فولكلورون آچيقلاماسي
عبدالعلي مُجازي«آسلان»
فولكلور كلمهسي فرانسه ديليندن آلينميش ايكي كلمهدن عبارت(فولك= خالق) و (لور= ادبيات، بيليم، دانش) بير مركب آد دير، توٍرك ديلينده بو كلمهني شيفاهي خالق ادبياتي آدلانديريرلار. شيفاهي خالق ادبياتي اوجسوز-بوجاقسيز بير عنوان ديركي اونون شعبهلريني سايماقلا و يازماقلا قورتارماز.
شيفاهي خالق ادبياتيندا شعر نوعلاري، داستانلار، تاپماجالار، عادتلر، عنعنهلر، تويلار، ياسلار، مراسيملر، اويونلار، آلقيشلار، قارقيشلار، لايلالار، اوخشامالار، افسانهلر و يوٍزلرله بئله- بئله عنوانلار فولكلور كلمهسينين كؤلگهسينده ياشاماقداديرلار.
فولكلورو يارادانلار و اونلاري ساخلايانلارين كيم اولدوقلاري بللي دئييل، اونلارين صاحبلري، يارادانلاري و ساخلايانلاري عموم خالق دير. فولكلور هر خالقين معنوي وارليغي دير، اونلاري قورويوب ساخلاماق هامينين وظيفهسي دير.
جمهوري آذربايجاندا توٍرك ديلي فولكلوروندا اولدوغو قدر و ايللر بويو دانشگاهلاريندا ايشلهنيب و تدريس اولوبدور، اونلار حتي هر كندين اؤز فولكلورونو آيري و مخصوص كتابدا يازيبلار و مخصوص بو ايش اوٍچون بير انستيتو اختصاص وئريبلر، او انستيتونون يئددي سمينارينا من دعوت اولوب و اشتراك ائتميشم و بو بارهده 16 جيلد كتاب يازيبلار، اونلارين هر بيرينده بير شهرين و بير كندين آيري- آيري فولكلورو يازيليبدير و فولكلور ساحهسينده مختلف مجلهلر چاپ اولور، اونلارين بيري، «دده قورقود» مجلهسيديركي فصلنامهدير، كيمسه او انستيتويا مراجعه ائده اونو آلا بيلر.
اميد ائديريك، گلهجكده بيزيمده فولكلوروموزكي، گوٍنئيده آشيب داشير، بير يئره ييغيلسين، چاپ اولسون، فولكلور سئونلرين اختياريندا قويولسون و بئلهليكله فولكلوروموز قورونسون.
فولكلور قورتاران بير عنوان دئييل، يعني دائما” يارانماقدا و مدرنلشمكدهدير، مثلا” اگر 500 ايل اوّل ساياچيلار يالنيز سورنا و دؤهول ايله اوخويارميشلار، ايندي مختلف سازلارلا ايفا ائديرلر.
ايندي ايسه بو بؤلومده گوٍنئي فولكلوروندان نمونه اولاراق امكان قدر قيد ائتمك ايستهييرم:
- · چيلّه مراسيملري
بؤيوك چيلله: قيش فصلينين و نووروز بايرامينين اَن بيرينجي و باشلانيش شنليكلريندن و يا كومئدي- درام مراسيملريندن بيري اولان چيلله مراسيملريدير، بو چيلله سؤزونون و آدينين معناسي اوٍستونده ده «او چيلياسين سويوكيمي» سؤزو اولانلار دا واردير. مثلا”بيزلر دئييريك، چيلله كلمهسي(چهل= قيرخ) دگيل و چيلهمك سؤزوندندير، يعني بو ايكي آيدا (دي- بهمن) قيش، سويوغونو، يئلي، طوفاني، قار ياغيشي يئر اوٍزونه سپمكدن و خلقي و مال حئيواني دوندورماقدان گليبدير و بعضيلريده دئييرلر، بو چيلله اوخ كمانينين چيللهسيندندير و او دا بونا گؤرهديركي، يايدا ايستيدن چيخميش خالق بيردن بيره سويوغون جانلارينا دوٍشمهسيني، بير چيللهدن آتيلان اوخ كيمي تصوّوٍر ائديب، قيشين اوّلكي ايكي آييني چيلله آدلانديريبلار. بو ايكي آيي ايكي يئره بؤلوبلر، بيرينجي بؤلومو40 گوٍن(بؤيوكچيلله)،ايكينجي بؤلوٍمو20 گوٍن(كيچيك چيلله)، بس، بؤيوك چيلله 40 گوٍندوٍر و دوٍز قيش گيرن گوٍندن و نووروز بايرامينا اوٍچ آي قالاندان باشلانار، بؤيوك چيلله قورتاران گوٍنون صاباحيسي گوٍن(بهمن آيينين اون بيريندن) كيچيك چيلله باشلانار و اودا 20گوٍن اولور.
چار چار: بو ايكي چيللهنين آراسيندا بير چار- چار دا واردير، او دا 4گوٍن بؤيوك چيللهنين سونو و4 گوٍن كيچيك چيللهنين اوّلي اولور، ايندي ايسه اونلاردان هر بيرينه مناسب اولونان ايضاحلاري گتيريريك : خالق معتقد ايديلر، چارچار باشلاناندا قيشين كسگين سويوغونون اَن شدّتلي زماني اولار، اونا گؤره بو سكگيز گوٍنده ائولرينين ايچينده، كوٍرسولرين باشيندا اوتوروب، يئييب ايچمكله، دئييب گوٍلمكله و ناغيللارا قولاق آسماقلا بو بير هفتهني كئچيررلرسه، داها قيشين اَن كسگين سويوغو ياواش- ياواش آزالماغا، گئتمگه باشلايار، تورپاغين دا بوزو- دونو آچيلار و يوموشانار و تورپاغين عوٍنصورلري معتديللَشر. چار چاردا جماعت قاووت حاضيرلايارديلار، بو قاووت 17نؤوع يئمهلي شئيلردن عبارت، يعني «بوغدا، آرپا، داري، مكه، شاهدانه، قارپيز، قوهون يا قاباق توخومو، آغ نوخود، قارا نوخود، كوٍنجود، مرجي، لوبيا، پاخلا، اريك چردگي، لرگه(داغ لوبياسي) و شكر» اولاردي، اينديلر هاميسي اولماسادا، چوخونو حاضيرلاييرلار.
چيلله: شانجاندا، گوٍنئيده، آذربايجاندا و حتي شرق دوٍنياسينين شومالي منطقهسينين خالقلاري آراسيندا قديملردن معمول و متداول اولان كوٍرسو باشلاريندا اوتوراركن، چيللهنين باشلانيش گئجهسينه حاضيرلانميش توخوملار، شيرنيلر، بيشميش هديك، مئيوه قاخي، لبلبي و بئله بئله حاضيرلامالاري و خصوصيله قارپيز كسيب يئمك و عائلهلر بيري بيرينين ائوينه ييغيشماق، چاليب اوخوماق، اويناماق، دئييب گوٍلمك و بعضي اويونلاري ايفا ائتمك ده نووروز بايرامينين آخير چرشنبهسي كيمي اجرا اولونار. بوگوٍنده عائلهلر نيشانلي گلينلرينين ائوينه تاباق يوللايارلار و قيزين اؤزونه، آتا- آناسينا و حتّا باجي قارداشينادا پالتار و سووقت قويارلار. قيز ائويندنده اوغلان ائوينه تاباق جوابي گؤندررلر. اگر ائولري ياخين اولورسا عائلهوي حالدا، هانسينين دولانيشيغي و گئچينهجگي ياخشي و ائويده بؤيوك اولورسا، اونون ائوينه ييغيشارلار. بو گوٍنده هامي جهد ائدرلر، ايشلريندن بير آز تئز اَل چكيب، ائولرينه گليب، چيلله گئجهسينين ييغينجاغينا حاضيرلاشالار.
كيچيك چيلله: كيچيك چيلله بهمن آيينين اون بيريندن يعني فئورالين ايگيرمي اوٍچوندن باشلانار، بؤيوك چيللهدن سويوق اولار، اونا گلين بارماغي آپاران دا دئيَرلر، بو سؤزو اونا گؤره دئيَرلركي، «بيرگوٍن كيچيك چيلله ده، بير كيچيك و تازا گلين شامدان سونرا قابلاري آپارير چايدا يويور، گلندن سونرا قايناناسي بگنمير و بير داها قابلاري يوماغا گؤندَرير، بو ايش تكرار اولاندا، بالاجا و تازا گلينين بارماقلاريني سويوق آپارير» او گوٍندن بو آدي كيچيك چيللهيه وئريرلر.
تكاب = تيكان تپه شهرينده ده ايكي چيللهني ايكي قارداشكيمي بيلرديلر و كيچيك قارداشدان قورخارديلار، چوٍنكي موٍمكونايدي بو ايگيرمي گوٍنده چوخلو قار ياغا و يوللار نئچه گوٍن باغلانا، آذوقه، ياناجاق و داوا درمان تاپيلمايا.
تيكاب شهرينين يولقون آغاج كندينده، بيرچايين كناريندا، ايگيرمي گوٍنون حسابينا20 ائو آييريبلاركي،20 گوٍن چيللهنين هر بير گوٍنونده بير ائوه ييغيشار، يئيَر، ايچَرلر و دئييب گوٍلرلركي كيچيك چيلله قورتارسين. آمما اگر بير دؤنه بيرينين ائوينده قوناق اولان گوٍن هاوا چوخ سويوق اولموش اولا، اوندا قوناقلار ائو صاحبيايله شوخلوق ائديب، اونا فلان – فلان اولموش سؤزلردن دئيرلر: «سن نئجه قارا قاش قاباقليسان، سنين ائوينده قوناق اولان گوٍن، هاوا بئله خاراب اولوبدور»، بوندان عجيبده بودوركي، اونلار تجروٍبه اوٍزويله بيليرلر، تامام ايللرده هر او گوٍن او قاراقاش قاباقلي كيشينين ائوينده قوناق اولان گوٍن، هاوا قارانليقلاشار، چوخ سرت سويوق اولار، قار ياغار و يول باغلانار. آنجاق گلن ايل يئنه ده هامان گوٍنده- هامان كيشينين ائوينه ييغيشارلاركي او سؤزلري دئسينلر و ظارافات ائديب گوٍلسونلر.
جئيران بولاغ: ميانا شهرينين جئيران بولاغ كندينده ده ايكي چيللهني ايكي قارداش كيمي بيلهرك دئيرلر: كيچيك قارداش، بؤيوك قارداشدان سوروشار:
«سن گليبسن نئيلهييبسن؟ اگر منگلرسم!
شاختاميكنده سالارام آغـاجلاري چاتلادارام
هر ياني بوز باغلادارام تامام خالقي آغلادارام».
بو سؤزلرين قاباغيندا، بؤيوك قارداش(بؤيوك چيلله) جواب وئرر:
«قاباغين يازدي سنين عـؤمورون آزدي سنين
حربه زوربـا دئمه چوخ فيكرين دايازدي سنين»
بئلهليكله و خالقا اوٍميد وئريجي سؤزلرله، قيشين، چيللهنين و سويوغون قانشاريندا دؤزوٍملريني آرتيرارلار.
آديني چكديگيم كيچيك چيلله گئجهلرينده عائلهلر بير يئره ييغيشاركن بيري- بيريايله چرشنبهلر و آخيرچرشنبه يير- ييغيشيقلاريندان و صاباحكي گوٍن نه ائدهجكلريندن سؤز آچارلار و ساياچيلارين، كوسالارين اوخودوغو و سؤيلهديگي ماهنيلاردان و نئجه بو كيشيلرين گلين- كوٍركن رولونو ايفا ائتمكلريندن و شيرينكارليقلاريندان صؤحبت آچارلار. يئري گلديكجه او كوسالارين روللاريندان و شخصيّتلريندن شانجان كتابيندا يازيليبدير.