احمد شایا (آلاو)؛ آذربایجان مفتونو و اینسانلیق وورغونو
ائلدار موغانلی
گیریش
آذربایجان ادبیات تاریخی‌نین کئچن یوز ایلینی واراقلادیقدا، اونون معین تاریخی دؤورده اؤزونه مخصوص اجتماعی- سیاسی آب و هاواسیلا عرصه‌یه گلن ادبی مدنی بیر نسیلین پرنسیپال داواملیلیغینی و معین بیر ادبی آخیم پرنسیپ‌لرینه دایانماسی و ادبیاتین جمعیتدن آیریلماز بیر وارلیق کیمی تعریفلنمه‌سی‌نین عیانی شاهدی اولوروق. بو اجتماعی گئرچکلیک تفکورونه دایانان ادبی نسیلین ایستر یارادیجیلیق داوامی، ایسترسه‌ده اونلارین بیر ادبی عنعنه‌یه چئوریلمیش ادبیات شخصیتی پرنسیپ‌لری بو گونده یئنی نسیلین قارشیسیندا دوران دانیلماز بیر حقیقت کیمی اؤزونو نوماییش ائتدیریر. 
معاصر دؤروموزون ایلک یاریسینا منسوب اولان بو ادبی نسیلین عؤمور یوللاری خالقین، جمعیتین و خصوصیله زحمت آداملاری‌نین سعادتی، معیشت طرزی، آزادلیق ایستک‌لری و قورتولوش آمال‌لاری کیمی موضوعلارلا یوغرولموشدور. ادبیات بو نسیلین الینده اودو، ایشیغی سؤنمه‌ین و قارانلیقلاری ایشیقلاندیران و اجتماعی مبارزه یوللارینی آیدینلاشدیران بیر مشعله و خئیرله شر آراسیندا، ظولمت‌له نور آراسیندا حاکیم کسیلمیش بیر وارلیغا چئوریلمیشدیر و ائله بو اوجباتدان صنعتکارین عؤمور یوللاری چوخلو عذاب- اذیتلی اولموش و صنعتکار داها آرتیق موباریز بیر اینسان سیماسیندا جمعیتین حیاتیندا باش وئرن آغلی قارالی حادثه‌لره اؤز موناسیبتینی بیلدیرمیشدیر.
جمعیتین چوخ گرگین بیر اجتماعی سیاسی دؤورونده ادبی شخصیت‌لری بئجه‌ریلن بو تیپ صنعتکارلاریمیز تکجه او دؤرون پرنسیپال صنعتکارلیق محصولو کیمی یوخ، عینی حالدا صنعتکارین اؤزونون دونیا گؤروشو و فلسفی تفکورو زمینینده فورمالاشان ادبی بیر آخیمین یؤنونده بیر چوخ مشقت‌لر و محرومیت‌لره رغمن بوتون اجتماعی پرنسیپ‌لری عؤمورلرینین سونونا قده‌ر داشیمالاری اولموشدور. نه‌دیر بو سیرر؟ هانسی رموزاتا واردیقدا بئله شخصیت‌لرده وفادارلیق، دؤنمزلیک، اؤزونه، صنعتینه صداقت، چالیشقانلیق، سارسیلمازلیق و ان اساسی اینام و عقیده اؤلچولریندن قاچماماق سجیه‌لری اونلارین ادبی اجتماعی شخصیتلرینده عؤمورلشیبدیر؟
ادبیات تاریخیمیزده حبیب ساهر، گنجعلی صباحی، بالاش آذراوغلو، مدینه گولگون، محمدعلی محزون، بهزاد بهزادی، هاشیم ترلان، مظفر درفشی، یحیی شیدا، عباس صابری، عباس بارز، کریم سؤنمز، عزیز محسنی، محمدعلی فرزانه، بولود قره‌چورلو سهند، کریم خجیر باریش، حلاج‌اوغلو، سلیمان ثالث، بهمن زمانی، اشرف نورانلی، قافلانتی، ستار گول‌محمدی، تورک‌اوغلو، احمد شایا(آلاو) و … بیر آز ایره‌لی گلدیکده؛ علیرضا نابدل، مرضیه احمدی اوسکویی، حبیب فرشباف، خیرالله ساپلاق، حمیده رئیس‌زاده سحر، رقیه کبیری، نیگار خیاوی، ناصر داوران، حسن ایلدیریم، کریم گول‌اندام، عزیز سلامی، هریسلی، میانالی علیرضا و …س کیمی امضاء‌لاری بو گونکو نسیلیمیزه آز چوخ تانیش اولان ادبی شخصیت‌لریمیزی اجتماعی گئرچکلیک پرنسیپ‌لرینه اساسلاندیقلاری اوچون نئجه گوناهلاندیرماق اولار؟ هله قالسین کی یئنی میدانا آتیلمیش و چوخ تاسفله گئرچک‌لیگین ائستئتیک درکیندن عاجیز اولان اوزدن ایراق “مدرن منتقد”لر طرفیندن “کؤهنه‌چیلیک” دامغاسی‌لادا تخریب ائدیلسینلر؟
بو نسیل اؤز یارادیجیلیغی‌نین و ادبیات شخصیتی پرنسیپلرینین اوزون عؤمورلولوگی ایله بیر داها یئنی یئنی آغیز دولدوروجو ادبی آخیملارا واران و بو فانتزیک آخیملارلا بعضا هئچ اؤزوده فلسفی نقطه‌ی نظریندن اؤزلشمه‌ین و ائله بونا گؤره ده یارادیجیلیق یوللاریندا تکرار تکرار والایلایان کیمسه‌لرین اینام، فیکیر، جمعیت، وطن، تورپاق، باریشیق، انسانلیق، عدالت، بشر آزادلیغی و بو کیمی اجتماعی موتیولری “کؤهنه‌لیک” دامغاسیلا تحقیر ائتمه‌لری نه قده‌ر عبث و اویدوروجو اولدوغونو ثبوتا یئتیریر.
نسیل‌لر آیریلیشی ضرورتلرینی بایراق ائدیب، نوواتورلوغو هئچ اؤزلشدیر‌مه‌ین و یالنیز آلینما و بایاغی ادبی ائلئمئنت‌لره و جمعیتین بوتون تاریخی شخصیتینه، اخلاقی- فلسفی آنلاملارینا، میللی ائستئتیک ذؤوقونا یاد اولان فضالاردا سئیر ائدن و دونیاسینی یالنیز جیلیز شخصی حیس‌لرین چرچیوه‌سینده محدودلاشدیران و ادبیاتی فیکیر، اینام و گئرچکلیکدن اوزاقلاشدیرماغا جهد ائدن کیمسه‌لر، آذربایجان واحد ادبیات تاریخی‌نین بؤیوک بیر قولونو، اجتماعی گئرچکلیک تفکورونه دایانان اساسلارینی نئجه پوزا بیله‌جک‌لرینی باشا دوشمک چوخ چتین اولور.
بو یازیدا حیات و یارادیجیلیغی باره‌ده قیساجا سؤز آچاجاغیمیز بو ادبی نسیلین ان گؤرکملی نوماینده‌لریندن اولان و عؤمرونون سون گونلرینه‌دک اینامینا، عقیده‌سینه و صنعت پرنسیپ‌لرینه صادق قالان اوستاد احمد شایا (آلاو) اولاجاقدیر. یازیدا اوستاد احمد شایا (آلاو) کیمدیر؟ اونون اجتماعی مبارزه یوللارینی ایشیقلاندیران حیات سالنامه‌سی نئجه‌دیر؟، ایشیق اوزو گؤرموش اثرلری و یارادیجیلیغی‌نین اساس موتیولری هانسی‌لاردیر؟ و … س کیمی سورغولاری جاوابلاندیرماغا چالیشاجاغیق.
اجتماعی مبارزه یوللارینی ایشیقلاندیران حیات
ادبیاتیمیزین فخری ساییلانلاردان احمد علی‌اصغر اوغلو اوردوخانی(سونرالار اورتانی- شایا)، ۱۳۰۴ینجی ایلین آذر آیی‌نین سون گونلرینده یئنیجه خوی شهرینده مسکونلاشمیش ائلات بیر عائله‌ده دونیایا گؤز آچمیشدیر. عائله‌نین مدنیت داورانیشی یئنیجه آلیشدیقلاری شهرچیلییه اویغون داورانیشلارلا فورمالاشدیقدا، بالاجا احمدین‌ده اوشاقلیق ایللری شهر مدنیتی پروسسینده کئچیر. او رسمی تعلیم یاشینا چاتدیقدا مکتبه گؤندریلیر و چوخ جیددی صورتده یئنی اوصولدا تعلیم تربیه آلماسی عائیله طرفیندن ایزله‌نیلیر. بو قایغی نتیجه‌سینده‌دیر کی احمد بئش و آلتینجی صینیفده اوخویارکن «اصلی و کرم»، «مختارنامه»، «امیر ارسلان»، «نسیم عیار» کیمی کلاسیک روایتلری اؤز آنا دیلینده اوخویا بیلیر و بو واسیطه‌ایله آنا دیلینین اینجه‌لیکلریله تانیش اولور، اونا رغبت بسله‌ییر و اونو منیمسه‌مه‌یه جهد گؤستریر. بو باجاریق سونرالار اونون اؤز آنا دیلینده چوخ آسانلیقلا مختلف متن‌لری اوخوماغینا یاردیمچی اولور. اؤزو یازیر:«… بئله کی ۱۳۲۰ینجی ایلده طیاره‌لردن تؤکولن نوتالاری آسانلیقلا اوخویا بیلیردیم»
دوققوزونجو صینیفه‌دک خوی شهرینده تحصیل آلان احمد، ۱۳۲۲ینجی ایل تبریز شهرینده اوغلان‌لار دانشسراسیندا تحصیله باشلاییر. بو ایللر شهریور حادیثه‌سی نتیجه‌سینده (۱۳۲۰ینجی ایلین شهریور آییندا رضاشاهین اؤلکه‌دن چیخماسی و دیکتاتورانین موقتی اولموش اولسادا دئوریلمه‌سی) اؤلکه‌ده یارانان عمومی سیاسی آتموسفرین آچیلماسی و بو سیاسی آچیلیش زمینینده نشره باشلانان بیر چوخ قزئت و روزنامه‌لر، خصوصیله گنج‌لرین سیاسی و اجتماعی فعالیتلره جلب ائدیلمه‌سینده جیددی رول اویناییر. بو پروسس‌له یاناشی شوروی آذربایجانی جومهوریسی مطبوعات اورگانلاری‌نین «قیزیل اوردو» و تبریزده‌کی «شوروی مدنیت ائوی» واسیطه‌سیله کوتله آراسیندا یاییلماسی‌دا گنج‌لری سیاسی و اجتماعی فعالیتلره، ائله‌جه‌ده آنا دیلی و میللی ادبیاتا سوق وئرمکده اساس سببلردن اولور. بو گنج‌لر آراسیندا اون‌سکگیز یاشلی احمدین‌ده تحصیل‌له یاناشی گونو گوندن آذربایجان دیل و ادبیاتینا و خصوصیله‌ده جمعیتده باش وئره‌ن مختلف سیاسی و اجتماعی حادیثه‌لره ماراغی آرتیر و اونلارلا یاناشی کوتله‌نین آغیر معیشت دورومونا چیخیش یولو آختارماق هوه‌سی اونون گنجلیک ایده‌یال‌لاریندا فورمالاشماغا باشلاییر.
اجتماعی مسئله‌لرله باغلی ادبیات نومونه‌لری‌له ایلک دؤنه تبریز شهری‌نین تحصیل اوجاقلاریندا پولسوز پایلانان «وطن یولوندا» قزئتی واسیطه‌سیله تانیش اولور. شوروی قوشونو طرفیندن یاییلان بو قزئت بوتون گونئی آذربایجان ادبیاتی‌نین او ایللرده‌کی اینکیشافیندا رول اوینایان ان مهم عامیللردن بیریسی اولموشدور. آنجاق گنج احمدین ادبیات دونیاسینا جیددی تاثیر بوراخان دانشسرادا اوخودوغو ایللر یالنیز بیر ایل (۱۳۲۲- ۱۳۲۳) نشر عؤمرو اولان تانینمیش آذربایجان شاعری «محمد بی‌ریا»نین تشبثی‌ایله ایکی صحیفه‌ده تبریز شهرینده یاییلان، آنجاق گئنیش کوتله رغبتینی قازانان «ادبیات صحیفه‌سی» اولور. «ادبیات صحیفه‌سی»له گنج احمد ده ادبیات عالمینه قاتیلیر؛ شعر یازماغا باشلاییر و چوخ آز بیر مدت‌ده دوستلاری و همکلاس‌لاری آراسیندا بیر شاعر کیمی تانینماغا باشلاییر. اؤزو یازیر: «۱۳۲۲ده تبریز شهرینده اوغلان‌لار دانشسراسیندا تحصیله باشلادیقدا خیابانلاردا ساتیلان «بی‌ریا»نین سیاسی- طنز شعرلریله تانیش اولدوم. بئله‌لیک‌له آذربایجان دیلی‌ایله باغلاندیم. همان زامانلار آذربایجان دیلینده یاییلان «وطن یولوندا» روزنامه‌سی و «آذربایجان» مجله‌سی مجانی اولاراق دانشسرا طلبه‌لرینه وئریلیردی.»
۱۳۲۴ینجی ایلین آذر آییندا آذربایجاندا قورولان میللی حکومت گنج احمدین‌ده حیاتیندا مینلر آذربایجان گنجی کیمی جیددی ده‌ییشیک‌لیک‌لر یارادیر. ادبیات ساحه‌سینده فعالیتی داهادا گئنیشله‌نیر؛ اجتماعی موضوعلاردا یازماغا داهادا مئیل گؤستریر؛ یازدیقلارینی دؤرو مطبوعاتدا یایماغا جان آتیر و یئنه‌ده شاعر «بی‌ریا»نین شعرلری تاثیری آلتیندا اجتماعی مضمونلو شعرلر یازیر. اونون ادبیات و خصوصیله شعر ساحه‌سینده گونو گوندن چیچکله‌نن استعدادی میللی حکومتین مدنیت ایشچیلری طرفیندن جاوابسیز قالمیر. ۱۳۲۴ینجی ایلین قیش آییندان نشره باشلایان (۱۲ اسفند ۱۳۲۴) و ایکینجی ۲۱ آذره‌دک نشری داوام تاپان «غلبه» هفته‌لیگی‌نین(ناشر افکار زحمتکشان آذربایجان) یازیچیلار هئیتی سیرالاریندا فعالیت گؤسترمه‌یه دعوت آلیر. محمد بی‌ریانین تشبثی و حسین جدی، حمید صفری، سهراب زمانی، عباسعلی زنوزی و مظفر درفشی‌نین امکداشلیغی ایله نشر اولان بو هفته‌لیک‌له امکداشلیغا باشلاییر. اؤزو بئله یازیر:«… تدریجله فارس و آذربایجان دیلینده شعر یازماغا باشلادیم و ۱۳۲۴ینجی ایلین آخرلرینده «غلبه» روزنامه‌سی‌نین یازیچیلار هئیاتینه سئچیلدیم.»
آذربایجاندا قورولان بیر ایل‌لیک میللی حکومت تکجه جمعیتین اجتماعی و سیاسی حیاتیندا یوخ، معارف و مدنیتین بوتون ساحه‌لرینه‌ده اؤز بلاواسیطه تاثیرینی بوراخمیشدی. نهضتین حیاتا کئچیردیگی ده‌ییشیک‌لیک پروسسینده ملی مدنیتیمیزین چیچکلنمه‌سینه بؤیوک دقت یئتیریلیردی و ادبیات ایشچیلرینه، شاعر و یازیچیلارینا خصوصی قایغی گؤستریلیردی. اونلارین تشکیلاتلانماسیندا ایلک اؤنجه تبریز شهرینده “وطن یولوندا” قزئتی‌نین نزدینده فعالیت گؤسترن “شاعرلر مجلسی” درنه‌یی‌نین بؤیوک رولو وارایدی.
گنج احمدین استعدادی و اونون یازیچیلیق قابلیتی خصوصیله شاعر «بی‌ریا»نین گؤزوندن یایینمامیشدیر. بیر گون «بی‌ریا» آذربایجانین تانینمیش اجتماعی شخصیتی و او ایللر قیزیل اوردویلا تبریزه گلن و «وطن یولوندا» قزئتی‌نین رهبرلری سیراسیندا ادبی ایشلرله مشغول اولان ادبیاتشناس عالم «جعفر خندان»لا بیرلیکده اون گؤرمک مقصدیله اوخودوغو دانشسرایا گلیرلر. بو حادثه‌نی اوستاد آلاو بئله خاطیرلاییر: «۱۳۲۵ینجی ایل اردیبهشت آیی‌ایدی. معرفی امتحانی اوچون شیفاهی فرانسه دیلی امتحانی وئریردیم. دئدیلر وزیر چاغیریر. گئتدیم. وزیردن باشقا دؤرد نفرده کوریدوردان مئیدانا دوشن پیلله‌لرین اوزه‌رینده دایانمیشدیلار. وزیر دئدی: اوغول گئت شعرلریندن گتیر اوخو. اوخودوقدان سونرا اونلارین بیری شعرلریمی مثبت ده‌یرلندیریب دئدی: استعدادین یاخشی‌دیر. گل سنی باکی‌یا آپاریم. سنی بؤیوک شاعر ائده‌رم. من قبول ائتمه‌دیم. او آزاجیق سرت لحنی‌له دئدی: منی تانیرسان؟ دئدیم: یوخ. دئدی: من جعفر خندانام. من یئنه قبول ائتمه‌دیم و او اینجیک سیما ایله منه باخدی…»
آذربایجان نهضتی‌نین قانا چکیلمه‌سی گنج احمدی‌ده بیر چوخ آذربایجان گنج‌لری کیمی اجتماعی و ادبی فعالیتدن اوزاقلاشدیریر و دیدرگین سالیر. جمعیتده حؤکوم سورن هده قورخو، حیاتا کئچیریلن میثلی گؤرونمه‌ین جینایتلر و استبداد تؤر تؤکونتولری‌نین غدارجاسینا خالقین بوتون اموال و ناموسونا ائتدیکلری تجاوز، آذربایجانین گؤیلرینه قارا پرده چکیر. آنجاق بو ظولمتین چوخ عؤمور سورمه‌مه‌سینه و بیر داهادا گونشین قارا بولودلاری یاریب چیخماسینا اینام، مینلر آذربایجان گنجینی یاواش- یاواش گیزلی صورتده موباریزه مئیدانینا آتیر. جمعیتده آچیلان هر بیر سیاسی آتموسفر اونلارین یئنی‌دن روحلانمالارینا سبب اولور و یئنی‌دن آذربایجان مدنیت بایراغینی قالدیرماغا یؤنلدیر. احمد بیر نئچه ایل مراغه، عجب‌شیر و یئنی‌دن تبریز شهرلرینده یاشامالی اولور و نهایت ۱۳۳۰ینجی ایل یولداشی نین باجیسی «مخمل» خانیم‌لا عائیله قورور.
اوتوزونجو ایللرین اول‌لرینده باشلایان اجتماعی سیاسی حرکات یئنی‌دن گنج احمدی ادبی اجتماعی فعالیتلره چکیر. ۱۳۳۰دن ۱۳۳۳ینجی ایلین سونونادک اونون بیر چوخ مقاله و شعرلری ایستر گیزلیجه، ایسترسه‌ده آشکارجاسینا یاییلان آنا دیللی مطبوعاتدا یاییلیر. اوستاد شهریارین «حیدر بابایا سالام» منظومه‌سینه یازدیغی «حیدربابادان شهریارا مکتوب» نظیره‌سی‌نین بؤیوک بیر قیسمی ائله بو ایللره عایددیر. بو منظومه سونرالار ۱۳۴۵ینجی ایل قلمه آلینان «بابک منظومه‌سی»ایله برابر بهمن اینقلابی‌نین غلبه‌سیندن سونرا چاپ اولور. آنجاق احمدین بو دؤور ان مهم فعالیتلریندن اونودولماز آذربایجان اجتماعی و ادبی شخصیتی بهزاد بهزادی‌نین تشکیلاتچیلیغی ایله گیزلی صورتده نشر اولونان «آذربایجان» روزنامه‌سی‌نین یازیچیلار هئیتی ترکیبینده اولماسینی و یئنی‌دن تشکیل اولونموش “آذربایجان شاعرلر و یازیچیلار جمعیتی”نده‌کی فعالیتینی آد چکمک اولار. «آذربایجان» روزنامه‌سی آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی‌نین اورگانی کیمی ۱۳۳۰ینجی ایلین آذر آییندان ۱۳۳۳ینجی ایلین شهریور آیینادک ۱۴۲ نومره‌ده گیزلی صورتده اول‌لر تهراندا و سونرالار تبریزده نشر ائدیلیردی. روزنامه‌نین چاپ یئری‌نین کودتا رژیمی طرفیندن تاپیلماسی اونون ایستر داخیلینده و ایسترسه‌ده اطرافیندا جمعلشن بیر چوخ آذربایجان ضیالیسی‌نین یاخالانماسینا سبب اولور. احمدده یاخالانیر و حبس ائدیلیر. بیر ایلدن آرتیق حبس‌ده اولور و مختلف عذاب و اذیتلره قاتلاشدیقدان سونرا، نهایت ۱۳۳۵ینجی ایل آزادلیغا بوراخیلیر.
احمدین آزادلیغا بوراخیلماسی باخمایاراق کی اونون گنج عائیله‌سینه سئوینج بخش ائدیر، آنجاق اجتماعی حقوقدان محرومیتلر و دیدرگینلیک‌‌لر یئنی‌دن اونو و عائیله‌سینی اؤز جایناغیندا سیخیر. بیر چوخ شاه رژیمی استبدادی علیهینه موباریزه ائدیب و حبسه آلینمیش و سونرالار بو اوجباتدان عذاب و تحقیرلره معروض قالمیش اینسانلار کیمی احمدده اولکی ایشینی الده ائده بیلمیر؛ بیر مدت مختلف ایشلرله مشغول اولور و عائیله‌سی‌نین معیشت طرزینی یاخشیلاتماق اوچون الیندن گلنی اسیرگه‌میر؛ نهایت او یئنی‌دن معللیم‌چی‌لیک پئشه‌سینه قاییدیر.
اوزون ایللر معللیم‌لیک ائده‌ن و جمعیتین خصوصیله زحمتکش صینیفلری‌نین نئجه عذابدا یاشاماسی و مینلر یوخسول عائیله اوشاقلاری‌نین رسمی تعلیم و تربیه‌دن محرومیتی احمدین بو ایللرده قلمه آلدیغی ادبی اثرلرینده‌ده اؤز تاثیرینی بوراخیر. اینقلابدان سونرا ایشیق اوزو گؤره‌ن شعرلرینی اوخودوقدا اونون خلقی‌لیک و زحمتکش صینیفلری‌نین آزادلیغی سنگرینده سارسیلمادان دؤیوشمه‌سینی آچیق آیدین گؤرمک اولور. باخمایاراق کی اوتوز یاشینی آرخادا قویموش احمد حبسدن آزاد ائدیلدیکدن سونرا منسوب اولدوغو سیاسی تشکیلاتا بیر داها دؤنمور؛ آنجاق بیر موباریز شاعر سیماسیندا ملی وارلیق اینکیشافی، آزادلیق عشقی و عدالتلی بیر جمعیتین قورولماسی اونون حیات فلسفه‌سینده عؤمورلوک یاشاییر؛ قارانلیقلارا قارشی آپاردیغی موباریزه‌نین شعله‌لری بیر آن‌دا اولسون بئله سؤنمور؛ یازیر، یارادیر و مدنیت عسگری کیمی مقدس دؤیوشون خیدمتینده دورور. تربیه ائتدیگی طلبه‌لری‌نین بیر چوخو اؤز معللیم‌لریندن گؤتوردویو اجتماعی داورانیش طرزینی اینسان یاشاماق اوصوللاری کیمی عؤمورلوک قبول ائدیرلر و ملی مدنیت کئشیکچیسی کیمی بیر آن‌دا بئله موباریزه‌دن ال چکمیرلر.
احمد شایانین معللیم‌لیک پئشه‌سی اللینجی ایللرین سونونا قده‌ر داوام تاپیر، نهایت تقاعده چیخیر. آنجاق بیر شاعر و یازیچی کیمی اؤزونو آذربایجان ادبیاتیندان و اجتماعی موباریزه‌دن اوزاق گؤره بیلمیر. ایراندا اسمه‌یه باشلایان اینقیلاب طوفانی اللی یاشلی شاعری‌ده اؤز قوینونا آلیر؛ اینقیلاب صفلرینده شعرلریله چیخیش ائدیر؛ استبداد دؤورو یاراتدیغی اثرلرینی ساهمانلاماغا باشلاییر و تبریز ادبی محیطی‌نین چالیشقانلاریندان اولور. بهمن اینقیلابی‌نین غلبه‌سی شاعرین بیر عؤمور ناکام قالمیش آرزولارینین چیچکلنمه‌سینه ال‌وئریشلی شراییط یارادیر؛ تبریزده یئنیجه تشکیل ائدیلمیش «تبریز ادبی انجومنی»نین فعال اشتراکچیلاریندان اولور؛ مدنیت فضاسیندان اوزاق قالماسین دئیه تبریز شهرینده «اورین» نشریاتینی قورور و آذربایجان دیلینده یازیب یارادیلان اثرلری و ترقیخواه اجتماعی قوه‌لر طرفیندن یازیلمیش باشقا اثرلری یایماغا باشلاییر.
۱۳۶۰ینجی ایله قده‌ر دؤرد شعر مجموعه‌سی ایشیق اوزو گؤرور. «آیسیز گئجه‌لر»، «دومانلی گونلر»، «حیدربابادان شهریارا مکتوب و بابک منظومه‌سی» و «گونشلی سحر» کیتابلاری اؤز عنوانلاریندان گؤروندویو کیمی شاعرین شاه استبدادی دؤورو و اینقلاب عرفه‌سینده یازدیغی آنجاق هئچ واخت بیر شعر مجموعه‌سی کیمی ایشیق اوزو گؤرمه‌ین اثرلرینی احتوا ائدیر.
«آیسیزگئجه‌لر» و «دومانلی گونلر» شعر مجموعه‌لری شاعرین اؤزو دئمیشکن: «آیسیز، ایشیق‌سیز، قارانلیق استبداد گئجه‌لرینی و او گئجه‌لرین چیسگین‌لی، دومانلی، قارلی، طوفانلی گونش‌سیز گونلرینی ایفاده ائدیر.» شاعر بو ایکی کیتابی «اینقلاب یولوندا چالیشان بوتون شریف اینسانلارا تعظیم ائده‌رک، خالقیمیزین سعادتی یولوندا شهیدلرین نجیب روحلارینا، دوستاق‌لارین، ایشکنجه گؤرنلرین صبر و استقامتلرینه» تقدیم ائدیر و دئییر «قوی ائلیمیزین موباریزلری شاعر و یازیچیلاریمیزین ایلهامچیسی اولسون‌لار.»
شاعر ۱۳۶۰ینجی ایل یاییلان دؤردونجو شعر مجموعه‌سی «گونشلی سحر» کیتابینی‌ایسه «چنلی، بورانلی، دومانلی گونلری، قارا ظولمتلی آیسیز گئجه‌لری عمومی ظفر عرفه‌سی، گونشلی سحره چاتدیران قهرمان خلقینه» تقدیم ائدیر و کیتابی‌نین ایلک صحیفه‌سینده یازیر: «منیم ایلهام منبعیم، شعریمین دادی، سؤزومون دوزو، وطنیم و ائلیم‌دیر. نه قده‌ر الیمین یازماق، باشیمین فیکیر و یارادیجیلیق قدرتی وارسا ائلیمین دردین، غمین، کدرین، شادلیغین، فرحین، گؤز یاشلارین، شیرین گولوشلرین، دؤیوشون، ظفرین، ییخیلیب دورماسین، دوشمانلا ووروشماسین، سارسیلماز ایراده‌سین، توکنمز باجاریقین شعریمین عنوانی ائده‌جه‌یم و یئنه‌ده سؤز وئریرم نه قده‌ر وار بدنده جان / سارسیلمادان یازاجاغام.»
بئله‌ده اولور. اوستاد احمد شایا(آلاو) عؤمرونون سون گونلرینه‌دک بیر آن‌دا اولسون یازماقدان و یاراتماقدان دایانمیر. عؤمرونون اون‌بئش ایلدن آرتیغینی یالنیز «آذربایجانجا فارسجا و فارسجا آذربایجانجا» اون مین‌لرجه لوغت احتوا ائده‌ن سؤزلوک یازماغا حصر ائدیر. نشرینه بؤیوک آرزو بسله‌دیگی بو سامباللی اثرین طالعی بو گونده ادبی جمعیتیمیزی دوشوندورمه‌لیدیر. نه یازیق کی بو اثر و اونون کناریندا اوستادین عؤمور بهره‌سی اولان بیر چوخ باشقا ادبی اثرلری هئچ واخت ایشیق اوزو گؤرمه‌دی و یالنیز اوستادین اؤز الی‌ایله ترتیب ائدیلمیش بو اثرلر بو گونده صاندیقچالاردا دوستاق یاشاییرلار و نه زامانادک دوستاق اولدوقلاری‌دا هله‌ده بللی دئییل.
۱۳۶۰ینجی ایلدن بو یانا اوستاد آلاووین اساس ادبی اثرلری ایشیق اوزو گؤرمه‌ییبدیر. اونون «آذربایجان دیلینین فونیتیکاسی- آغاموسی آخوندوف» و «رستنی‌های درمانی در پزشکی معاصر(ترجمه)» اثرلریندن باشقا بیر چوخ اثرلری ال یازما دفترلرینده یاییلماق انتظاریندا قالیر. نئچه دفترلیک «شعر مجموعه‌لری»، اوچ جیلددن عبارت «ادبی- تنقیدی آراشدیرمالار»، «آذربایجان –ارمنیستان محاربه‌سی-گونده‌لیک یادداشت‌لار»، «یئددی نوع لوغت‌نامه»، «فضولی شعرینه تضمین‌لر مجموعه‌سی»، «قادین‌لار شه‌هری منظومه‌سی»، «میللی سردار ستارخان منظومه‌سی»، «جبهه‌دن جبهه‌یه» و «آیلی گئجه‌لر» و …. اثرلری هله‌ده یاییلما انتظاریندادیرلار.
اوستاد احمد شایا(آلاو) آلتمیشینجی ایللرین اوللریندن تبریزدن عائلوی کؤچوب تهرانین کرج شه‌هرینده مسکونلاشیر. کرج شه‌هرینده اوستاد اوزون ایللر یازیب یارادیر؛ خصوصیله آذربایجان سؤزلویو حاضیرلاماقدا عؤمرونون ۱۵ ایلدن آرتیغینی صرف ائدیر؛ ادبی مدنی درنک‌لرده اشتراک ائدیر و ۱۳۶۶ینجی ایلدن «ساهر ادبی- مدنی درنه‌یی»نین قورولماسیندا جیددی چالیشیر و عؤمرونون سونونادک بو درنه‌یین ادبی مدنی فعالیت‌لرینده بیر آغ ساققالی کیمی فعالجاسینا رهبرلیک ائدیر. 
سون سؤز
عؤمرونون ۶۰ ایلینی آذربایجان ادبیاتی‌نین اوغروندا صرف ائده‌ن شاعر، یازیچی و آذربایجان آراشدیریجیسی اوستاد احمد شایا(آلاو) وئردیگی سؤزه وفالی قالدی. نه قده‌ر کی الی‌نین قووه‌سی، گؤزونون گؤرمه‌سی و بئینی‌نین دوشونمه‌سی واریدی‌سا یازدی، یاراتدی و سارسیلمادان آذربایجان خالقی‌نین ادبی مدنی گنجینه‌سینه اینجی‌لر بخش ائتدی. قیسا بیر خسته‌لیکدن سونرا چوخ تاسفله ۱۳۸۳ینجی ایلین مهر آیی‌نین ییرمی اوچونده آرامیزدان آیریلاراق ابدیت کاروانینا قوشولدو. وداع مراسیمینده دوستلاری و شاگیردلری طرفیندن حیاتی و یارادیجیلیغی و اینسانی سجیه‌لری باره‌ده دانیشیقلار گئتدی: هاشیم ترلان، حبیب فرشباف، علیایی، سؤنمز، حسین صدیق (دوزگون)، روشن خیاوی، ناظر شرفخانه‌ای، آذرمازندرانی، حسن ایلدیریم، رحیم کاویان، ع. چاپار، ائلدار موغانلی و حیات یولداشی شاعره ایشیق خانیم اوستادا حصر ائتدیکلری اثرلرینی اوخویوب، خالقیمیزا باش ساغلیغی وئردیلر. آذربایجان ادبی مدنی درنک‌لرینین بیاننامه‌سی اوخوندو. بو بیان‌نامه اوستادین بیر شعری‌نین اوچ بندی‌له باشلانمیشدی:
ساده‌جه شاعرم شعیر دفتریم
قهرمان ائلیمین قوجاغیندادیر.
خالقیما یازدیغیم نغمه‌لی سؤزلر
دائیما ائلیمین دوداغیندادیر.
اوره‌ییم باغلی‌دیر آنا وطنه،
وطنین عشقی‌دیر روح وئریر منه.
نعشیمی بوکنده بیر گون کفنه
ابدی یاتاغیم تورپاغیندادیر.
دئمیرم باشیمی اولدوزا یئتیر،
یادا کی اونودوب، آدیمی ایتیر.
مومکونسه شعریمدن بیر چیچک بیتیر،
گووه‌نیم بیر گولوم ائل باغیندادیر.
«ائلیمیزین غئیرتلی، شرفلی اوغلو، یوردوموزون آدلی- سانلی ائل دردین چکن و وطن اوچون بوتون وارلیغینی اسیرگه‌مه‌ین شاعر، یازیچی، ادبیاتشناس و دیلچی عالیمیمیز اوستاد احمد شایا (آلاو)ون دونیادان کؤچمه‌سی بیز دوستلارینی و شاگیردلرینی‌ده سارسیلتدی. بو نیسگیللی ایتگی یالنیز ادبی جمعیتلریمیز اوچون یوخ، بوتون آذربایجان مدنیتینه ایتگی حساب اولونور. آذربایجان خالقی‌نین بو زحمتکش صنعتکاری و بیر اینسان عؤمرونو یالنیز آذربایجان سؤزلویونو یاراتماقدا صرف ائده‌ن دیلچی عالیمی‌نین شرفلی خاطیره‌سی همیشه‌لیک یاشایاجاقدیر. صنعتکارین دیلچی‌لیک حیصه‌سینده یازیب یاراتدیغی اثرلری‌نین ایشیق اوزو گؤرمه‌مه‌یینه باخمایاراق، یاییلان اون جیلده یاخین شعر و ادبییاتشوناسلیق مقاله‌لری، آذربایجان ادبی- بدیعی خزینه‌سینه بخش اولونان چوخ دیرلی اینجی‌لردیرلر. بیز ادبی انجومنلر و مطبوعات اورگانلاری ایشچی و مودورلری بو نیسگیللی ایتگینی آذربایجان خالقینا، دیلیمیز، ادبیاتیمیز و مدنیتیمیزین اوغروندا چالیشان اینسالارا ، بوتون ادبی و مدنی جمعیتلره ، خصوصیله اوستاد آلاوون مؤحترم عائیله‌سینه باش ساغلیغی وئریب، اونلارا صبیر دیله‌ییریک.» ….. سون
اثرلری:
- حیدربابادان شهریارا مکتوبلار (پوئما)- ۱۳۳۳- نشر اورین، تبریز، ۱۳۵۷
- در بــاره مـــولانا و فضــــولی- ۱۳۳۹، آمــــاده چـــاپ
- مصلوبین مشهور از صدر اسلام تا انقلاب مشروطه ایران (پایان نامه)- چاپ دانشگاه تبریز، ۱۳۴۳
- بابـک منظومه سی (پوئما)- ۱۳۴۵، نشراورین، تبریز، ۱۳۵۷
- آیسیزگئجه لر( شعرمجموعه سی)- ۱۳۴۵، نشر اورین، تبریز، ۱۳۵۸
- دومانلی گونلر( شعر مجموعه سی)- ۱۳۵، نشر اورین، تبریز، ۱۳۵۹
- گونشلی سحر( شعرمجموعه سی)- ۱۳۵۷، نشر اورین، تبریز، ۱۳۶۰
- رستنـــی های داروئـــی در پزشکــــی معاصر (ترجمه)، «ی – دمیر اوف ، ج شکروف »،۱۳۶۰، نشر گوتنبرگ، ۱۳۶۸
- خواجه محمد نصیرالدین طوسی( ترجمه)، اثر: «حبیب محمد بیگلی»، ، ۱۳۷۰آماده چاپ
- آذربایجان ـ ائرمنستان محاربه سی حاقیندا دوشونجه لریم و گونده لیک‌لریم (مجموعه مقاله ) ۱۳۷۷ – آماده چاپ
- از جبهه به جبهه (رمان )- ترجمه. اثر (حسن سید به یلی) ۱۳۸۰ – آماده چا پ
- شعر و شاعر، ادبی تنقیدی آراشدیرمالار اوچ جیلد، مولف ۱۳۸۰- آماده چاپ
- قـــادینلار شه‌هری (پوئما ) مؤلف ۱۳۸۰- آماده چاپ
- اومیــــد سرداری ( پـوئما) مؤلف ۱۳۸۰- آماده چاپ
- فضـــولی شعرلرینه تضمین مؤلف ۱۳۸۱ – آماده چاپ
- فرهنگ واصطلاحات الکترو تکنیک (آذربا یجانی ـ فارسی) ترجمه – آماده چاپ ۱۳۸۱
- آسترونومییا تئرمینلری ( فرهنگ نجوم ) انگلیسی–آذربایجان فارسی ترجمه ۱۳۸۱- آماده چاپ
- شبهای مهتابی ــ (رمان ) ترجمه، اثر: الیاس افندیئو ۱۳۸۲ – آماده چاپ
- معاصر آذربایجان ادبی دیلینین اومونیملر لغتی – ترجمه، اثر حسرت علی اوغلو حسنوف ۱۳۸۲ – آماده چاپ
- آذربایجانی ـ فارسی لغت (۸۴۰۰۰) دن آرتیق لغت و اصطلاح ۱۳۵۷ـ ۱۳۸۰- آماده چاپ
- آذربایجان دیلینین فونوتیکاسی، ترجمه، اثر:آغاموسی آخوندوو ۱۳۸۳
- یئدی دفتر شعـــر مجمـــوعه ســـی ۱۳۵۷ ـ ۱۳۸۳ – آماده چاپ
- یکدسته گل هدیه به دوستان ۱۳۵۷ ــ۱۳۸۳ ( فارسیجا شعرلر) نشر افلاک ۱۳۸۴
ایضاح و قایناق‌لار:
- مقاله‌ده اوستاد آلاوین سؤزلرینه استناد ائدیلن جومله‌لر، اوستادین موجود اولان ال‌یازما بیوگرافیاسی و نشر اولان کیتابلاری اساسیندادیر.
- میللی حکومت دؤرونده نشر اولان قزئت و روزنامه‌لره دایر وئریلن معلومات بو قایناق اساسیندادیر: «مطبوعات تبریز از شهریور ۱۳۲۰ شمسی تا ۲۱ آذر ۱۳۲۴ شمسی با تاکید بر روزنامه جوانلار»، سیروس برادران شکوهی، سایت رضا همراز»
- آذربایجان ادبی- مدنی درنک‌لرینین اوستاد احمد شایا(آلاو)وین اینگیسی موناسیبتیله یایدیغی بیان‌نامه‌نین متنی
