسته‌بندی شدند. در دسته‌بندی جغرافیایی زبانهای ترکی، گویشهای ترکی آذربایجانی در شاخه جنوب غربی زبانهای ترکی در کنار زبانهای قاقاوزی، ترکمنی، ترکی استانبولی و خلجی قرار گرفته است. محمود کاشغری در کتاب ”دیوان‌لغات‌الترک“ زبان اوغوزی ( زبان مادر گویشهای جنوب غربی) را سلیس‌ترین زبان در بین زبانهای ترکی میداند.
گویش‌های متفاوت زبان اوغوزی تا اواسط قرون هفتم دارای یادمانها و وجوهات مشترک بسیاری بودند. رشد مستقل و گونه‌واره این گویشها از قرن هفتم آغاز و تاکنون نیز ادامه دارد. قدیمیترین یادمان مربوط به زبان اوغوزی ”کتاب ددقورقود علی لسان طایفه اوغوزان“ میباشد که در ۴۶۶ هجری کتابت شده است.(۱) بنا بر نظر بسیاری از زبانشناسان مثل محرم ارگین، توفیق حاجی اف، اورهان شایق و… شکل‌گیری این داستانها به دوره‌های بسیار دورتر برمیگردد.
زبان ترکی آذربایجانی به عنوان یکی از گویشهای اوغوزی در منطقه وسیع جغرافیایی که از شمال به دربند قفقاز و داغستان از جنوب به ساوجبلاق (مهاباد) و بخشهایی از اراک و همدان از شرق تا ساوه و استان مرکزی و از غرب تا آناتولی مرکزی گسترده است. زبان ترکی آذربایجانی بعد از ظهور اسلام با قبول اسلام به استفاده از الفبای عربی روی آورد و سیستم منسجمی را برای ثبت و ضبط ترکی آذربایجانی مورد استفاده قرار داده است.
امروزه زبان ترکی آذربایجانی در کشورهای افغانستان، جمهوری آذربایجان، ترکیه، جمهوری عراق، جمهوری روسیه و ایران مورد استفاده میلیونها کاربر میباشد.
زبان ترکی آذربایجانی از اواخر قرن هیجدهم مورد توجه و بررسی زبانشناسان قرار گرفته است. از میان نخستین کسانیکه به پژوهش زبان ترکی آذربایجانی پرداخته‌اند میتوان خودزکو، میرزاکاظم بیگ، کارل فوی، بارتولدرا نام برد.
لهجه‌های زبان ترکی آذربایجانی نیز از قرون گذشته مورد توجه قرار گرفته و زبانشناسانی مانندکارل فوی، ولادیمیر مینورسکی،‌هاندا و سایرین در اینمورد تحقیقاتی انجام داده‌اند.

(۱): حاجییئف توفیق ، رفاهی علمداری فیروز،«دده قورقوو»-ون سون صحبفه سی حاققیندا- «أدبیات و اینجه‌صنعت قزئتی» ، ۱۹۸۶ ، آپریل