ادبي تنقيد حقینده
عزيز محسني
انتقاد يا تنقيد روس ديلينده كريتيكاو، فرانسيز و انگليسجه كريتيك سؤزونون ايفادهسيدير. كريتيك و كريتيكا، يونان ديليندن آوروپا ديللرينه داخيل اولموشدور. فارس ديلينده ايشلهنن انتقاد و آذربايجان توركجهسينده تنقيد اصلاً عرب سؤزودور و معناسي خالص ائله مك، پولو نقد ائله مك، آييرماق، پيسي ياخشيدان آييرماق، ساماني بوغدادان آييرماق دير.
هربيرشئي كي، اوندا بيرهدف يا مقصد وار، اونون اؤزونه گؤره قانونلاري وار؛ و هر شئي كي، اونون بير نظم و قانوني وار، اونون اوچون بير اؤلچو و مقياس وارديركي، اونونلا اؤلچولسون و بو اؤلچولمهيين واسطهسيلهديركي، بيز دوزو ، ايريدن ، مكملي ناقصدن و پيسي ياخشيدان تشخيص وئريب و تانيريق. بو او دئمك ديركي، هرايشده و هر بير يئرده سيناماق و اؤلچمك اولسا، اورادا يا او ايشده اينكيشاف و قاباغا گئتمك لابد اولاجاقدير. اگر بيز هر هانسي شئيين حقيقت يا هانسي سؤزون اويدورما و يالان اولدوغونو تشخيص وئرمهيك، اوندا بيز سهولريميزين يا خطالاريميزين قاباغيني آلا بيلمهريك و بو حالدا بيزيم ايشيميز نقصانسيز اولا بيلمز.
زرگر قاييرديغي قيزيلي مَحَكه وورور. يازيچي يا خود صنعتكار اوز اثرلريني تنقيد اولماغا يا تنقيده قالماق اوچون چاليشير. تنقيد هميشه ادبياتين چيچكلنمهسي و اينكيشافي يولوندا بؤيوك رول اويناميش وحقيقي بير تنقيدچي بعضاً بؤيوك بير يازيجي و شاعردن داها آرتيق ادبياتين قاباغا گئديب و اينكيشافيندا رولو اولموشدور.
بعضيلرينین تصورونه گؤره يالنيز هر بير اثر يارادان آداملارين، شعر و صنعتي تنقيد ائتمهيه صلاحيتلري واردير. بئله آداملارا گؤره ، داهي بير شاعرين اثريني گرهك داهي بير شاعر تنقيد و تحليل ائتسين، ياخود قدرتلي و مهارتلي بير رسّام، پيكاسو و يا ميكلآنژ اثرلري بارهده قضاوت ائده بيلر. اگر يالنيز بير صنعتكار، باشقا بير صنعتكارين اثريني درك ائتمهيه قادير اولا و باشقا بير كيمسه اوندان باش چيخارتمايا، اوندا صنعتكار اؤز دونياسيندا حاصارلانيب وگئنيش خالق كوتلهسينه ياد اولاجاق. اونون ديليني يالنيز اوزو كيمي بير صنعتكار يا بير شاعر دوشونه بيلهجكدير. بئله بير صورتده شاعر ، صنعتكار هئچ زامان اؤز فيكير و اورهيينده گئدن كَدر، ديلك ، آرزو و محبتي باشقالارينا بيلديرمهيه قادير اولماياجاق. بو اؤزو صنعتين هدف، آماج و ماهيتيايله بوسبوتون ضدّدير. اونا گؤره كي، صنعتين هدف و آماجي صنعتكارين تفکور، مئيل و رغبتيني باشقالارا تانيتديرماقدان و بيلديرمكدن عبارتدير. شاعر بو مئيل، رغبت و فيكيرلري سؤز ايله ، شعر ايله، موسيقيشوناس آهنگيله خالقا تلقين ائدير. اگر او بو عملدن عاجز اولسا، اونون اثرلريني و ياراديجيليغينين صنعت باخيمیندان هئچ قيمت و ديري اولماياجاقدير.صنعتين اهميتي بو دوركي، هامي اوچون درك ائتمهلي و آنلامالي اولسون. بئله بير حالدا حتّا صنعتكارين اوزوندن داها ياخشي هنره و صنعته ذوقي اولان تنقيدچي، صنعتكارين اثريني تانيتماغا و بيلديرمهيه قاديردير.
تنقيدچينين نظري بير شئي ياراتماق دئييل، بلكه او ايستهيير موجود اولان شئيي تحليل ائديب، آچيقلانديرسين، اونون عنصرلريني و جزء لريني تانيتديرسين و بيلديرسين كي، بو عنصرلر و جزءلرين ايلگيسي بارهسينده دوزگون قضاوت ائتمك اوچون لازم دئييل كي صنعتكار كيمي يا اوندان داها ياخشي بير اثر ياراداسان. انسان بؤيوك شاعر اولمادان درين گؤرهن بير تنقيدچي اولا بيلر. تنقيدچينين ايشي بوندان عبارت ديركي، بير اثرين گوزلليكلريني، ضعفلريني ياخشي گؤره، آنلايا و اؤزگهلرينه آنلادا و تانيتديرا. ادبي تنقيد اولمايان اثرلرين دير و قيمتي هئچ زامان بللنمز، دولغون ذوقي و درين آنلاييشي اولان و غرضي اولمايان تنقيدچينين بيليك و منطقينين يارديميايله صنعتين اينكيشافيندا و ايرهلهمهسينده، اهميتلي وظيفه قاباغيندا دورور. اونون منطقينين محکملييي و تجربه و تحليلينين قدرتي اؤزلريني بيه نن صنعت ساتانلارا يئرسيز بير شهرتدن بهرهلنمهيه اذن وئرميركي، ادعاسيز و تواضعکار صنعتكارلارين قارانليقدا آدلاري باتيب، آرادان گئتسين.
تنقيدچي گرهك ذوقونو هر بير مذهب، اجتماعي مرام و سياسي ايدئولوژينين تأثيريندن قيراقدا ساخلاسين و هئچ بير عقيده و مرام و مسلكه اونون ذوقونون امريني سارسيتماغا اذن وئرمهسين. تنقيدچينين قاباغيندا دوران بؤيوك وظيفه بوندان عبارتديركي ، شعر و باشقا ادبي اثرلري سياسته تابع ائتمه سين، اگر شاعرلر و يازيجيلار خصوصي بيرسياسي هدفله يازيب، ياراتماغا وادار اولورلار، اوندا حقيقي صنعت و هنره بويوك ضرر يتيرهجك ، شعر و ادبیات حكومتين وسياستين خدمتينده اولاجاقدير.
تنقيدچينين چاليشديغي ساحه، يازيجي و شاعرين آت گزديردييي مئيداندان داها گئنيشدير. اگر يازيجي و شاعريالنيز اوزونو اوخوجولارا توتور و اونلارايله دانيشر، تنقيدچي هرايكيسيله باش – باشا قويور، اونا گؤره كي، بيرطرفدن گرهك يازيچييا، يا شاعره يؤل گؤسترسين و اونون يازيب- ياراتديغينين مثبت و منفي جهتلريني نيشان وئرسين و او بيري طرفدنده گرهك اوخوجولاري يا دينلهينلري اينجه صنعتين گؤزلليكلريندن استفاده ائديب، لذّت آپارماغا آماده ائتسين و ادبي و بديعي اثرلرين ، بؤيوك رمز و روموزاتيني و اونلارين شاهانه ساييلديغي جهت لري، ياخود آلاجاق و بازاري اثر حساب اولدوقلاريني آچيب گؤسترسين. بئله ليكله تنقيدچينين امك و زحمتي نتيجهسينده ادبیات و بوتون اينجهصنعت ساحهلري هر ايكي جنبهدن- يعني ياراديجيليق و ادراك جنبهسيندن – قاباغا و كماله دوغرو گئدير و بونا گؤرهديركي بوتون اؤلكهلرده تنقيد ائتمك يا تنقيدچيليك اؤزونه بير يوكسك يئر تاپميشدير.
ادبي تنقيد و شعر و شاعر بارهسينده سقراط و ارسطونون دیرلي نظرّيه لريندن سؤز اوزانماسين دئيه، وازکچيرم. بورادا بؤيوك عالميميز خطيب تبريزينين عرب شاعرلرينين ديوانلارينا شرحلرايله ادبیات شوناسليقدا ادبي تنقيدين گؤزل نمونهلريندن قيسا صورتده حؤرمتلي اوخوجولارا ايضاح ائديرم.
شرح اوصولو عرب ادبیاتيندا 10 -نجي عصرده يارانسادا، چوخ ناقص ايدي و حقيقي ادبي تنقيدين طلبلرينه جاواب وئرميردي. اساساً ديلچي عاليملر طرفيندن ايره لي سورولن شرحچيليک، شعرلرين يالنيز بير طرفلي تحليلي ايله (معنا ، بيان، عروض، قافيه، صنعت بديع ، صرف ونحو و لغت )محدودلاشاراق، ان چوخ ديلچيليكله مسئلهلريني احاطه ائديردي. بوايسه شعرلرين معنالارين آچيلماسينا كؤمك ائتميردي. خطيب تبريزي ايلك دفعه اولاراق شعرلرين مضمون و غايهسينين آچيلماسيني باشليجا مقصد سايميش، و اؤزوندن اوولكي شرحچيلرين يولو ايله گئتمهميشدير. اوشرح سقطالرند يا سقطالرندين مقدمهسينده يازير :
“من آرتيق ثبوتلار گتيرن و يالنيز چتين سؤزلر ايضاح ائدهن شرحچيلرين يولوايله گئتمهديم؛ چونكي اونلار بديعي معنالاري آچماميشلار، حال بوكي لابددور و بئله اولسا اوخوجو، اونا نظر سالاندا هئچ بير فايدا اَلده ائتمز. لاكين عرب شعرلرينين داخيلي معناسيني دوزگون آچماق اوچون، اونو هم ديل، هم فلسفه، الهيات، همده تاريخ و فولكلورلا علاقهلي شكيلده تحليل ائتمك لازم گليردي.
ايندي بورادا خطيب تبريزينين ادبي گوروشلرينين بعضي اهميتلي جهتلري بارهده بير معلومات وئرمك ضروريدير . عربلرين و بير چوخ دونيا خالقلرينين تاريخينده شعر اهميتلي رول اويناميشدير.
خطيب تبريزي محض بوجهتدن شعري خالقين سالنامهسي آدلانديريردي. اونون فيكرينجه ، شعر خالقين بوتون تاريخيني اؤزونده عكس ائتديرمهلي ، نسيلدن نسيله وئرمهليدير . شعرخالق حياتينين گؤزگوسو اولماسيدير . بوناگؤرهدير شاعر يالنيز حيات حقيقت لريندن الهام آلالي ، اونو اولدوغوكيمي ترنّم ائتمهليدير.
خطيب تبريزي اؤز تنقيدلرينده گؤستريركي، يالانلارا اساسلانان زامان، شعرين انسانلاردا هئچ بير تأثيري اولماز و درحال چيخيب گئدهر . حيات حقيقتلريني اؤزونده عكس ائتديرن شعرلر ايسه دائميدير . و اونلار انسانلارين اورهيينده ابدي اولاراق ياشاياجاقدير.
خطيب تبريزينين گتيردييي بؤيوك يئني ليكدن بيري، شعرده ، مضمونلا، قاليبين گؤزللييينين وحدتده گؤرولمهسيدير.اونون تنقيدچي و ادبي تنقيد حققينده ايرهلي سوردويو فيكيرلر چوخ ماراقليدير. اويازير:
“شعري تنقيد ائتمك اونو يازماقدان چتيندير.”
خطيبه گوره تنقيدچي ادبیاتشناس اولماقلا ياناشي، همده ديلچي، فيلسوف، تاريخچي، فولكلورشناس، جمعيت شناسدا اولمالي ،طبّ، هيئت، رياضيات كيمي علم لري بيلمهليدير .تنقيدچي شعري بوتون بو علملرايله علاقه لي شكيلده تحليل ائتمهلي، شاعرين توخوندوغو علمي، فلسفي مسئلهلري گئنيش صورتده ايشيقلانديرماليدير. ادبیات تنقيدچيسي شاعرين عظمتيني، درين علمي تحليل اساسيندا مئيدانا چيخارماليدير.
خطيب تبريزينين ملاحظهسينه گوره تنقيدچينين باشقا بير وظيفهسيده شاعرين اوسلوبونو دقيق تعيين ائتمهسي مسئلهسيدير . او، تنقيدچيدن ييغجام يازماغي طلب ائدير . او يازير :
“ياخشي شرح اودوركي قيسا و قانع ائديجي اولسون، اوزون و جان سيخيجي اولماسين”
تنقيدچي شاعرين ايدهلريني هر طرفلي آچيب گؤسترمهليدير.
19-نجي عصرده فرانسه و روسيه ده بيلينسكي کيمي تنقيدچيلر فرانسه و روس ادبیاتيندا بؤيوك تأثير بوراخميشلار .آذربايجانين گؤركملي عاليمي ميرزا فتحعلي آخوندزادهنين، سروش اصفهاني، ايرانين بؤيوك شاعرلري فردوسي، نظامي ، جامي ، حافظ بارهده دقته لاييق نظرلري وار. البتته بو بارهده داها آرتيق دانيشماق اولار ، آنجاق هلهليک بو قدهر. ائتدييميز بو بحثي بئله نتيجهلنديرمک اولار:
تنقيد هربير اثرين منفي و مثبت جهتلرينی گؤسترمكدن عبارتدير
تنقيدين هر بير اثرين اينكيشافيندا مثبت رولو وار؛ تنقيد بير طرفدن يازيجي وشاعره يول گؤسترير و او بيري طرفدن اوخوجولارا و دينلهييجيلره گوستريش وئريركي، ادبیات واينجه صنعتين گوزلليكلريندن استفاده ائتسينلر
آديني تنقيدچي قويان شخص گرهك كي، وجدانلي وعدالتلي بير انسان اولسون. يازيلان اثرلري اوخوسون، اطرافيندا دوشونسون و اوندان سونرا الينه قلم آلسين؛
بونلاردان علاوه او گرهك ديلچي، تاريخچي، جمعيت شناس و عموميتله آنلايان بير شخص اولسون .