یئددینجی عصرده آذربایجان ادبیاتی
محمدرضا باغبان کریمی
آذربایجان تورک ادبیاتی‌نین یازیلی دؤنه‌مینی هجرتین دؤرد و بئشینجی یوز ایلینه عاید ائتمک دوغرو بیر ایش‌دیر. شوبهه یوخدور کی شفاهی ادبیاتیمیزین تاریخی بوندان چوخ اؤنجه‌یه گئدیب چاتیر. بیلدیگیمیز کیمی دده قورقود اثری‌نین ایلک یازیلاری – الیمیزه چاتان الیازما نسخه‌لریندن- نئچه یوز ایللر بویو اؤنجه‌یه عاید اولور. دده قورقود موضوعلاری‌نین یارانماسی، حتا دیل اؤزه‌للیک‌لری گنجه‌لی نظامی‌نین یارادیجلیغیندان ایره‌لی‌لره گئدیب چاتیر. نظامی‌نین یارادیجیلیغیندا تورک عنصرلری بیرینجی پلاندا دایانیر. نظامی خالقی‌نین دیلیندن آلیب یوزلرجه کیچیک حیکایه‌لری اؤز اثرلرینه قاتیبدیر. دده قورقود سیمالارینی اوزون منظومه‌لرینده جانلاندیریب، یوزلرجه خالق سؤزلرینی، مثل‌لرینی، دئییملرینی فارس ادبیاتینا هدیه وئریب و نهایت تورکجه غزللر، مثنوی‌لر و قطعه‌لر یازیب – یاردیبدیر.
نظامی آلتیجی یوز ایلده آذربایجان دیلی و ادبیاتی‌نین تمثیلچیسی اولورسادا، یئددینجی عصرده بئله شاعیرلریمیزین ساییسی داها آرتیقدیر. مولانا جلال الدین محمد بلخی- مولوی، سلطان ولد، یونس امره، شیخ صفی‌الدین الدین، مولانا عتیقی زنجانی و اونلارجا باشقا شاعیرلریمیز دیلیمیزی و ادبیاتمیزی گلیشمه‌ده و زنگینلشدیرمه‌ده یاردیمچی اولموشلار.
هله بو یوز ایلده، اسفراینلی حسن اوغلو، خواجه احمد فقیه، یوسف مداح، مصطفی ضریر و یوزلرجه باشقا شاعیرلریمیز واردیر. بونلارین شعر اؤزه للیک‌لری و دیل گؤزه للیک‌لری، ادبیاتیمیزین زنگین اولدوغونو گؤستریر. حسن اوغلونون غزللری، یوز ایللر بویو بوتون شاعیرلریمیزی حیران قویاراق، اونا بنزتمه‌لر یازماغا جلب ائتمیشدیر. حسن اوغلونون بوگونه قده‌ر بارماق ساییلاری قده‌ر تورک شعرلری تاپیلیبسادا، اونون ائتکیسی آلتیندا یازیلان غزللر نئچه کتابدان آرتیقدیر.
یئددینجی یوز ایل آذربایجان تورک ادبیاتی‌نین گلیشمه دؤنمی‌دیر. بو زامان نئچه- نئچه گؤرکملی، ده‌یرلی و بؤیوک شاعیرلر اورتایا گلیرلر. بونلاردان بیری خواجه احمد فقیه دیر. خواجه فقیه تورک ادبیاتی تاریخینده- خواجه احمد یسوی- تورکستان پیری آدلانان بؤیوک عارفدن سونرا- ایکینجی تورک عارفی تانینیر. خواجه فقیه اؤز عرفانی یارادیجیلیغی ایله اسلام دونیاسیندا تورک دیلینه ده‌یرلی بیر یئر قازاندی. شاعیرین اولوم و اؤلوم تاریخی دقتله بیلینمه‌سه‌ده، تذکره‌لر و تاریخی قایناقلارین یازیلارینا آرخالاناراق اینانیریق کی یئددینجی یوزایلین ایلک یاریسیندا یاشاییرمیش. خواجه فقیه، ادبی قایناقلارا گؤره، مولوی‌نین آتاسی ایله یاخین دوستلوغو اولموشدور. اونون آتاسی- بهاءالدین ولد ۶۰۹ ه – ۱۲۳۹ م ایلینده وفات ائتمیشدیر. یئنه همین قایناقلارا آرخالاناراق اؤیره نیریک خواجه احمد فقیه، بهاءالدین ولددن(مولانانین آتاسیندان) کیچیک اولموش و اونون درس کلاسلاریندا اشتراک ائده‌رمیش. بئله اولورسا، معلوم اولور بهاءالدین ولد اؤلن چاغدا، خواجه احمد فقیه دیری ایمیش. مولوی ایله یاشید و یا اوندان بؤیوک اولموشدور.
مولویه و بکتاشیه ادبی- عرفانی مکتبه طرفدار اولانلار، خواجه احمد فقیه اثرلریندن اوخویوب و اونلاری اؤز مکتب لرینه ارث سایمیشلار. خواجه فقیه دن نئچه- نئچه اثرلر قالمیشدیرکی بونلارین آراسیندا «چرخنامه» اثری هامیسیندان تانینمیش بیر اثردیر و دؤنه – دؤنه یاییلمیشدیر.
شوبهه یوخدورکی – آنادولو ادیب لری‌نین دئدیک‌لری ده دوزگون اولاراق – یئددینجی یوز ایلده آذربایجان و آنادولو خالقلاری اؤز آنا دیللرینه اوز گتیریب، آنا دیللرینده شعر ایسته‌ییردیلر. سلجوقلار تورک دیللی اولا- اولا، فارس ادبیاتینی حمایه ائدیردیلر. آنجاق بو چاغدا خالق داها اؤز دیلینده شعر ایسته‌ییردی. مولوی، سلطان ولد و باشقالاری‌نین تورکجه یه اوز چئویرمه لری و تورکجه اثرلر یارادیجیلیقلارینا دلیل بو اولا بیلر. اونون آردیجا و یا اونونلا برابر خواجه احمد فقیه، یونس امره، حسن اوغلو اثرلرینی تورک دیلینده یارماقلا، خالق طرفیندن سئویلیرلر، قارشیلانیرلار، آلقیشلانیرلار. سلطان ولد نئچه- نئچه مثنوی‌لر: رباب نامه، ابتدانامه، انتها نامه و دیوان؛ شیاط حمزه- یوسف و زلیخا؛ احمد فقیه – چرخنامه؛ یوسف مداح- ورقاو گلشا، و نهایت مصطفی ضریر «یوسف و زلیخا»اثرینی خالق دیلینده – خالقین ایسته دیگی دیلده یازماغا مجبور اولورلار. دوغرودان دا آذربایجان و آنادولو ادبیاتی‌نین تورک دیلینده گلیشمه‌سی تکجه خالق ایستک لریندن، تاریخی گره‌کلیک‌لردن و ضرورتلردن ایره‌لی گلیر.
شیاط حمزه ده همین زامانلادا میدانا گلیر و بیر الینه بالتا، بیر الینه کشکول آلیب خالق ایچینده گزیب- دولانیر و درویش پالتاریندا خالق ایچینده مذهبی- عرفانی شعرلر اوخویور. آشیقلار اللرینه ساز آلیب شنلیک شعرلری و هاوالارینی اوخویاراق، درویشلر ده معنویت یاییردیلار. شیاط حمزه ده بئله بیر زاماندا گؤزه‌ل عرفانی شعرلر اوخویور و خالقینی اوخشاییر. اونون عارفانه مثنوی لری ایله برابر «یوسف و زلیخا» اثری، آذربایجان خالقی‌نین ده یئرلی سیمالاریندان و قالارقی اثرلر صاحبی کیمی قیمتلندیرمک مومکوندور. اونون بو مثنویدن آرتیق، غزللری خالق دیلینده سئویله- سئویله اوخونوب و بوگون ده سئویلیر.
بیلدیگمیز کیمی خالق یارادیجیلیغی بوتون تاریخ بویو داوام تاپمیش، بو یوزایلده ده گلیشمه‌سینی داوام ائتمیشدیر. زنگین و آغیر بیر شفاهی کولتوره مالیک اولان خلقیمیز، بو یوزایلده یارادیجیلیقدان دایانمامیش، آشیقلارین منظومه‌لریندن، داستانلاریندان علاوه، درویشلرین ده ناغیل و عرفانی یارادیجیلیقلاری اولموشدور. او جمله‌دن احمد حرامی داستانی، تکجه عشق داستانی یا ائپیک بیرداستان یوخ، بلکه عرفانی بیر داستاندیر. هم حماسه اوندا وار، هم سئوگی. آنجاق یارادیجیسی آشیقلار یوخ، بلکه درویشلردیر. بو ده‌یرلی مثنوی ۸۱۶ بیتده- هجا وزنینده یوخ – بلکه عروض وزنینده اولموشدور.
خواجه علی خوارزمی ده یئددینجی یوزایلین ده‌یرلی شاعیرلریندن دیر. خواجه علی ده یوسف و زلیخا اثرینی هجرتین ۶۰۹ جی ایلینده یازمیشدیر. بو گؤرکملی شاعیریمیزین یارادیجیلیغی ادبیات تاریخیمیزین قیزیل صحیفه‌لریندن ساییلیر. ماراقلی بوراسی‌دیرکی خواجه علی اؤز مثنویسینی عروض وزنینده یوخ، بلکه هیجا وزنینده یازمیشدیر. خواجه علی تاتارلاردان اولورسادا، آذربایجان تورکجه‌سینده اثرینی یاراتمیشدیر و آذربایجان تورک ادبیاتی‌نین یئددینجی یوز ایلده زیرو سینده دایانان شاعیرلریمیزین بیریدیر .
مولانا عتیقی زنجانی دا یئددینجی یوزایلین بؤیوک غزل شاعیرلریندن ساییلیر. او دا علم آدامی اولاراق تورک دیلینده ان آخیجی و ساده غزللر یازیر و آنادیلینه حؤرمت بسله‌ین خلقین ایستکلرینه دوزگون توخونوب، دیوانینی آنادیلینده یارادیر. او، دولت ساراییندا یاشاسادا، خلق ایستکلرینه لاقید قالمیر. معلومدور کی اونون آردیندان یارانان مجالس الشعرا محفل‌لری اونون تاثیری آلتیندا اولموشدور. یوز ایل سونرا گلن سلطان حسین بایقارا، امیر علیشیر نوایی‌لار اوچون میدان آچیرمیش. اونون آردیجا گلن شاعیرلریمیز محنتی، عنبر اوغلو و باشقا غزل شاعیرلری، یئددینجی عصر آذربایجان ادبیاتی‌نین گلیشمه‌سی و انکشافینا زمینه حاضیرلایانلاردیرلار. بونلارین آردیجا تبریزلی عصار، ماراغالی اوحدی، باکیلی نصیری، بیرک قوشچواوغلو، آشیق پاشا ، یوسف مداح، قاضی احمد برهان‌الدین و باشقالاری‌نین گلمه‌سی دوغال و گؤزله‌نیلن بیر حرکت دیر. بونلار آذربایجان کلاسیک ادبیاتینا بؤیوک اثرلر باغشیلامیشلار و عمادالدین نسیمی‌نین گلمه‌سینه آلان آرامیشلار.
بو عصرده، آذربایجان ادبیاتی اؤز فورمالاشما دؤورانینی کئچیرمیش و شعر ایکی ساحه‌ده عروض و هیجا- عروض عرب و فارس ادبیاتی ائتکیسی آلتیندا و هیجا اؤز یئرلی فورملاریلا برابر، تورک شعریندن قالخیب گلمیشدیر. آذربایجان شعری بو یوزایلده خلق ایچینده یاییلیر و فارس ادبیاتی ایله یاناشی یاریشیر. بئله بیر دورومدا آشیقلار یارادیجیلیغی دا تورک دیلینه داها گوج باغیشلامیش و خلق کوتله‌لری‌نین عموم کولتورونو فورمالاشدیریردی.
آنجاق بونو دئمک ایسته‌ییرم کی مصطفی ضریر یئددینجی عصرین شاعری اولاراق، اونلارجا تورک ادبیاتی‌نین یئتیشدیردیگی شاعیرلری آراسیندا اؤزونو تاپیر. تورک ادبیاتی بو زامان زنگین، علمی و گئنیش اولماسایدی، ضریر کیمی بیر شاعیر ده بئله گؤزه ل دیله صاحب اولامازدی و بئله ساده، آخیجی و گؤزل اثر یارادا بیلمزدی.
2 پاسخ
گؤزل و اوخومالی بیر مقاله دی. عشق اولسون آذربایجان یولوندا چالیشانلارا، او جمله دن مقاله نین یازاری دکتر کریمی یه
ایشیق سیته سینده چالیشان دوستلارا سلاملاریم
بو گؤزل مقاله نین اوخوجوسو اولدوغوم اوچون سیزین سیته دن تشکرلریمی بیلدیریرم
درین سایغیلارلا